T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K.
N. D ju ra y ev
O ’Z B E K IST O N RESPUB LIK A SI OLIY VA O ’RTA M AXSUS
TA'LIM VAZIRLIG I
T O SH K E N T D A V L A T IQTISO DIYO T U NIVERSITETI
F.T . A B D U V A X ID O V , Z.A. UM AROV, K. N. D JU RA Y EV
BANKLARDA
BUXGALTERIYA
HISOBI
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o ’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o’quv-metodik
birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan “Tashqi iqtisodiy
faoliyat hisobi va tahlili”mutaxassisligi talabalari uchun o’quv
qo’llanma sifatida tavsiya etilgan
К
1
° Mazkur o‘quv qo‘Hanmani yozishda banklarda buxgalteriya hisobini tashkil
qilish bo‘yicha ishlab chiqilgan qonuniy va me'yoriy hujjatlardan, shuningdek, shu
sohaga oid iqtisodchi olimlaming ilmiy tadqiqot natijalari hamda davriy nashrlardagi
axborot ma'lumotlardan foydalanildi.
Ushbu o ‘quv qoMlanmada banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari,
bank operatsiyalarini rasmiylashtirish va ularda hujjatlar aylanishini nazorat qilish,
hisob-kitob, kassa, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlami hisobga olish, kredit,
factoring, lizing, chet el valyutasi, qimmatli qog‘ozlar, moliyaviy natijalar hisobi
hamda moliyaviy hisobotlami tuzish, ulami taqdim etish kabi mavzular keng yoritib
berilgan.
Mazkur o‘quv qo‘llanma Davlat ta'lim standartlariga muvofiq ishlab chiqilgan
o ‘quv dasturlari asosida tayyorlangan bo‘lib, uni 5A340904 - «Tashqi iqtisodiy
faoliyat hisobi va tahlili» mutaxassisligi bo'yicha ta'lim olayotgan talabalaming
o ‘quv jarayonida foydalanishlari uchun tavsiya etiladi.
Ma‘sul muharrirlar:
A.K. Ibragimov,
O lzR Bank-moliya akademiyasi “Buxgalteriya hisobi,
tahlil va audit” kafedrasi mudiri, iqtisod fanlari doktori,
professor
Taqrizchilar:
Z.T. Mamatov,
TM I “Buxgalteriya hisobi” kafedrasi professori, iqtisod
fanlari doktori
N Yu. Jo'rayev,
TDIU “Buxgalteriya hisobi” kafedrasi professori, iqtisod
fanlari doktori
Ф.Т.Абдувахидов. З.А.Умаров, К.Н.Джураев. “Бухгалтерский учет в
банках” / Учебное пособие. - Т .: 2010г. -224 стр.
В данном учебном пособии использованы законодательные и нормативные
документы бухгалтерского учета в банках, в том числе, результаты научно -
исследовательских работ ученых экономистов в этой сфере, а также,
периодические информационные данные.
В учебной пособий освещен соответствие действующих законов,
положений, стандартов и инструкции порядок организации и ведения
бухгалтерского учета в коммерческих банках.
На основании международных и национальных стандартов изложен
порядок организации учетной политики, их рабочего дня и документооборота,
учета расчетов основных средств и нематериальных активов, материальных
запасов, учета расчетов кассы, кредитных, факторинговых и лизинговых
операций, иностранных валют, учет ценных бумаг, учета финансового
результата и финансовый отчетности.
Учебное пособие написано на основе учебной программы, который
разработан на основе государственного стандарта по специальности 5А340904
«Учет
и анализ внешнеэкономических деятельности»
и рекомендуется
использовать
в
учебном
процессе
обучающих
студентов
по
вышеперечисленным, а также другим специальностям.
Ответственные
редакторы:
А.К. Ибрагимов,
Заведующий кафедрой «Бухгалтерский учет, анализ и аудит»
Банковско-финансовая академия, доктор экономический наук,
профессор
Рецензенты:
З.Т.Маматов,
Профессор кафедры «Бухгалтерский учет» ТФИ, доктор
экономический наук
Н.Ю.Жураев,
Профессор кафедры «Бухгалтерский учет» ТГЭУ доктор
экономический наук
The textbook highlights legal acts related to accounting in banks. Besides results
o f research conducted by economists in this sphere and periodical publications is
included in this book.
