TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari
Yüklə 7,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmi redaktor: İnqilab Kərimov sənətşünaslıq doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Rəyçilər
- Elçin Vidadi oğlu Əlibəyli
- Elçin Əlibəyli
- MÜNDƏRİCAT 4 IV FƏSİL
- NƏTİCƏ İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT ƏLAVƏ
|
1 ELÇİN ƏLİBƏYLİ TELEVİZİYA NƏZƏRİYYƏSİNİN ƏSASLARI Bakı, “ELM”, 2011
2 Elmi redaktor: İnqilab Kərimov sənətşünaslıq doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Rəyçilər: Qulu Məhərrəmli Filologiya elmləri doktoru, professor Gülşən Həmidova Sənətşünaslıq namizədi Elçin Vidadi oğlu Əlibəyli Televiziya nəzəriyyəsinin əsasları. Bakı, “ELM” nəşriyyatı, 2011 Kitabda müəllif televiziya təhlilinin metodoloji əsasla rını, təh lil tipini, xüsusiyyətlərini yaratmağa çalış mış, məhz bu kon tekstdən analiz verməyə cəhd edərək təh lil me to do lo gi ya sının nəzəri əsaslarının yaradılması problemi həll edil miş dir. Televiziyanın mahiyyəti, cə miy yətə təsiri, tele yayım qu ruluşu, onun formaları, ana liz mexanizmləri, iştirak edən kom ponentlərin əsas ları, nəzəri tərəfləri tapılaraq meydana çıxarılmış te le yayım işinin keyfiyyətinin artırılması, yaradıcı işin da ha da mükəmməlləşməsi üçün olan maneələrin ara dan qaldırılması yolları göstərilmişdir. Kitabda bir neçə elmi və yaradıcı sahəninkütləvi infor masiya vasitəsinin nəzəriyyəsi, TV yaradıcılığında iş ti rak edən sə nət növlərinin özəlliyi, yaradıcı inkişaf meyil ləri, TVnin estetik prob lemləri, sosial vəzifələrinin nəzəriyyə si və milli televiziya prosesində tamaşaçı ilə ünsiyyət, onun şüuruna təsirini öyrə nən tamaşaçı psixologiyası, mil li TVlərin, auditoriyanın icti maisosial fəallığına tə si ri araşdırılır. Bütün hüquqlar qorunur. Müəllifin rəsmi icazəsi olmadan kitabın və ya onun hər hansı hissəsinin surəti çıxarıla, infor masiya bazasında və axtarış sistemində qrafik, elektron və ya mexaniki vasitələrlə yenidən çoxaldıla və ya istifadə edilə bilməz.
©Elçin Əlibəyli
ISBN 9789952453195 4503000000 655(07)2011 3 Ön söz I FƏSİL Təhlil metodologiyası və televiziya nəzəriyyəsi 1.1 Televiziya təhlil metodologiyasının əsasları 1.2 Müasir dövr televiziya yaradıсılığının tarixinəzəri problemlərinin yeni dövr Azərbaycan televiziyasının qurulması və inkişaf meyillərində iştirakı 1.3 Televiziya verilişlərinin təhlil metodologiyasının əsasları 1.4 Televiziya obrazları televiziya təhlilinin əsas obyekti kimi. 1.5 Televiziya dramaturgiyası televiziya təhlilinin əsas istiqaməti kimi 1.6 Televiziya yayımı işində gerçək şouların yeri və onların tamaşaçıya təsiri
