cu əsrdə Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatında nəzərəçarpacaq dəyişikliklər baş verdi . İmperialist siyasətini genişləndirən Rusiya Xəzəryanı bölgələri qəsb edərək öz rəqiblərini, xüsusilə İngiltərəni, Osmanlı İmperiyasını və Xacar dövlətini bölgədən qovmağa nail olub. Azərbaycanın Rusiyaya inteqrasiyası onun Avropa sivilizasiya dəyərlərinin mənimsənilməsinə də təkan verdi. XIX əsrdə yaranmış milli burjuaziyanın maliyyə dəstəyi ilə Azərbaycanın nəcib ziyalıları Şərq ölkələrinə, Rusiyaya, Avropaya oxumağa gedir, oxuduqları ölkələrdə dil və elmlə yanaşı, dil və elm əldə edir. həmin ölkələrin mənəvi və mədəni dəyərləri, sonralar bu dəyərləri öz milli dəyərlərimiz və əxlaqi ənənələrimizlə birləşdirərək. Onların xidmətləri sayəsində Qərbin və Rusiyanın təsiri nəticəsində Azərbaycanda universallığı ilə seçilən maarifçilik cərəyanı yarandı. 19 - cu əsrin ictimai rəyində maarifçilik üç inkişaf mərhələsindən keçmiş hesab olunur :
birinci mərhələ kimi onun Azərbaycanın parçalanması dövrünün son illərini və 30-40-cı illəri əhatə etdiyi, A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı, M.Ş. kimi mütəfəkkirlərin simasında meydana çıxdığı göstərilir. Vazeh. Bu mərhələdə Azərbaycan maarifçiliyi hələ çox zəif, ibtidai və rüşeymli idi, milli şüurla bağlı bəzi xüsusiyyətlər, yəni xalqa, vətənə məhəbbət, azadlıq ideyalarını tərənnüm etmək, bilik yaymaq və s. rus ziyalılarına yaxınlaşa bilmişdir. yalnız çox az dərəcədə.
Maarifçiliyin inkişafının ikinci mərhələsi 1950-1960-cı illəri əhatə edir. M.F.Axundovun timsalında bu dövr öz yetkinlik dövrünü yaşayır.
Maarifçiliyin inkişafının H.Zərdabi, N.Vəzirov kimi mütəfəkkir və maarifçilərin adları ilə bağlı üçüncü mərhələsi XIX əsrin 70-90-cı illərinə təsadüf edir.
