Rbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 AZƏRBAYCAN RESPUBL KASI TƏHS L NAZ RL Y AZƏRBAYCAN DÖVLƏT QT SAD UN VERS TET MAG STRATURA MƏRKƏZ
Ə lyazması hüququnda
Ə sgərli Sənan Şirzad oğlu
Маэистрин
“ Müasir Beynəlxalq qtisadi Münasibətlər sistemində Ümumdünya Ticarət Təşkilatının rolu və perspektivləri ”
mövzusunda
MAG STR D SSERTAS YASI
xtisasın şifri və adı: 060401 Dünya qtisadiyyatı
xtisaslaşmanın adı: Beynəlxalq qtisadi Münasibətlər
Elmi rəhbər : Magistr proqramının rəhbəri :
dos. S.M.Məmmədova
dos. M.R.Cəmilov
Kafedra müdiri : prof. Ş.H.Hacıyev
BAKI - 2015 2 MÜNDƏR CAT G R Ş........................................................................................................................................3 I FƏS L. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində çoxtərəfli tənzimlənmə mexanizmləri və onların nəzəri-konseptual ə
1.1 Böhran şəraitində beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemi və onun empirik təhlili..............................................................................................................5 1.2
Qlobal iqtisadi sistem və ÜTT-nin digər beynəlxalq təşkilatlarla qarşılıqlı əlaqəsi..................................................................................................16
sistemindəki mövqeyinin sistemli təhlili...............................................................................39 2.3. ÜTT çərçivəsində ticarət mübahisələrinin həlli yolları................................................46
perspektivləri.........................................................................................................................58 3.1. Azərbaycan RespublikasınınÜTT-yə üzvlük strategiyası və danışıqlar prosesinin mövcud vəziyyəti...........................................................................58 3.2. ÜTT-yə üzvlük kontekstində ölkə statusu və güzəştli müddət məsələləri...................68 3.3. ÜTT-yə üzvlüyün Azərbaycan iqtisadiyyatına mümkün təsir istiqamətlərinin müqayisəli təhlili.......................................................................................................74 NƏT CƏ VƏ TƏKL FLƏR..............................................................................................80 Ə DƏB YYAT S YAHISI.................................................................................................84 3
4
Tədqiqat mövzusunun aktuallığı.Azərbaycan Respublikası dünya iqtisadi birliyinin tam hüquqlu üzvü kimi beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla qarşılıqlı ə məkdaşlıq şəraitində öz xarici iqtisadi siyasətini həyata keçirir. Nəzərə alsaq ki, xarici iqtisadi əlaqələr sistemində xarici ticarət əlaqələri müstəsna əhəmiyyət kəsb etməklə daha aktualdır, onda Respublikamızın qlobal ticarət sisteminin əsas subyekti olan ÜTT ilə əməkdaşlığının genişləndirilməsi xüsusi vurğulanmalıdır. Ancaq bir faktıda nəzərə almaq lazımdır ki, ÜTT-yə üzvlük ölkənin milli maraqlarının təmini konteksində olmalı və bu üzvlükdən maksimum az itki ilə öz iqtisadi inkişaf strategiyasını reallaşdırmaq hər bir milli iqtisadiyyatın ali məqsədidir. Bildiyimiz qədəri ilə Azərbaycan Respublikası artıq 18 ilə yaxındır ki, ÜTT- yə üzvlük ilə əlaəqədar olaraq mütəmmadi olaraq danışıqlar aparır və xarici ticarət siyasətini məhz ÜTT standartlarına fokuslamışdır. Məhz bu baxımdan Azərbaycanın ÜTT-yə üzvlük məsələlərinin nəzəri tədqiqi olduqca aktual xarakter kəsb etməkdədir. Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Tədqiqatın məqsədini Azərbaycan Respublikasının çoxtərəfli əməkdaşlıq strategiyası çərçivəsində ÜTT ilə ə məkdaşlığı və danışıqlar prosesinin əsas məqamları təşkil edir. Bu məqsədə çatmaq üçün qarşıya bir sıra vəzifələr qoyulmuşdur: − ÜTT-nin qlobal ticarət sistemində mövqeyi və onun əsas istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi; − ÜTT-nin əsas fəaliyyət mexanizmləri və sənədlərinin tədqiqi; − ÜTT çərçivəsində həyata keçirilən beynəlxalq ticarət konfransları və onların əsas nəticələrinin tədqiqi; − ÜTT çərçivəsində mübahisələrin həlli mexanizmləri və üzv ölkələrin onlardan yararlanması xüsusiyyətləri; − Azərbaycanın xarici ticarətinin strukturunun və coğrafiyasının həm statik, həm də dinamik baxımdan kompleks tədqinin həyata keçirilməsi; 5 − ÜTT ilə Azərbaycan Respublikası arasında həyata keçirilən danışıqlar prosesinin təhlili; − Azərbaycan Respublikasının ÜTT ilə əməkdaşlığının ölkə iqtisadiyyatına mümkün təsirlərinin qiymətləndirilməsi v s.