2.1 Ekran yaradıcılığı və ifadə vasitələri 2.2 Kadrın plastik ifadəliliyi televiziyanın bədii ifadə vasitələrinin təhlil metodologiyasında başlıca istiqamət kimi 2.3 Televiziyanın bədii ifadə vasitələrinin təhlil metodologiyası: Ekran dinamikası 2.4 Televiziya aparıcısının yaradıcı fəaliyyətinin əsasları 2.5 Televiziya aparıcısının sənətkarlıq göstəricilərinin təhlil metodologiyası 2.6 Televiziya verilişlərinin yaradıcı meyarları III FƏSİL Televiziyanın ictimai funksiyaları televiziya təhlilinin başlıca istiqaməti kimi 3.1 İnformasiya proqramlarının xüsusiyyəti 3.2 Azərbaycan televiziyalarında informasiya proqramlarına tarixi nəzər 3.3 Azərbaycan teleməkanında xəbər proqramları 3.5 İnteqrativ funksiya 3.6 Tədris funksiyasının televiziyada yeri və əhəmiyyəti 3.7 Televiziya rekreativ işin təşkilatçısı kimi
4 IV FƏSİL Televiziya təhlilinin sosioloji-kulturoloji əsasları 4.1 Televiziyanın sosial funksiyalarının ictimai şüura təsirində rolu 4.2 İnformasiyanın cəmiyyətdə yeri. 4.3 Azərbaycan televiziyasında infoteynment 4.4 Televiziyanın kulturoloji təhlili 4.5 Televiziyanın yeni nəslə təsir imkanlarının təhlili 4.6 Teleyayımda manipulyasiya və onun təsir mexanizmləri 4.7 Manipulyasiya texnologiyalarının televiziya yayımında yeri və onun ictimai şüura təsiri 4.8 Rekreativ fəaliyyətin nəzəri əsasları 4.9 Rekreativ əhəmiyyət daşıyan yayımın proqramlaşdırılması 4.10 Televiziya reytinqlərinin hesablanması təhlil metodologiyasının bir vasitəsi kimi.
5 ÖN SÖZ Televiziya nəzəriyyəsi, onun strukturməzmun modeli bu küt ləvi informasiya vasitəsinin üzə çıxması ilə sənətşünaslığın, ek ranşünaslığın araşdırma hədəfinə çevrilmişdir. Bu nəzəri ax tarışların modelləşməsinin müəyyən struktur üzərində qu rul maması ziddiyyətlərə, nəzəri sapmalara səbəb olurdu. Yalnız va hid müəyyən olunmuş metodologiyanın ortaya çıxması sis temləşdirməyə xidmət edə bilərdi. Elmi işdə biz gəldiyimiz qə naətləri, çoxillik araşdırmanı və dünya elmində gedən prosesləri, söylənilən nəzəri problemləri əsas götürərək telenəzəriyyənin mo delini, təhlilin metodoloji əsaslarını yaratmağa çalışmışıq. Te leviziya nəzəriyyəsinin obyekti və predmeti dəqiq müəyyən olun maqla nəzəri araşdırmanın əsasında durmalıdır. Televizi ya nəzəriyyəsinin obyekti televiziyadır. Onun substansional, ins titusional, strukturfunksional, qneseolojiməzmunlu, də yər liməzmunlu və morfoloji xüsusiyyətlərini birləşdirərək nə zə ri araş dırmamızın predmeti kimi götürürük. Məsələyə bu cür yanaş manın əsasında televiziyanın hansısa keyfiyyətinin nəzərdən qaç maması, birbirini tamamlayan, doğuran cəhətlərin tədqiqatdan kənarda qalmaması durur. Televiziya canlı orqanizmdir, onun tərkib hissələrini ayrıca, kənarda öyrənmək, hansısa başqa elmin kontekstində izah tapmaq nəticəsiz işə çevrilə bilər. Televiziya bü töv şəkildə bir neçə elminəzəri yanaşmanın metodoloji əsasları ilə təhlil olunmalıdır və incəsənətin növü kimi bu, sənətşünaslığın, onun bir istiqaməti olan televiziyaşünaslığın əsas elmi vəzifəsidir. Televiziya nəzəriyyəsinin predmetini televiziyaya aid olan onun, metodologiyası daxilində ümumi mövcud xüsusiyyətlər və münasibətlər kateqoriyası təşkil edir. Predmetini tipik cəhətlər onun durumu, inkişaf tendensiyası, insan və cəmiyyətlə münasibətlər, xüsusi cəhətlər, yaradıcı axtarışlar təşkil edir. Bu cəhətlər onun qanunları ilə sıx əlaqədə olmaqla elmin kateqorial aparatına daxil