Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingining o’ziga xos xususiyati. Reja: Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingining o’ziga xos xususiyati

Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingining o’ziga xos xususiyati.


Reja:


1. Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingining o’ziga xos xususiyati.
2. Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingini rivojlantirishning muhim yo’nalishlari
3. Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingini davlat tomonidan tartibga solish.
4.Xulosa
5. Foydalanilgan adabiyotlar

Marketing prinsiplari, maqsad va vazifalari ichki bozorda ham, tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida ham bir xilda amal qiladi. Ammo chet mamlakatlar bozorlarining faoliyati va bu bozorlar uchun ishlash sharoitlarida muayyan o’ziga xos farqli tomonlar ham bor. Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingi ichki bozordagi marketinga nisbatan o’ziga xos xususiyatlarga ega ekanligini ta’kidlagan holda, birinchi navbatda jahon bozorlarida, jahon iqtisodiyotida va umuman jahon bozorida uchraydigan «noaniqlik omillari»ga duch kelishga to’g’ri keladi.

Birinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyat marketingining o’ziga xos xususiyatlari xalqaro tijorat tashkilotlarining turiga qarab namoyon bo’ladi. Bu tashkilotlarda operatsiyalarning bevosita ishtirokchilari (turli mamlakatlardagi kontragentlar) o’rtasida o’zaro to’lov olib boriladigan asosiy hamda tovarlarning sotuvchidan xaridorga yetib kelishi bilan bog’liq bo’lgan ta’minlovchilarga bo’linadi. Asosiy tijorat operatsiyalariga quyidagilar kiradi: moddiy-buyum shaklidagi tovarlarni ayirboshlash bo’yicha (tijorat eksporti va importi); ilmiy-texnikaviy bilimlarni ayirboshlash bo’yicha (patentlar, litsenziyalar, nou-xau savdosi shaklida); texnikaviy xizmat ko’rsatishni ayirboshlash bo’yicha (maslahat va qurilish sohasidagi injiniring); ijara bo’yicha; xalqaro turizm bo’yicha; axborot va boshqarishni takomillashtirish sohasida maslahat xizmatlari ko’rsatish bo’yicha; kinofilmlar va teleprogrammalar ayirboshlash bo’yicha faoliyatlar va hokazo.

Ikkinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyat marketingining o’ziga xosligi ishbilarmonlik faoliyati maqsadlarini belgilash, taraqqiyot strategiyasini tanlash va maqsadlarga erishishda qo’llaniladigan usullardan iborat.

Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingida ham ichki bozorda bo’lgani kabi tadqiqotlar bozor segmentatsiyasiga asoslanadi, bunda segmentatsion tahlilning ikki darajasidan keng foydalanadi. Turli milliy bozorlardagi imkoniy xaridorlarning tabaqalashtirilgan tavsilotlarini aniqlash, belgilab olish bilan birga, bu bozorlarning ahamiyati dastlabki baholashdan o’tkaziladi va umman jahon bozorining segmentatsiyasi amalga oshiriladi. Bunday turdagi segmentatsiyalashning usullaridan biri turli milliy bozorlarning belgilab olingan andozaga muvofiqligini aniqlashga asoslanadi. Bozorlarni guruhlantirish standartlashtirilgan marketing startegiyasini qo’llashga imkon beradi. Bu usul va uning turli ko’rinishlari matritsali segmentatsiya usuli deb ataladi. Maqsadli bozorlarni tanlashning boshqa usullaridan Yana statistik va klaster tahlil usullarini sanab o’tish mumkin. Statistik usullarga misol tariqasida regression modellarni ko’rsatsa bo’ladi. Bu modellarda segmentatsiya quyidagi sxema bo’yicha o’tkaziladi: erksiz o’zgaruvchi (omil-samara) va unga ta’sir uo’rsatadigan mustaqil omillar majmui belgilab olinadi. Odatda muayyan milliy bozorda aniq bir tovarning iste’mol hajmi omil-samara tarzida qabul qilinadi. Iste’mol hajmiga ta’sir ko’rsatadigan omillar ham tahlil etilayotgan tovarning xususiyatlariga, ham tadqiq etilayotgan mamlakatning turli sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Samarali belgining unga ta’sir ko’rsatadigan omillariga bog’liq ekanligini aniqlaydigan regrission boshqarish tipi milliy bozorni u yoki bu segmentga kiritish mezoniga aylanadi.