The textbook covers organizing and conducting accounting in commercial banks
in accordance with current laws, regulations.
Based on international and national standards the book contains order of
organizing accounting policy, document circulation analytical and synthetic
accounting o f material and immaterial assets, cash, credit and leasing transactions
foreign currency forming charter capital and ether funds, securities, financial results
accounting and financial reporting.
The textbook has been prepared in compliance with curriculum developed in
accordance with state standard 5A340904 “Accounting and analiyze o f External
economic activity” with recommendation to use within academic process by students
specialized in above mentioned and other disciplines.
Responsible
editor:
A.K. Ibragimov,
Academy o f Bank-Finance o f the republic o f Uzbekistan. Chef o f the
chair “Accounting, analyze and audit”, doctor o f economic science,
professor
Reviewers:
Z.T. Mamatov,
TFI. professor o f the chair “Accounting”, doctor o f economic science
N.Yu. Jurayev,
TSEU . professor o f the chair “Accounting” doctor o f economic
science
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng, iqtisodiyotimizda bir qator
muhim islohatlar amalga oshirildi. Jumladan, bank sohasida ham o'zgarishlar
bo'ldiki, natijada ularning faoliyatini amalga oshirish xalqaro andozalar talablariga
yaqinlashtirildi desak mubolag‘a bo'lmaydi. Chunki O'zbekistonda bank tizimini
isloh qilish va rivojlantirishda dastlab uning qonuniy hamda me'yoriy asoslari
yaratildi1.
Shuningdek, 1997 yildan O'zbekiston Respublikasi Banklarda buxgalteriya
hisobi
hisobvaraqlari rejasi xalqaro andozalarga moslashtirilgan holatda ishlab
chiqilganligi, bank tizimida katta o'zgarishlar bo'lishiga olib keldi. Bu esa,
bugungi
davom etayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy
inqirozini
va uning
mamlakatimiz iqtisodiyotiga ta’sirini e’tiborga olgan holda, bank-moliya tizimining
barqarorligini ta’minlash muhim ustuvor vazifa bo'lib qolmoqda.
Bu o'rinda Prezidentimiz I.Karimov o ’z ma'ruzasida ... “gap banklaming
kapitallashuvi va investitsiyaviy faolligini yanada oshirish, iqtisodiyotdagi tarkibiy
o'zgarishlaming ustuvor yo'nalishlarini qayta tiklash va kengaytirish, ishlab
chiqarishni modemizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashga qaratilgan
kreditlash hajmini oshirish haqida bormoqda. Barchamiz oddiy bir haqiqatni yaxshi
anglab olishimiz darkor - investitsiyalarsiz modemizatsiya ham, yangilanish ham
bo'lmaydi. Bu o'rinda biz nafaqat korxonalar tomonidan investitsiya loyihalarini
amalga oshirishni jadallashtirishni, balki bundan tijorat banklari qanchalar
manfaatdor ekani va ular bu loyihalarda o'z kredit resurslari bilan nechog'Iik faol
ishtirok etayotganini ham ko'zda tutamiz. Buning uchun tijorat banklari yetarli
kapitalga ega, moliyaviy barqaror bo'lishi lozim, bir so'z bilan aytganda, ular yirik
investitsiya institutlariga aylanishi darkor” deb ta'kidlagan edi2.
Shu boisdan, ushbu jarayonlami talaba yoshlarga to’g’ri etkazish, ulaming
ongini, bilim va malakalarini shakllantirish orqali inqirozning oldini olish uchun
mavjud muammolaming ijobiy echimini berish dolzarb vazifalardan biriga aylandi.
Bu esa, o'z navbatida, Oliy va o'rta maxsus ta'lim tizimida tayyorlanadigan
yoshlami moliyaviy-iqtisodiy inqirozni bartaraf etish yo’llarini, bank jarayonlarida
sodir bo'layotgan o'zgarishlami ularga etkazib berish zaruriyatini keltirib chiqardi.