olaraq anlayış, problem, konsepsiya, terminologiya anlayışlarını ehtiva etməlidir. Təklif etdiyimiz model məzmunlu şəkildə biliklərin mümkün tərəflərini əhatə etməli, obyektin çoxcəhətliliyini əks etdirməlidir. Doğrudur, elmi axtarışların, elmi məntiqin bütün suallarına cavab vermək, xüsusən də dinamik, dəyişkən təbiətli televiziya və onun nəzəriyyəsi üçün mümkün süzdür. Bizim məqsədimiz televiziyaşünaslığın necə strukturlaş masını müəyyən etməkdir. Metodoloji və fərdi araşdırmamızda əldə olunan qənaətlər yeni elmi araşdırmalara yol açacaqdır. Digər tərəfdən televiziya nəzəriyyəsini əsas götürərək, digər elmlərin nəzəri dərinliklərinə baş vurmayaraq, onların əsas el 6 mi nəticələrinin bazasında araşdırma aparacağıq. Televiziya nə zəriyyəsinin təhlil metodologiyası digər sosialhumanitar elm lərin metodologiyasına yaxındır. Ancaq onu fərqləndirən cə hət lərdən bi ri onun araşdırılmasının daha geniş metodlar diapazonunda, fənd, texniki vasitələrlə araşdırılması müstəvisində qurulması dır. Eyni zamanda, televiziya nəzəriyyəsi ayrıca, ümu mi elmi mü hitdən kənarda mövcud ola bilməz. Elmi araşdırmaların yeni nəticələri, cəmiyyətdə gedən proseslər, gerçəyi əks etdirən cəhətlər bu nəzəriyyənin ümumi mənzərəsini təşkil etməli, onun təhlilində iştirak etməlidir. Televiziya nəzəriyyəsini modelləşdirmək cəh dimizdə hərəkət edən elmin magistral isti qam ətlərindən yayınma dan, doqmalara söykənmədən dinamik ger çək liyin qavranılması nı əsas götürmüşük. Təklif olunan modelin başlıca cəhəti kimi onun bütün tərkib hissələrinin televiziya nəzəriyyəsinin predmetlitematik məz mu nuna adekvatlığı, bu münasibətdə homogenliyi qeyd olunmalı dır. Televiziya nəzəriyyəsində digər elmlər nə qədər fəal iştirak etsələr də, bu birbaşa sənətşünaslığın tərkib hissəsidir, elə bu səbəbdən onu digər elmlərin yolu ilə izah etmək cəhdi qarışıqlıq yarada bilər. Elmi araşdırmamızda təklif olunan metodologiya məhz sənətşünaslığın prinsiplərinə söykənir. Televiziyaşünas lıq həm ictimai, həm də humanitar elmdir. Televiziya mətbuat kimi sosial hadisə olaraq möv cuddur, eyni zamanda, mənəvi tərəqqi işində yaradıcıistehsal fəaliyyəti ilə bilgilərin, dəyərlərin müəyyənləşməsi, görüşlərin biçimlənməsi işində insanın yardım çısı olur. Sosial və humanitar biliklərin əsasında görüşlər, metodi ka və təfəkkür sistemi yaranır. Onun predmetinə bütün elmlərdə olduğu kimi ontologiyası (tədqiq olunan obyektin mahiyyəti, onun yaranma qanunauyğun luqları, funksionallığı və inkişafı, tendensi yalar və proseslər, mövcudluq formaları) və qneseologiyası (ideya və konsepsiya, onun öyrənilmə metodu və problemi, kateqoriya ları, terminoloji aparatı) kimi elementlər daxildir. Özünün pred met sahələri olan müxtəlifyönümlü nəzəriyyələrlə qarşılıqlı əlaqə televiziyaşünaslığın mövcudluğunu, funksiyasını və inkişafını göstərən ümumi kateqoriya izah aparatının yaranmasına imkan verir. Televiziya elminin predmeti və metodologiyasının müəyyən edilməsi sənətşünaslığın başlıca elminəzəri məsələsi kimi qarşıda durur.