ə sas istiqamətləri və danışıqlar prosesinin mövcud vəziyyəti hesab olnur. Tədqiqat ÜTT çərçivəsində Azərbaycanın xarici ticarət siyasətinin reallaşdırılamsı xüsusiyyətləri və prosesin milli iqtisadiyyata təsir imkanlarını öyrənir. Tədqiqatın elmi metodoloji və informasiya mənbələrixarici ticarətin analiz metodları və xarici ticarət alətlərinin tətbiqinin nəzəri-metodoloji aspektləri və. s. ə saslanır. şin informasiya bazasını ÜTT-nin və ticarəti tənzimləyən beynəlxaq təşkilatların statistik və analitik məcmuələri və.s. təşkil edir. Tədqiqat işinin elmi yeniliyi. Danışıqlar prosesinin mövcud vəziyyətinin sistemli tədqiqi və təşkilata üzvülüyün ölkə iqtisadiyyatına pozitiv və neqativ təsir aspektlərinin tədqiqindən (öyrənilməsindən) ibarətdir.
təkliflər, istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarət olmaqla 85 səhifə həcmindədir. Birinci fəsildə Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində çoxtərəfli tənzimlənmə mexanizmləri və onların nəzəri-konseptual əsaslarıtəhlil edilmişdir.
kinci fəsildə ÜTT və onun beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemindəki spesifik mövqeyinin sistemli təhlilinə geniş yer verilmişdir. Üçüncü fəsildə AR-nın ÜTT ilə əməkdaşlığı və danışıqlar prosesinin mövcud durumu və perspektivləriməsələləri müəyyən edilmişdir. 6
mexanizmləri və onların nəzəri-konseptual əsasları
Böhran şəraitində beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemi və onun empirik təhlili qtisadi həyatın beynəlmiləlləşməsi, dünya iqtisadiyyatında ölkələrin qarşılıqlı asılılığının güclənməsi, qlobal problemlərin yaranması və kəskinləşməsi beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin məqsədyönlü tənzimlənməsini obyektiv zərurətə çevirmişdir.
Dünya təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinin çoxtərəfli dövlətlərarası tənzimlənməsi hələ ikinci dünya müharibəsinə qədər meydana gəlmişdir. Lakin, dövlətlərarası tənzimləmə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə yalnız müharibədən sonrakı illərdə ciddi amilə çevrilmişdir. Beynəlxalq münasibətlərin dövlətlərarası tənzimlənməsi müxtəlif ölkələrin könüllü surətdə öz üzərlərinə götürdükləri öhdəliklərin və dünya təsərrüfat ə laqələri sferasında ümumi davranış qaydalarının məcmusudur. Dünya təsərrüfatının II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə inkişafı göstərir ki, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin dövlətlərarası tənzimləmə sisteminin formalaşması və inkişafının əsas təkanverici amilləriaşağıdakı proseslər olmuşdur. Birincisi, gömrük tariflərinin aşağı salınması yolu ilə beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılmasının zəruriliyi: ikinci dünya müharibəsi nəticəsində dağılmış Avropa iqtisadiyyatı sürətli bərpa prosesini tələb edirdi ki, bu da xarici ticarət ə laqələrinin aktivləşdirilməsini, kapitalın