Shu boisdan, Oliy va o'rta maxsus ta'lim tizimida ham talaba yoshlami o'qitish
va ulami kasbga tayyorlash bo'yicha Davlat ta'lim standartlari ishlab chiqilgan bo'lib,
bu standartlarga asosan, har bir mutaxassisliklar bo'yicha alohida ishchi o'quv
dasturlari tayyorlandi. Shu qatori, 5A340904-«Tashqi iqtisodiy faoliyat hisobi va
tahlil» mutaxassisligi bo'yicha ishchi o'quv dasturlar tayyorlanib, ushbu dasturda
o'qitiladigan fanlar hajmi ko'rsatilgan bo'lib, bunda «Banklarda buxgalteriya hisobi»
fani ham o 'z ifodasini topgan.
'Ў зР.П рези денти ни нг “У збеки стон Республикаси тижорат банкларини ислой
к и л и ш
ва янада эркинлаштириш
чора-тадбирлари тўгриси да”ги фармони. 16.04.2005Й .
И .Каримов. А сосий вазифамиз - ватанимиз таракки&ти ва халқимиз фаровонлигини
янада юксалтиришдир.
Х а л к сўзи газетаси. 3 1.0 1 .2 0 1 0 йил
Shundan kelib chiqib, mazkur fanni o‘qitishda fanning oldiga qo‘ygan asosiy
maqsad va vazifalarini belgilab olish, shuningdek, talabalarga bugungi kundagi
mavjud muammoli masalalami qamrab oluvchi mavzulami o'qitish talim tizimidagi
dolzarb masalalardan biriga aylandi.
Demak, shunday ekan, fanning nazariy asoslari amaliyotdan imkon qadar
oldinda yurishi va uning natijalari amaliyotga tadbiq etilib, undan iqtisodiy samara
olish imkoniyatini yaratishga olib keladi.
Ushbu ehtiyojlami inobatga olib,
talabalaming Banklarda amalga oshiriladigan operatsiyalaming buxgalteriya hisobini
tashkil qilish bo'yicha tushuncha va ko'nikmalar hosil qilishlari uchun o'quv
qo‘llanma tayyorlash zaruriyati vujudga keldi.
Bozor sharoitida ta'lim tizimini isloh etishning asosiy yo‘nalishlaridan biri
hozirgi zamon talablari va xalqaro tajribalardan foydalanilgan holda, ishchi o ‘quv
rejalarini
takomillashtirilgan holda, ishlab chiqishni talab qilmoqda. Bu o‘z
navbatida, talabalami o ‘qitishda har bir yo‘nalish bo'yicha o'qitiladigan maxsus
fanlami nazariy va amaliy jihatdan bir-biriga uyg'unlashtirishni talab etmoqda. Bu
esa, ushbu fanlami o'rgatishda eng zarur bo'lgan masalalami va muammolami o'zida
mujassam etuvchi mavzulami talaba yoshlarga yetkazishni talab qilmoqda. Shu
boisdan, 5A340904 —«Tashqi iqtisodiy faoliyat hisobi va tahlil» mutaxassisligi
bo'yicha tahsil olayotgan talabalarga
“Banklarda buxgalteriya hisobi” fanini
o'qitishda kerakli bo'lgan bilim va ko'nikmalami bugungi kun hamda xalqaro
andozalar talablaridan kelib chiqqan holda etkazib berish muhim ahamiyatga ega.
Bunda, ushbu fanni talaba yoshlaming ongiga juda oddiy va tushunarli tarzda
o'rgatish lozim. Buning uchun, ushbu fanni o'zlashtirishda shu sohaga oid bilim va
malakaga ega bo'lish uchun qaysimasalalar va muammolami o'rganishda, nafaqat,
O'zbekistonda balki, hamdo'stlik davlatlarida o'qitiladigan fanlaming mazmun va
mohiyatini tahlil qilish, shuningdek, o'qitish metodikasini o'zlashtirish bugungi
kunning dolzarb masalalaridan biridir.
5A340904—«Tashqi iqtisodiy faoliyat hisobi va tahlil» mutaxassisligi bo'yicha
ishlab chiqilgan ishchi o'quv dasturlardagi belgilangan soatlar hajmidan kelib chiqib,
“Banklarda buxgalteriya hisobi”
fani bo'yicha namunaviy
va
ishchi
dastur
tuzilgan. Ushbu yo'nalishlarga tuzilgan dasturlarda keltirilgan mavzulaming naqadar
to'g'ri belgilanganligi va bu mavzularda qanday masalalar yoritilishini hamdo'stlik
davlatlaridagi oliy o'quv yurtlarinikiga taqqoslab, ulami yanada takomillashtirish
zarur deb o'ylaymiz.