Televiziyanın ictimaisosial mahiyyəti və əsas istiqamətləri onun bir elm kimi öyrənilməsi işini qaçılmaz etdi. Aydındır ki, nəzəriyyənin inkişafı televiziyanın yaradıcı qanunauyğunluqları nı analiz etməklə əldə olunan nəticələrin araşdırılması hesabına mükəmməl bazanın yaradılması mümkün ola bilər. Eyni zaman da, televiziyanın özünün inkişafı müəyyən qanunauyğunluqlar 7 la həyata keçirilməklə fundamental elmi araşdırmalara, gəlinmiş elmi nəticələrə söykənməlidir. Jurnalistika, sosiologiya, sosial psixologiya və sənətşünaslıq elmi nin nəzəriyyəçiləri televiziya nəzəriyyəsinin sərhədlərini, qanunla rını müəyyən ediblər. Burada yayımın uzunmüddətli öyrənilməsi və sorğuanalizlər hesabına əldə olunan əsas elmi nəticələr baş lıca rol oynamaqdadır. Əsas meyar kimi televiziyanın fəaliyyəti və onun cəmiyyətdə yerinin müəyyən olunması elmi yanaşmanı hərəkətli, əhatəli, dəqiq nümunələr üzərində qurmağa imkan ve rir. Televiziya nəzəriyyəsi bu fəaliyyətin əhatəli öyrənilməsinə im kan verən ideyalar, biliklər sistemi formalaşdırmışdır. Televiziya nəzəriyyəsinin empirik səviyyəsi materialların toplan ması, təcrübənin öyrənilməsi əsasında qurulmaqla təşkil olunur. Nəzəriyyə səviyyəsi isə empirik göstəricilər əsasında televiziyanın mahiyyəti, inkişaf meyilləri və qanunauyğunluqları əsasında təyin olunur. Elmin dünyagörüşü və metodoloji səviyyəsi televiziyanın sosial münasibətlərdə yerini təyin etməyə imkan verir, həmçinin onun təsvir imkanlarını ölçməyə şərait yaradan sistemin formalaş masını asanlaşdırır. Eyni zamanda, televiziyanın fəlsəfikulturoloji mahiyyətini açmağa, ümumi mədəniyyət sistemində yerini təyin etməyə imkan verir. Televiziya nəzəriyyəsi elmi biliklər siste mi olmaqla mövcud materiallar əsasında gəlinmiş nəticə, nəzəri ümumiləşdirmə, televiziyanın sosial və mədəni həyata təsirini müəyyən edən qanunauyğunluqlardan ibarətdir. Bu sahədə aparılan elmi araşdırmaları ümumiləşdirərək aşağı dakı elmi biliklərin televiziya nəzəriyyəsinə daxil olmasını vacib hesab edirik: Televiziyanın prinsip və funksiyaları; Televiziya yayımının məzmun həlli, janr cəhətləri; Televiziya yayımının bədii, ictimai, mədəni istiqamətləri; Televiziyanın ictimai şüura, insanların davranışına, tərbiyəsinə təsiri; Televiziyanın digər sənət növləri, mədəniyyət hadisələri ilə qarşılıqlı əlaqəsi; Yayımın keyfiyyətinin nəzarətdə saxlanılması, artırılması; Auditoriya ilə əlaqənin əsas cəhətlərinin müəyyən olunması. Bildiyimiz kimi, elm biliklər toplamaq fəaliyyətidir, faktların və ideyaların yaranması, təsvir edilməsi, sistemləşdirilməsi, ümu miləşdirilməsidir. Nəzəriyyə isə özözlüyündə bilikdir, lakin adi biliklərdən daha yuxarıda, obyekti bütöv halda göstərməyə ça lışan, onun tərəfləri və digər obyektlərlə mövcud əlaqələrini mü əy yənləşdirən bilikdir. Elmi fəaliyyət məhz müəyyən biliklər sis teminə yiyələndikdən sonra elmi araşdırmada yeni addımlar at malı, gedən prosesin izahını verməklə, metodologiyasını ya ratmaqla yeni istiqamətləri müəyyən etməlidir. Bu mənada elmi işimiz aparılan nəzəri tədqiqatların, praktik müşahidələrin, dün