sərbəst hərəkətinin dəstəklənməsini, beynəlxalq hesablaşmalar sisteminin qaydaya salınmasını nəzərdə tuturdu. Bu amil Bretton-Vuds konfransının qərarlarında və QATT, BVF, BY B kimi beynəlxalq təşkilatların yaranmasında mühüm rol oynadı. Sonradan əksər ölkələr başa düşdülər ki, azad beynəlxalq ticarət dinamik artıma yol açır, dünya üzrə texnologiyanı hərəkət etdirir, əmək məhsuldarlığının artırılmasını stimullaşdırır, müəssisələr üçün irihəcmli dünya bazarlarını açır. kincisi, imperializmin müstəmləkə sisteminin dağılması və azadlıq qazanmış ölkələrin iqtisadi inkişafının təmin edilməsi: bu ölkələr 1960-1970-ci 7 illərdə dünya təsərrüfat əlaqələrinin yenidən qurulması, yeni iqtisadi qaydanın bərqərar edilməsi tələbləri ilə çıxış etməyə başladılar. Onlar həmçinin daha yüksək qiymət səviyyələrində xammal bazarlarının sabitləşdirilməsini, sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə proteksionizmin aradan qaldırılmasını, texnologiyaların ötürülməsi üçün güzəştli şərtlər, maliyyə yardımının artırılmasını və s. tələb edirdilər. Nəticədə daha əvvəl yaradılmış beynəlxalq təşkilatlar (BVF, BY B, QATT) öz daxillərində bircinsliyi (sınayecə inkişaf etmiş ölkələrin timsalında) itirdilər və bu təşkilatlara Asiya, Afrika və Latın Amerikasının azadlıq qazanmış ölkələri üzv oldular. Bundan başqa, bir sıra yeni iqtisadi təşkilatlar (məsələn, YUNKTAD – BMT-nin Ticarət və nkişaf üzrə Konfransı) yaradıldı. Üçüncüsü, 1970 və 1980-ci illərin xammal və ərzaq böhranları, bu böhranların neft ixrac edən ölkələrin davranışları ilə daha da kəskinləşməsi sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə struktur böhranları inkişaf etmiş ölkələrin OPEC ölkələrinə münasibətdə razılaşdırılmış mövqelərinin olmasını və onların milli iqtisadiyyatların struktur yenidənqurması prosesində birgə səylərini obyektiv zərurətə çevirdi. Dördüncüsü, dünya iqtisadiyyatının qloballaşması, ölkələrin qarşılqılı ə laqələrinin və asılılıqlarının güclənməsi, milli iqtisadiyyatların dünya təsərrüfatında baş verən dəyişikliklərə uyğunlaşma zəruriliyi sənayecə inkişaf etmiş aparıcı ölkələrin iqtisadi siyasətlərinin koordinasiyasını, milli siyasətlərin və beynəlxalq sabitliyin zəruri uyğunluğunu təmin edə biləcək əməkdaşlıq və müqavilələrin müxtəlif metodlarının işlənməsini tələb edirdi. 1980-ci illərdə daim meydana gələn
ticarət müharibələrinin fonunda beynəlxalq iqtisadi münasibətlərinin razılaşdırılmış ölkələrarası tənzimlənməsi dünyada bir çox təhlükəli iqtisadi situasiyaların həll vasitəsi kimi çıxış edirdi. Dünyanın aparıcı ölkələrinin iqtisadi siyasətlərinin koordinasiyası məqsədilə 1961-ci ildə qtisadi Əməkdaşlıq və nkişaf Təşkilatı yaradıldı, “böyük yeddilik” ölkələrinin (ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya, taliya) ən yüksək səviyyələrdə müntəzəm görüşləri praktikaya çevrildi və s.