Tashqi iqtisodiy faoliyat marketing strategiyasining ikki muqobil (keskin farq qiluvchi) ko’rinishi bor: tabaqalangan va tabaqalanmagan. Birinchi turga kiradigan korxona bir xil tovarni ham ichki va ham tashqi bozorga chiqaradi, ya’ni standart marketing dasturidan foydalanishda ko’rsatkichlar doirasini shunchaki kengaytirib qo’ya qoladi. Korxona bozori chaqqon tovarlarning chet ellarda savdo markasiga, dizayniga, o’rash-joylashga yoki tarkibiga biron-bir o’zgarishlar kiritmasdan ham sotilishiga ishonadi. Bunday yondashuv ishlab chiqarishning yalpi borishi tufayli harajatlarni g’oyat kamaytirishga imkon beradi. Ammo bunda ayrim mamlaktlarning milliy o’ziga xos tomonlari, qonunlar, rasm-rusumlardagi farqlarga e’tibor berilmaydi. Shu sababli bunday strategiya firmaning tovari xalqaro miqyosda nom qozongan yoki tovarning chet ellarda sotilishi hissasi unchalik ko’p bo’lmagan hollarda qo’llaniladi.

Tabaqalanmagan marketing strategiyasi turli bozorlardagi talab va did extiyojlari, huquqiy normalar, til talablari, madaniy tafovutlar va boshqalarni hisobga olgan holda o’zgaritishlar kiritilgan tovarlar taklifining o’ziga xos tomonlarini aniqlashga asoslanadi.

Korxona narx belgilashda mahalliy, iqtisodiy, masalan, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi milliy mahsulot (YaMM) miqdori kabi ko’rsatkichlarni hisobga oladi. Xuddi shu sababli ko’pgina korxonalar sust rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda tovarlarning soddalashtirilgan ko’rinishlarini yoki arzon mahalliy ishchi kuchidan foydalanib, umuman tayyor mahsulotni past narxlarda sotadi. Ayni paytda sanoati rivojlangan mamlakatlarda narxlar yuqoriroq belgilanadi, chunki narxlar qo’shimcha tashqi iqtisodiy faoliyat marketing va mahsulot sifati harajatlarini o’z ichiga oladi.

Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingning eng puxta tarkibiy qismi-bu mahalliy talablar va milliy an’analarni ziyraklik bilan payqaydigan reklamadir. Masalan, shinalar reklamasi Buyuk Britaniyada-xavfsizlikka, AQShda–foydalanish tafsilotlariga, Germaniyada-ixchamlikka birinchi navbatda e’tibor beradi.

Tabaqalangan strategiya tashqi iqtisodiy faoliyat marketingida keng qo’llaniladi. Bir tomondan, bu mahsulotni rejalashtirishning g’oyat oddiy usuli, chunki yangi tovarni yaratish shart bo’lmay, unga bir muncha o’zgarishlar kiritish kifoyaligi nazarda tutiladi. Ikkinchi tomondan, strategiyani qo’llash reklama, dizayn va tovar siljitish uchun qo’shimcha harajatlarni oshirishga, shuningdek, markazlashgan boshqarishni cheklashga olib keladi. Shuning uchun ham keyingi vaqtlarda xalqaro firmalar marketing strategiyasini ishlab chiqish va rejalashtirishda ko’proq omixta yondoshuvlardan foydalanilmoqda. Bu yondashuv doirasida ikki strategiya harakati muvofiqlashadi, bu esa ishlab chiqarish samaradorligini eng yuqori ko’tarish, firma markasini barqaror saqlash, markaz tomonidan nazoratni amalga oshirish va ayni paytda mahalliy talablarni qondirishga imkon beradi.

Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingida ham ichki bozorda bo’lgani kabi tadqiqotlar bozor segmentatsiyasiga asoslanadi, bunda segmentatsion tahlilning ikki darajasidan keng foydalaniladi. Turli milliy bozorlardagi imkoniy xaridorlarning tabaqalashtirilgan tafsilotlarini aniqlash, belgilab olish bilan birga, bu bozorlarning ahamiyati dastlabki baholashdan o’tkaziladi va umuman jahon bozorining segmentatsiyasi amalga oshiriladi. Bunday turdagi segmentatsiyalashning usullaridan biri turli milliy bozorning belgilab olingan andazaga muvofiqligini aniqlashga asoslanadi.