8 ya təcrübəsinin öyrənilməsi, müqayisəli təhlili əsasında yeni me todologiyanı təklif edir. Bu, metodologiyanın çoxtərəfli, televizi yanın təbiətindən irəli gələn sahələrinin elementlərini özündə əks etdirməlidir. Tədqiqatımızda buna nail olmağa çalışmışıq. Televiziya elminin vəzifə və metodlarına nəzər yetirək. Bu mə nada televiziyanın keçdiyi tarixi inkişaf yolu, onun mərhələləri, keçmiş hadisələrin analizi, nəzəriyyəsi bu günədək söylənən elmi rəylər, konsepsiyalar, nəzəriyyələr və tənqidi mövcud praktika nın operativ analizi, qiymətləndirilməsi olduqca vacibdir. Bütün elmlər kimi televiziyaşünaslıqda da gerçək materialın sonadək öyrənilməsi, qanunauyğunluqlar, prinsiplər, predmetli təcəssümü mühüm yer tutur. Ona görə də televiziya nəzəriyyəsini ümumi nəzəriyyəyə, xüsusi nəzəriyyəyə və empirik müşahidəyə bölmək olar. Ümumi nəzəriyyə özündə baza doktrinasını, anlayışkateqo riya aparatını birləşdirir. Anlayışkateqoriya aparatı xüsusi nəzəri və empirik tədqiqatlarda iştirak edir. Məhz bu, nəzərimetodoloji bazanı yaratmağa imkan verir. Xüsusi nəzəriyyə isə tədqiqat sahəsinin aid olduğu elmə yaxın və onun mövcudluğunda iştirak edən elmi biliklər, sahələr əsasında qurulur. Bu subelmlər sosial humanitar elm sahələrini əhatə edərək özünün məzmun və meto doloji elementləri ilə televiziya nəzəriyyəsinə daxil olur. Empirik biliklər televiziya nəzəriyyəsində mühüm yer tutur. Elmi müşahi də, nəzəri axtarışlar teleyayımçıların praktik fəaliyyəti, iş metodla rı ilə yaxından tanış olmalı, onları müşahidə etməlidir. Kon septual bilgi hər an mövcud faktlarla, hadisələrlə tutuşdurulmasa, yox lanılmasa özünün mahiyyətini, müasirliyini itirə bilər. Həmçinin televiziya nəzəriyyəsinin təsnifləndirilməsi nəticəsində televizi yanın sahələr üzrə nəzəriyyələri meydana gəlir. Əsas nəzəriyyə də tədqiqatın fundamental metodologiyası yerləşir və hər komplek sin tərkibində təcrübənin toplanması, empirik nəticələrin öyrənilməsi durur. Lakin bir çox hallarda təhlil tədqiqatla izolyasiya şəraitində aparılmış, bununla da hansısa sahənin öyrənilməsi üzərində nə zəriyyə qurmağa cəhd edilmişdir ki, biz bunu tam olmayan, bir tərəfli yanaşma hesab edirik. Televiziya tədqiqatı nın metodologi yasına, onun ümumi nəzəriyyəsinə söykənməyən təd qiqat gerçəyi müəyyənləşdirməyə imkan verməyəcəkdir. Öl kəmizdə təd qi qat çılar jurnalistikanın sənətkarlığı, keyfiyyəti üzə rində araşdır ma apararaq bütün diqqəti formaya yönəltmiş olurdular. Lakin televi ziya üçün forma mütləq deyil, dəyişkən dir. Onun məzmunu, onu doğuran proseslərin tədqiqatı ümumi televiziya nəzəriyyəsinin platformasında aparıldıqda effektiv ola bilər. Sənətkarlıq məsələsi özünün qeyrimüəyyən izahı ilə deyil, analizin sahələrinə görə diferensiallaşmalıdır. Məhz bu, sənətkarlığın təbiəti, strukturu haq qında tam mənzərəni yaratmağa imkan verər. Sənətşünaslığın mövcud ənənəsinə söykənərək elmi işi televiziyanın poetikası forması, dili, semiotikası əsasında sənətkarlığın teleyayım