Shu boisdan, “Banklarda buxgalteriya hisobi” fanini o'qitishda tuzilgan ishchi
o'quv dasturlardagi mavzulami hamdo'stlik davlatlaridagi oliy o'quv yurtlarining
mos yo'nalish yoki mutaxassisliklarga tuzilgan ishchi o'quv dasturlari bilan
taqqoslashni lozim deb topdik.
“Banklarda buxgalteriya hisobi” fani Rossiya Federatsiyasi davlati va boshqa
hamdo'stlik davlatlaridagi
institutlar hamda universitetlarida
tahsil
olayotgan
talabalarga ham o'qitilmoqda. Buning isboti sifatida, ushbu fanni o'qitish jarayonida
chet el mamlakatlari olimlari tomonidan yozilgan adabiyotlaming qiyosiy tahlilini
ko'rib chiqamiz. Ushbu olimlarimizdan E.P.Kozlova, E.N. Nikolaevna3,
va
3 К озлова Е .П ., Н иколаевна E.H . Б ухгалтерски й у ч ет в ком м ерческих банках. - М .:
Ф и С. 2 0 0 3 г.
6
K.Parfenov4, V.N.Kursov, G.A.Yakovlev5, L.P. Krolivetskaya i dr6, S.K.Semenov7
lar tomonidan yozilgan kitoblarda keltirilgan mavzular mazmun va mohiyati jihatidan
bizning mavzularga deyarli yaqin, biroq, mavzularda berilgan masalalar aynan bitta
mavzuda to‘liq keltirilmagan. Masalalaming bunday berilishi talabalaming
o'rganayotgan mavzusi bo'yicha to'la bilim va ko'nikma hosil qilishlari uchun etarli
bo'lmaydi, deb hisoblaymiz.
Shuningdek, E.P.Kozlova, E.N.Nikolaevna tomonidan yozilgan kitobning 2-
bo'limda 3-9 mavzular, 3-bo'limida 7-mavzu, 5-bo'limida 13-mavzular to'g'ri keladi.
Biroq, 1,2,10,11,12-mavzular ushbu olimlaming kitobida berilgan mavzulaming
ichida keltirilgan. Lekin alohida mavzu sifatida berilmagan.
K. Parfenov tomonidan yozilgan kitobidagi 1 va 2 mavzular,
3-bob
“Безналичное форма расчетов”, 4 -bob “Межбанковские расчетов'”, 6 -bob
“Учет операций с иностранной валютой”, 7-bob “Кредитное операции”, 8- bob
«Учет операций с ценными бумагами”,
12 -bob “Учет основных средств,
нематериальных активов и МБП”,
13 -bob
“Учет доходов, расходов и
финансовых результатов” mavzulari bizda berilgan mavzularga o'xshash va
mazmunan
yaqinroqdir.
Biroq,
banklarda
moliyaviy
hisobot
mavzusi
K.Parfenovning kitobida umuman berilmagan. Shuningdek, 5 -bob
“Порядок
начисления процентов” va 9 -bob “Формирование резервов под обеспечение
балансовых активов и под риски по условным обязательствам” mavzulari
bizning namunaviy dasturimizda berilmagan, chunki, ushbu mavzular bizda berilgan
har bir mavzuning o'zida yoritib berilgan va hisobvaraqlarda ham aynan o'sha
hisobvaraqqa tegishli operatsiyalar o'z aksini topgan.
Shuningdek, L.P. Krolivetskaya i dr., V.R.Bank8, N.E. Sokolinskoy9 va L.A.
Tarakanov10 laming kitoblarida ham berilgan mavzular mazmun va mohiyati
jihatidan yaqinroqdir. Biroq, mavzular ketma-ketligi turlicha va bizning o'quv
rejamizdagi berilgan mavzulardan farq qiladi.
Chunki, bu adabiyotlarda mavzular alohida-alohida mavzu sifatida berilgan.
