«мл т*'1шн» «* иа Alisher Navoiy

Anvar HOJIAHMEDOV

---

NAVOIY 0 ‘Z «XAMSA»SINING 
YARATILISH TARIXI HAQIDA
Go‘zal so ‘zlovchilarning boshidagi toji, haqiqat 
ganji tojining gavhari, fazilat koni javharining 
saqlovchisi, yetuklik dengizining qimmatbaho 
duri bolgan ganjalik ma’noli so'zlar ijodkori1 
o‘y-fikri mezoni bo'lgan «Xamsa», «Beshlik» 
emas, «Panj ganj» («Besh xazina») deb atashga 
arzirlidir. So‘z durlarining bu ajoyib nozimini 
falak «Nizomiy» deb atagan edi. Bu nomdagi 
besh harfni qo'shib hisoblaganda, Allohning 
ming bir nomiga teng son paydo boladi. Uning 
asari durlaridan yer yuzi lim-lim bolib, balki 
falakning qimmatbaho buyumlar solinadigan 
qutichalari ham to lib toshgandir.
Hind chavandozi2 she’riyatida yaratilgan dos- 
tonlarning har biri go^o Hindis tonning bir viloya- 
tiga ohcshaydi. U xazina sochuvchi Ganja shohiga 
payrov boldi, Nizomiy so‘z iqlimining shohi bo Isa, 
bu Xusravi boldi. Ganja quyoshi o‘z bayroglni 
ko^argach, so‘z mamlakatini yakkaqalam qilib, 
qaysi mamlakatni zabt etgan bolsa, o‘sha olka- 
larga Xisrav ham sipoh tortdi.
Qaysi shabistong'aki ul qildi azm,
Bazmi yerida bu dog‘i tuzdi bazm.
Ul bezabon «Maxzani asrori»din,
Bu yorutub «Matlayi anvonidan.
Ko'p kishi ham qildi tatabbu’ havas, 
Sarv-u gul o ‘trusig‘a kelturdi xas.
1 Nizomiy Ganjaviy nazarda tutilyapti.
2 Xusrav Dehlaviy demoqchi.

---

Bir kishidin o'zgaki, andoq kishi,
Bermadi yod eskifalak gardishi.
U bugun so'fiylar peshvosi, haqiqat sirlarining 
ochuvchisidir, kolcsi nozik ma’nolar xazinasining 
duri, ko‘ngli ma’nolar yuzining oynasi, nazmlari 
jahon iqlimlarida mashhur, nasriy asarlari jon 
mamlakatlarini egallagan. Lutf-karami, in’om-u 
ehsoni shoh-u gadolar o'rtasida shuhrat topgan, 
uning xizmatini ado etganlar bir umr faxrlanib 
yuradilar. Lekin ul zot menga alohida e’tibor bilan 
qaraydi, yozgan har bir asari men ko'rganimdan 
so‘nggina elga yetib boradi.
Bahoming fayzyob kunlaridan birida shoirlar-u 
allomalar, xonanda-yu sozandalar davrasida 
o'tgan buyuk zotlar she’riyati haqida, jumladan, 
payrov xususida bahs borar ekan, gap Nizomiy 
bilan Xusravga taqaldi. Ikkala ijodkor asarlarining 
jahondagi shon-u shuhrati, ular yaratgan «Xam- 
sa»laming olam ahliga manzurligi haqida e’tiborli 
fikrlar bildirildi. Ayniqsa, jami o‘nta doston ichida 
dastlabki ikki durdonaning o'zgacha o‘m i borligi, 
ulaming ma’naviy yuksakligi, badiiy barkamolligi 
to‘g‘risida bir-biridan purmazmun gaplar aytildi.
Oradan bir-ikki oy o‘tgach, ul tabarruk zot 
uyimga mehmon boldilar. Qollarida bir necha 
kitob bor edi. Ulardan birini qollariga olib, kulib 
turib, menga tutdilar.
Kim: «Olibon boshtin ауодЧда boq,
Qil nazar avroqig‘a boshtin-oyoq.
Olig'a jon naqdini sochtim ravon,
Oldim-u o ‘ptum, dog‘i ochtim ravon.

---

Boshtin-ayoq gavhari shahvor3 edi,
Qaysi go‘h a r«Tuhfat ul-ahror»4 edi.
Chun o'qimoq zamzamasi5 boldi bas, 
Ko‘nglum aro dag‘dag‘a soldi havas.
Kim bu yo‘l ichraki alar soldi gom,
Bir necha дот о ‘Isa manga ham xirom. 
Forsi o ‘ldi chu alarg‘a ado,
Turki ila qilsam ani ibtido.
Forsi el topti chu xursandliq,
Turk dog‘i topsa barumandliq.
Yo‘ldasa bu yo‘lda Nizomiy yo‘lum, 
Qo‘ldasa Xusrav bila Jomiy qo‘lum.
Dilni shodlantiruvchi boglaming devorlari ham 
to‘rt paxsali boladi. Ulaming o‘t-u suv-u havosi 
yoqimli bolganidek, tufrog'i ham muattar bolishi 
muqarrar. Sarv-u gul va lolaning xaridori borligi 
aniq, lekin о‘tinning ham bozori boladi-ku. At­
las bilan qora rangli ipak kiyim yoqimli bo‘lsa, it 
yungi ham palos qilishga yaraydi-ku. Lai bilan 
yoqut va dur qimmatli hisoblansa, nega kahrabo 
somonni o'ziga tortadi? Shoh uch xil may bilan 
xursandlik topsa, qolgan loyidan, hech bolmasa 
may quyqasini ichuvchi mayxo‘r ichib shodla- 
nadi-ku. Men ham o‘zimning it kabi pastligimni 
anglab yetdim-u, o‘zimni uluglar ipiga bogladim. 
Ular yo'qlik dashti tomon y o l olsalar, men ham 
soya kabi ularga hamqadam bolg'umdir.