Prokariot hujayralarga bakteriyalar, ko‘k-yashil suv o‘tlari kiradi. Ularda yadro taraqqiyqilmagan, faqat bitta halqasimon xromosoma mavjud. Prokariotlar

Hujayra tirik organizmlarning elementar tarkibiy, funksional va irsiy birligidir. Hujayraning tuzilishi va faoliyati to‘g‘risidagi batafsil ma'lumotlar morfologik, tibbiy-biologik fanlarni o‘zlashtirish uchun poydevor hisoblanadi. Shifokor o‘zining amaliy faoliyatida sitologik tadqiqotlardan keng foydalanadi.
Hujayralar o‘z tuzilishiga ko'ra prokariotlar va eukariotlarga bo‘linadi. Prokariot hujayralarga bakteriyalar, ko‘k-yashil suv o‘tlari kiradi. Ularda yadro taraqqiyqilmagan, faqat bitta halqasimon xromosoma mavjud.
Prokariotlar — yadrosi to’liq shakllanmagan organizmlar ya’ni, haqiqiy yadroga ega emas. Irsiy belgilar nukleotidlarda joylashgan. DNK-dezoksiribonukleinkislota halqasimon shaklda bo’ladi. Jinsiy ko’payish kuzatilmaydi. Hujayra markazi va mitotik ip bo’lmaydi. Hujayra amitoz yo’l bilan bo’linadi. Hujayrada plastida va mitoxondriyalar uchramaydi. Hujayra qobig’i murein degan moddadan tashkil topgan. Odatda xivchinli organizmlar ba’zi vakillaridagi xivchin oddiy tuzilgan. Prokariotlarning ko’pchiligi erkin azotni o’zlashtirish xususiyatiga ega.
Oziqlanish oziq moddalarning hujayra qobig’i orqali shimib olinishi bilan kechadi. Hazm qiluvchi vakuolalar bo’lmaydi, ba’zan gazli vakuolalar uchraydi. Bakteriyalar va ko’k-yashil suv o’tlari prokariotlar hisoblanadi.
Bakteriyalar. Bakteriyalar yer sharid;igi sodda tuzilgan eng qadimgi va ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan sodda organizmlar hisoblanib, hujayrasida yadro rosmana shakilanmaganligi va oddiy ko’payishi (bo’linish yo’li) bilan xarakterlidir, jinsiy ko’payish uchramaydi. Ba’zi avtotrof bakteriyalarni hisobga olmaganda, ularning ko’pchiligida plastidalar ham bo’lmaydi, shuning uchun ulargeterotrof oziqlanadi. Hujayra po’sti ham murein degan moddadan tashkil topgan. Bakteriyalar bir hujayrali, ba’zan ipsimon yoki shoxlangan, koloniyali organizmlar bo’lib, ular shakl jihatidan 3 guruhga ajratilgan:
1. Sharsimon-kokklar; 2.Tayoqsimon-basillalar; 3.Buralgan-vibrionlar, spirillalar (5-rasm).
Bakteriyalarning ko’pchiligi suv va boshqa oziq moddalar etishmaganda yoki boshqa noqulay sharoitda spora hosil qilish xususiyaliga ega. Sporalar tashqi omillar ta’siriga ancha chidamli bo’lib, bir necha yilgacha o’z hayotini saqlab qoladi. Ular asosan shamol va suv yordamida tarqaladi. Shuning uchun ham suv, tuproq, ozuqa mahsulotlarida va turar joylarda bakteriyalar ko’p uchraydi. Shuningdek, bakteriyalarning erkin kislorodli muhitda yashovchi aerob va kislorodsiz muhitda yashovchi anaerob hamda kasallik qo’zg’atuvchi bakteriya turlari ham mavjud.
Xavfli kasallik qo’zg’atuvchi bakteriyalar orasida o’pka sil kasalligini qo’zg’atuvchi tayoqchasimon bakteriyaga qarshi davolash usullari va tegishli dori-darmonlar yaratilgan. Vatanimizda sil kasalligini oldini olish va unga qarshi kurashish rnaqsadida maxsus dispanserlar faoliyat ko’rsatib turibdi. Sil sekin rivojlanadigan kasallik hisobla-nadi, bakteriyalar orqali tez tarqaladigan xavfli kasalliklarga esa o’lat, vabo, kuydirgi kasalliklarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Ular ma’lum turdagi bakteriyalar orqali kelib chiqadi. O’lat kasalligini keltirib chiqaradigan bakteriyalar sichqon va kalamushlarda yashaydigan burgalar orqali tarqaladi.