Ularda rejalashtirilgan soatlar hajmi ham tubdan farh qiladi. Shu boisdan, bizdagi
o'quv dasturlaridagi mavzularda ko'riladigan masalalar bir butunligicha olinib, unda,
mavzuda ko'riladigan masalalaming yakuniy (daromad va xarajatlar) natijalari
bo'icha aniq bilim va ko'nikmalar olish imkoniyatini yaratadi.
Shunday qilib, qiyosiy tahlil natijalaridan kelib chiqib, shuni ta’kidlash joizki,
Banklarda buxgalteriya hisobi fani bo'yicha tuzilgan o'quv dasturdagi qo'yilgan
mavzular asosli bo'lib, bank amaliyotiga bevosita bog'liq bo'lgan mavzulami qamrab
olganligi bilan farqlanadi.
4
Парфенов К. Банковский у ч ет.-М .:, О О О «П арфенов.ру». 2 0 0 4 г.
5 К урсов В .Н ., Я ко вл ев Г А. Бухгалтерски й у ч ет в коммерческом банке:
новы е типовые б ухгалтерски е проводки
операций банка. Учеб. пос. -М .: И Н Ф Р А -М , 2 0 0 4
6 Кроливецкая Л .П . и др.
Бухгалтерски й у ч ет в коммерческом банке в проводках. -М .: Ф и С - 2 0 0 4 ,1 9 2 стр.
7 С ем енов С.К . Бухгалтерски й у чет и отчетность кредитных организаций: У чеб.
пособие. И эд.-2, исправ. и
допол. -М .: И здательство "Э кзам ен ", 2004. - 4 8 0 с.
0 Банк В .Р . Организация и бухгалтерский у ч е т б анко вски х операций: У чеб. пос.
• М .: Ф и С , 2 0 0 4 . - 3 5 0 с.
9 Соколннской Н .Е. У ч е т и операционная техн и ка в сберегательном банке. - М .: “Ф
и С” . 2003 г.
10 Тараканов J1.A. Бухгалтерски й у ч е т в банке. -М .: 2 0 0 3 г.
Mazkur o‘quv qo‘llanma bank tizimida buxgalteriya hisobi va hisobotlarini
yuritishning o ‘ziga xos xususiyatlarini e'tiborga olib, o‘quv dasturlarida belgilangan
mavzular mazmuni va mohiyati jihatidan ochib berishga harakat qilindi. Bunda,
talabalar ushbu fanni o ‘qish davomida Banklarda buxgalteriya hisobini yuritishning
tartib-qoidalarini, banklarda hisob-kitob-pul hujjatlarini qabul qilish, qayta ishlov
berish, rasmiylashtirish hamda hujjatlar aylanishi tashkil qilishni, shuningdek,
ulaming analitik va sintetik hisobini yuritish bo‘yicha tushunchalar hosil qilishlari
mumkin. Shu bilan birga, bankdagi mavjud moddiy qiymatliklardan foydalanishni va
ulaming harakatini hisobga olish, shuningdek,
mijozlarga naqd va naqd pulsiz
xizmatlar ko‘rsatish, bankning bo‘sh turgan mablag'larini vaqtinchalik daromad
keltiruvchi (kredit, lizing, faktoring, qimmatli qog‘ozlar bozoriga va investitsiyga)
manbalarga yo'naltirishdan kutiladigan daromadlarini (xarajatlarini) buxgalteriya
hisobida to‘g ‘ri hisobga olish, xususan, banklarda amalga oshiriladigan operatsiyalar
bo'yicha buxgalteriya hisobi va hisobotlarini tuzish hamda moliyaviy natijalami
aniqlash ushun zaruriy bilim olish imkoniyatiga ega bo'ladilar.
Shunday qilib, mazkur o'quv qo'llanma Davlat ta'lim standartlariga muvofiq
ishlab chiqilgan o'quv dasturi asosida tayyorlangan bo'lib, uni 5A340904—«Tashqi
iqtisodiy faoliyat hisobi va tahlil» mutaxassisligi bo'yicha ta'lim olayotgan
talabalaming o'qish jarayonida foydalanishlari uchun tavsiya etiladi.
Dostları ilə paylaş: |