8 Beşincisi, transmilli şirkətlərinin güclənməsi: bu şirkətlərin fəaliyyəti milli sərhədlərin çərçivəsindən kənara çıxır və onların maraqları həm mənsub olduqları ölkələrin, həm də fəaliyyət göstərdikləri ölkələrin milli iqtisadiyyatlarının inkişaf maraqları ilə ziddiyyətə girir ki, bu da onların fəaliyyətinin tənzimlənməsinin forma və metdolarının tapılmasını zərurətə çevirib. Nəticədə, BMT-də transmilli ş irkətlər üzrə mərkəz açılmışdır. Altıncısı, regional iqtisadi inteqrasiya proseslərinin intensiv inkişafı regional tənzimləyici strukturların yaradılması yolu ilə beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin dövlətlərarası tənzimlənməsinin məzmununu dərinləşdirdi və onun formalarının çeşidini artırdı. Bu özünü xüsusilə Avropa iqtisadi məkanında parlaq surətdə göstərdi. Yeddincisi, dünya kapitalist təsərrüfatının və dünya sosialist təsərrüfatının 45 illik qarşıdurması, həmçinin, sonuncunun dağılması dünya təsərrüfat ə laqələrinin dövlətlərarası tənzimlənmə sisteminin formalaşma və funksiya göstərmə proseslərinə müəyyən düzəlişlər edilməsinə səbəb oldu. Belə ki, xrac Nəzarəti üzrə Koordinasiya Komitəsi yaradıldı ki, bu təşkilat da sosialist ölkələrinə və sosialist orientasiyalı inkişaf etməkdə olan ölkələrə ikili təyinatlı (mülki və hərbi) əmtəələrin satışını və texnologiyaların ötürülməsini məhdudlaşdırdı. Qarşılıqlı qtisadi Yardım Şurası (Q YŞ) sosialist ölkələrinin xarici iqtisadi ə laqələrinin koordinatoru rolunu oynayırdı. Keçmiş sosialist ölkələrinin iqtisadiyyatın planlı inkişafından imtina etmələri və onu bazar əsasına keçirmələri, Q YŞ-in dağılması, bu ölkələrin regional və dünya səviyyəli tənzimləyici strukturlara daxil olmalarına gətirib çıxardı. Səkkizincisi, qlobal problemlərin kəskinləməsi (ətraf mühitin qorunması, nüvə müharibəsi, demoqrafik, xammal, ırzaq və s. problemlər) BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO), Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik (MAQATE), Ümudünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) və s. bu kimi təşkilatların, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin dövlətlərarası tənzimləmə sisteminin yeni elementlərinin yaranmasının təkanverici qüvvəsi olmuşdur.
9 Dünya iqtisadiyyatının tarixi inkişaf mərhələlərini təhlil edərkən deyə bilərik ki, ikinci dünya müharibəsindən sonra beynəlxalq ticarətin inkişafına təsir göstərən amillər əsas etibarilə aşağıdakı kimi xarakterizə olunur: 1. Beynəlxalq əmək bölgüsünün (BƏB) və dünya təsərrüfatının beynəlmiləlləşməsinin dərinləşməsi milli iqtisadiyyatların açıqlıq göstəricisinin (ixrac kvotası) bütün dünya ölkələri üzrə təxminən 1,5-2 dəfə artmasına gətirib çıxarmışdır. 2. Elmi-təxniki tərəqqi (ETT) 1970-ci illərdə milli iqtisadiyyatlarda struktur dəyişikliklərinə səbəb olmuşdur. Bu, məhsulların mənəvi cəhətdən köhnəlməsinin sürətlənməsinə (əvəəl orta hesabla 15 il təşkil edən bu müddət indi 5 ilə düşmüşdür), əsas kapitalın dinamik yenilənməsinə, yeni sənaye sahələrinin yaranmasına, əvvəl məlum olmayan cəhətlərə malik yeni əmtəələrin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Dünya əmtəə dövriyyəsi hər il təxminən 10% yeni ə mtəə cəlb olunur. Zəruri əmtəələrin müasir çeşidi o qədər genişdir ki, heç bir ölkə özünü bütün əmtəələrlə tam təchiz etmək iqtidarında deyildir. Bu isə BƏB-in dərinləşməsinə və beynəlxalq ticarətin artımına gətirib çıxarır. 3. stehsalın və kapitalın milli və xarici bazarlarda təmərküzləşməsi və mərkəzləşməsi transmilli ş irkətlərin dünya bazarlarında fəaliyyətinin aktivləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Transmilli şirkətlərin beynəlxlaq ticarətdə payı 60%-dənyuxarıdır. Onların ayrı-ayrı ölkələrin xarici ticarətində xüsusi çəkisi isə 70-80%-ə qədər qalxmışdır. Məhz transmilli şirkətlər beynəlxalq ticarətə yeni-yeni ölkələri, regionları və əmtəələri cəlb edirlər. 4. Kapital ixracının, xüsusilə də birbaşa investisiyaların masştabının və templərinin artımı dünyanın ixrac potensialının güclənməsinə, beynəlxlaq əmtəə dövriyyəsinin artımına səbəb olmuşdur. Yəni, kapital ixracı əmtəə ixracının stimullaşdırmaqla onun artmasına gətirib çıxarmışdır. 5.