Hozirgi davrda mamlakatimizda yuqumli kasalliklar xavfi bartaraf etilgan. Suv va oziq-ovqat mahsulotlari doimo qafiy nazorat ostida, shuningdek, vodoprovod suvlari filtrdan o’tkaziladi. Dizenfeksiya ishlari keng ko’lamda olib boriladi. Bu borada sanitar epidemiologik stansiyalar faollik ko’rsatib kelmoqda. Kasallik qo’zg’atuvchi bakteriyalarga qarshi kurash chora-tadbirlaridan biri oldindan emlash hisoblanadi. Emlash orqali ichburug’, ko’kyo’tal, qoqshol kabi xavfli kasalliklarning oldi olinadi.

Bakteriyalar tabiatda va inson hayotida juda muhim rol o’ynaydi. Ularning foydali va zararli tomonlari mavjud. Foydali jihatlari – organik moddalarning parchalanishi, chirishi va achishini amalga oshiradi. Turli achish jarayonlaridan amalda sut mahsulotlarini tayyorlashda, bodring va karamlarni konservalashda, yem-xashak o’simliklaridan silosbostirishda foydalaniladi. Shuningdek, spirt va sirkalar olishda, tolalarni ajratishda ham bakteriyalarning turlari qo’llaniladi.
Avtotrof bakteriyalar organik moddalar to’plash xususiyatiga ega. Buning uchun quyosh energiyasi yoki kimyoviy energiyadan foydalaniladi. Ba’zi turlari tuproqda yashagan holda erkin azotni o’zlashtira oladi. Tugunak bakteriyalar yiliga bir gektar maydonda 200 kg. gacha azot to’playdi (6-rasm). Bakteriyalar faoliyati natijasida tabiatda azotning aylanishi amalga oshiriladi.

Zararli tomonlari — odamlarda, o’simlikva hayvonlarda turli havfli kasalliklarni keltirib chiqaradi va tarqatadi (parazit bakteriyalar), ozuqa mahsulot larini esa buzilishiga sababchi bo’ladi (saprofit bakteriyalar). Ko’k-yashil suv o’tlar.

Bu bo’limga kiruvchi suv o’tlar o’simliklar dunyosining eng qadimgi vakillari bo’lib, o’zining juda sodda tuzilishi bilan boshqa suv o’tlardan farq qiladi. Hujayra shakli yumaloq, bochkasimon, silindrsimon va boshqa shakllarda bo’lishi mumkin. Ko’k-yashil suv o’tlar bir hujayrali va koloniya hosil qiluvchi organizmlar bo’lib, ko’p hujayrali vakillari to’g’ri yoki bukilgan, hatto spiralsimon shakllarda mavjuddir. Hujayrada xilma-xil pigmentlar uchray-di, lekin ular orasida ko’k fikotsian va yashil xlorofill pigmentlari ko’proq bo’ladi. Ko’k-yashil su’v o’tlar bakteriyalarga o’xshash hujayrasining tiriklik qismi yadro va boshqa hujayra organoidlariga ajralmagan. Hujayra po’sti pektindan iborat.

Hujayrada fotosintez mahsuli sifatida oqsil donachalari zahira moddalar sifatida to’planadi. Ko’k-yashil suv o’tlar hujayrasi odatda ikkiga bo’linish yo’li bilan ko’payadi. Bundan tashqari, ipsimon vakillari iplarining bir necha qismlarga ajralishi ya’ni, gormogoniylar yordamida ko’payadi.

Ko’k-yashil suv o’tlar bo’limining bir hujayrali vakillariga xrokokk (Chroccoccus), ipsimon holdagi vakillariga ossillatoriyani (Oscillatoria), koloniyali holdagi vakillariga esa nostok (Nostoc)ni ko’rsatish mumkin.