Bozorlarni guruhlashtirish standartlashtirilgan marketing strategiyasini qo’llashga imkon beradi. Bu usul va uning turli ko’rinishlari matritsali segmentatsiya usuli deb ataladi. Maqsadli bozorlarni tanlashning boshqa usullaridan yana statistik va klaster tahlil usullarini sanab o’tish mumkin. Statistik usullarga misol tariqasida regression modellarni ko’rsatsa bo’ladi. Bu modellarda segmentatsiya quyidagi sxema bo’yicha o’tkaziladi: Erksiz o’zgaruvchan (omil-samara) va unga ta’sir ko’rsatadigan mustaqil omillar majmui belgilab olinadi. Odatda muayyan milliy bozorda aniq bir tovarning iste’mol hajmi omil-samara tarzida qabul qilinadi.

Iste’mol hajmiga ta’sir ko’rsatadigan omillar ham tahlil etilayotgan tovarning xususiyatlariga, ham tadqiq etilayotgan mamlakatning turli sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Samarali belgining unga ta’sir ko’rsatadigan omillarga bog’liq ekanligini aniqlaydigan regression boshqarish tipi milliy bozorni u yoki bu segmentga kiritish mezoniga aylanadi.

Klaster tahlilning vazifasi esa kuzatishlar majmui asosida ob’ektlar to’plamini bir qator kslaterlar (kichik to’plam) larga ajratishdan iborat. Bunda bir klasterga kiritilgan ob’ektlarga o’xshash, turli klasterlarga tegishli bo’lgan ob’ektlar har xil bo’lishi lozim. Bunda o’xshashlik va har xil bo’lishi (farqlar) jami tafsilotlar (kuzatishlar) majmui bo’yicha ko’rib chiqiladi.

Pozitsiyalash segmentatsiyadan farq qilib, ko’p jihatlardan iste’molchilarning tanlashini belgilaydigan iste’mol afzalliklari va asos-dalillarini o’rganish bilan bog’liqdir. Pozitsiyalash deganda mahsulot egallagan yoki unga ta’minlab beriladigan o’rinlarni aniqlash tushuniladi. Pozitsiyalash narx, iste’mol sharoitlari, dizayn va boshqa ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi.

Ishlab chiqarish va iste’mol strukturasini muvofiqlashtirish respublika iqtisodiyoti uchun eng dolzarb masalalaridan biriga aylanmoqda. Shu munosabat bilan segmentatsiya va pozitsiyalash iste’molchilarga mo’ljal olish, uni aniqlash usullari tarzida ayrim o’rtacha, tipik iste’molchidan yanada aniqroq iste’molchiga mo’ljal olishga imkon berib, tashqi iqtisodiy marketingi amaliy ma’no kasb etmoqda.

Tashqi iqtisodiy faoliyat marketingning tovar harakati jaryonini boshqarish singari tarkibiy qismi ham alohida diqqatga sazovor. Tovar harakati deganda tovarni iste’molchiga shunchaki oddiy yetkazib berishni emas, balki talabni rag’batlantirish tizimini tushunmoq kerak. Tovar harakakatining oqilona yo’llarini tanlash, omborxonalarni joylashtirish, tovar g’amlamalarini maqsadga muvofiqlashtirish, ulgurji va chakana savdo operatsiyalarini birlashtirish va boshqa muammolar hal etiladigan doirada harajatlar va olingan samaralar doimo qiyos qilib boriladi.

Hozirgi sharoitlarda yirik savdo korxonasi bu ulgurji-chakana savdo kompleksi bo’lib, omborxonalar, mintaqaviy taqsimot markazlari, qudratli transport xiziatlarining sertarmoq tizimiga ega. Jahon iqtisodiyotida mayda va o’rta savdo korxonasi «franchayzing» tipidagi shartnoma munosabatlari asosida korporativ biznes doirasiga kirib bormoqda.