Müstəmləkə sisteminin dağılması ilə
milli iqtisadiyyatların formalaşdırılması yoluna qədəm qoymuş yeni müstəqil dövlətlərin formalaşması da beynəlxalq ticarətə müsbət təsir göstərmişdir. Bu ölkələrin müxtəlif məhsulara 10 olan ehtiyacı artmış, həmçinin müəyyən müddətdən sonra onlar özləri xarici bazarlara istiqamətlənən əmtəə istehsalını formalaşdırmağa başlamışlar. 6. Beynəlxlaq təşkilatların rəhbərliyi altında beynəlxalq ticarətin liberallaşdırılması prosesinin güclənməsi. Beynəlxalq təşkilatların fəaliyyəti nəticəsində tarif və qeyri-tarif maneələrinin unifikasiyası və azalması baş vermiş, beynəlxalq ticarət mübahisələrinin həll edilməsi mexanizmi yaradılmışdır ki. bütün bunlar da beynəlxalq ticarətin inkişafına öz müsbət təsirini göstərmişdir. 7. Azad ticarət zonalarının, gömrük ittifaqlarının və s. yaradılması nəticəsində regional maneələri aradan qaldıran inteqrasiya proseslərinin intensivləşməsi və dərinləşməsi. Bu cür birliklər çərçivəsində rüsumsuz ticarət həyata keçirilir, qarşılıqlı ticarət güclənir ki, bu da son nəticədə özünü dünya ticarətinin məcmu göstəricilərində əks etdirir. 8. xrac-idxal əməliyyatları üçün əlverişli mühit yaradılması məqsədilə dövlətlərin xarici iqtisadi fəaliyyətə aktiv surətdə müdaxiləsi. 9. Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin inkişafın bazar metodlarına keçidi ilə onların iqtisadiyyatlarının açıqlığının artması. Bu amillər son 50 il ərzində əmtəələrlə beynəlxalq ticarətin dinamikasını, onun əmtəə və coğrafi strukturlarında baş verən dəyişiklikləri şərtləndirmiş, beynəlxalq ticarətin müasir inkişaf meyllərini müəyyən etmişdir. 2008-2009-cu illərdünya iqtisadiyyatı üçün dərin maliyyə böhranı, maliyyə sektoru və kapital bazarlarının fəaliyyətinin pozulması, iqtisadi tənəzzül və işsizliyin artması ilə səciyyəvi olmuşdur.2008-ci ildə dünya üzrə real Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) illik artım tempi azalaraq 2007-ci ildəki 3,5%-dən 1,7%-ə düşmüş, 2009-cu ildə isə bütövlükdə dünya iqtisadiyyatı son 60 ildə ilk dəfə ressesiyaya uğramış və qlobal buraxılışın həcmi2,3% azalmışdır. Beynəlxalq Ə mək Təşkilatının məlumatlarına əsasən bütün dünyada işsizlərin sayı 220 mln. nəfərə çatmışdır ki, bu da dünya üzrə əmək qabiliyyətli əhalinin 7%-ə yaxınını təşkil edir. 2008-ci il üzrə ümumilikdə ressesiya baş versə də, proseslər rüblər üzrə fərqli ssenarilərdə inkişaf etmişdir. 2008-ci ilin ikinci yarısı və 2009-cu ilin birinci rübündə aparıcı ölkələrdə sistem əhəmiyyətli iri maliyyə institutlarının iflası, 11 bankların problemli kreditlərinin artması, tikinti sektorunda və daşınmaz əmlak bazarında böhran, ipoteka defoltları, istehlak xərclərinin və investisiyaların azalması müşahidə edilmişdir. 2008-ci ildə beynəlxalq ticarətin fiziki həcminin artımı əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşərək 2007-ci ildə 6 %-lik və 1998-2008-ci illərdə orta illik 5,7%-lik artım tempinə qarşı cəmi 2% təşkil etmişdir. 2009-cu ildə isə dünya ticarətinin fiziki həcmi12% azalaraqson 70 ildə ən kəskin düşmə həddinə çatmışdır. Dünya ticarətinin dinamikasına nəzər yetirdikdə görürük ki, 1965-2009-cu illərdə dünya ticarətində üç dəfə azalma baş versə də (-0,2% 2001-ci ildə, -2% 1982-ci ildə və -7% 1975-ci ildə), onlardan heç biri 2009- cu ilin səviyyəsi qədər kəskin olmamışdır (şəkil 1.1). Şə kil 1.1. Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|