Muomala sohasi Bilan boshqarishning bu nisbatan yangi shakli ayniqsa AQShda keng tarqaldi. Yirik sanoat yoki savdo monopoliyalari-franchayzer homiyligida kontrakt (shartnoma) asosida mayda va o’rta savdo korxonalarining butun bir tarmog’i barpo etiladi. Ularning egalari franchayzer amri bo’yicha savdo-sotiq va xizmat ko’rsatish shartlarini bajarish majburiyatini oladi. Franchayzer o’z sheriklariga savdo zonasini tanlash, savdo korxonasini ochish va jihozlash, savdo-xodimlarini tayyorlash ishlarida yordam beradi. Natijada tizim tarkibiga kirgan savdo korxonalarini standartlashtirish va bir xilligi ta’minlanadi. Shartnoma tuzgan do’kondor (savdogar) franchayzerga muayyan kirish badali, shuningdek savdodan foiz to’laydi. Bunday tizimning afzalligi shundaki, sotish imkoniyatlari kengayadi, firma qo’shimcha daromad oladi, harajat va moliyaviy mas’uliyatning katta qismi mayda do’kondorlar hissasiga tushadi. Savdo kapitalining to’planishi va boshqarish, tovar g’amlamalarini hisobga olish va rejalashtirish, tovarlarni saqlash va tashishdagi eng yangi yutuqlardan foydalanish natijasida rivojlangan industrial mamlakatlarda tovar harakatining uyushgan qudratli kanallari-«zanjirli tizimlar», -deb atalmish tizimlar barpo etilgan. Ular chakana va ulgurji savdo korxonalari, transport tizimlari, turli savdo vositachilarini qamrab olgan. Ishlab chiqarish bilan savdoning o’z savdo korxona tarmog’ini birpo etish asosida birlashuvi va savdo korxonalari bilan kontrakt munosabatlardan foydalanish jarayoni ham tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda.

Tovarlarni sotish muammosi keskinlashgan hozirgi sharoitlarda xalqaro bozorlarda lizing-ishlab chiqarish vositalari ijarasi TIF marketingning keng tarqalgan vositasiga aylanmoqda. Lizing, bir tomondan, sanoat kompaniyalarini qo’shimcha savdo yo’li bilan ta’minlaydi, natijada iste’molchilar doirasi kengayadi, ikkinchi tomondan, ishlab chiqarish dasturlarining puxtaligi, ularni bajarish uchun zarur resurslarni safarbar etish imkoniyati ancha ortadi. Xalqaro moliya lizingi katta istiqbolga ega. U xalqaro ilmiy-texnika koorporatsiyasining ishlab chiqarish va tijorat samaralarini g’oyat ko’paytirishi, hamkorlikdagi ilmiy tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlari yakunlarini joriy etishni tezlashtirishi, hamkor likdagi ishbilarmonlik ufqlarini kengaytirishi mumkin.

Tashqi iqtisodiy faoliyati-iqtisodiy munosabatlar sohasida konkret bozordagi turli tovarlar marketingini ishlab chiqishga alohida e’tibor beriladi, uni yaratish mahsulot bo’yicha boshqaruvchiga topshiriladi. Uning vazifasi mauyyan mamlakat bozori hajmi, aholisi, aholi tarkibi, oilalar tarkibi, daromadlari va ularning taqsimoti, raqobatda kutiladigan o’zgarishlar va boshqalar haqida ma’lumotlar olishdan iborat. Marketing dasturlari va rejalarining o’ziga xos zaruriy tomoni-bozor jarayonlaridagi turli o’zgarishlar yo’nalishlarini hisobga olgan holda ularning ko’p variantliligidadir.

Tashqi bozorda samarali faoliyat olib borish uchun TIF marketingining barcha usullaridan ijodiy va o’rnini bilib foydalanish zarur. Bu o’rinda standart yondashuvlarga mutlaqo yo’l qo’yib bo’lmaydi. Chet ellik xaridorlar bilan bevosita aloqalar olib borish yoki agentlik korxonalari orqali harakat qilish; tovarlar yoki litsenziyalar eksportini ularni ishlab chiqarish huquqi bilan qo’shib olib borish; bozorda mustaqil yoki konsorsimumlar tarkibida ishtirok etish; lizingdan eksportni rag’batlantiruvchi vosita tarzida foydalanish yoki tovarlarni an’anaviy sotish bilan cheklanish-bu va shunga o’xshash ko’pgina eksport shakllari bozor kon’yukturasi va uning rivojlanish istiqbollarini oldindan taxminlash natijasida, bozorda shakllangan amaliyotni, eksport qilinadigan tovarlar sifatini hisobga olgan holda, qo’llaniladi. Natija shunday bo’lishi kerakki, bozorga chiqqanidan keyin bir necha yil o’tsa ham mahsulot va korxona yuksak raqobatbardoshligi bilan ajralib tursin.

Marketing bo’yicha ma’lumotlarni olishda, marketing tadqiqotlari o’tkazishda va mutaxassis kadrlar-marketologlar tayyorlashda marketing va korxonalarning tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishga yordam beradigan xalqaro va milliy tashkilotlar muhim ahamiyat kasb etadi.