9 da iştirak edən əsas yaradıcı peşələrin hər birinin sənətkarlıq mənzərəsini yaratmağa çalışmışıq, onun elmimetodoloji əsaslarını poetik müşahidə və mövcud nəzəri araşdırmalar bazasında qur muşuq. İlk dəfə yaradıcı peşələrin dəqiq təsnifatını apararaq on ların sərhədlərini, imkanlarını və daşıdıqları sosial əhəmiyyətinə görə əsas tələbləri, yerinə yetirməli olduqları əsas vəzifələri təyin etməyə çalışmış, bütöv nəzəri mənzərəni qurmağa cəhd etmişik. Bütün nəzəri biliklər inkişaf etmiş və ziddiyyəti olmayan termi noloji aparatla ifa olunurlar. Televiziyaşünaslığın da nəzəri termi nologiyasının dəqiq müəyyən olunması həm akademik, həm də əməlitətbiqi xüsusiyyətə malikdir, buna ehtiyac vardır. Televiziya bütün elmlər və ictimai nəzarət üçün açıqdır, eyni zamanda, öz təbiətinə görə dəyişkən, yeniləşəndir. Bu mənada onun terminolo giyası da yeni ifadələr, sözlərlə zənginləşir, müxtəlif elm sahələri bu proseslərə öz terminoloji aparatı ilə ad verir. Etiraf edilməlidir ki, terminoloji məsələlər ölkəmizdə öz həllini tapmayıb və bu sahədə müəyyən boşluqlar mövcuddur. Tədqiqatçı alim Qulu Məhərrəmli “Kino, teatr, televiziya terminləri lüğəti”ni təqdim etsə də, bu əsər tamlıqla vahid terminoloji aparatı yaratmağa imkan vermədi. Müxtəlif tədqiqatçılar əcnəbi dillərdə, digər elmlərdən götürdükləri terminlərin hesabına fikirlərini izah etməklə, əslində, bu sahədə qarışıqlıq yaratmış oldular. Biz elmi işimizdə televiziyaya, onun yaradıcı prosesinə aid ifa dələri, adları dəqiqləşdirməklə terminoloji aparatın yaradılma sına çalışmışıq. Bu işdə indiyədək ümumi elmi terminlər fondu və yuxarıda adı çəkilən lüğətin ehtiyatından istifadə olunubdur. Həmçinin bu sahədəki mövcud beynəlxalq sənədlər, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi, Azərbaycan Respublikası Milli Televiziya və Radio Şurasının normativ sənədləri və beynəlxalq sazişlər, terminlər terminoloji aparatın yaranmasında fəal iştirak ediblər. Burada fizikitexniki xüsusiyyətlər və peşəkarməzmun tərəfləri nəzərə alınmaqla dəqiq ifadələr, prosesi izah edəcək terminlər təqdim olunur. İnformasiya vasitələrinin şəbəkəsinin miqyassız genişlənməsi, kommunikasiyanın texnikitexnoloji gücünün artması, informa siya vasitələrinin həcminin növlərinin çoxalması, sosial və şəxsi həyatın virtuallaşması, insanın gerçəkdən uzaqlaşaraq kommuni kasiya dünyasına qoşulması danılmaz gerçəklik kimi qəbul olun malı və bu prosesdə televiziyanın böyük rolu qeyd edilməli, onun elminəzəri bazasının, təhlilinin vacibliyi, zərurəti şərtsiz kimi dəyərləndirilməlidir. Televiziyanın öyrənilməsində onun əsas qa nunlarının formalaşdırılması, dəqiqləşdirilməsi və məhz bunun əsasında tədqiqat metodologiyasının qurulması vacib iş hesab olu nur. Bu mənada televiziyanın əsas qanunlarına nəzər yetirək: Birinci qanun kimi onun sənədli əsası, görüntülü olması, pred metliliyi və bu reallığı təcəssüm etdirməsi, sosial aləmin bütün
10 sahələrini əhatə etməsi əsasında yaranan həyata bənzərlik qanu nudur. Məhz onun bu cəhəti dəqiq sxemlərin ortaya qoyulması na mane olmuş, çərçivələri müəyyən etməyə imkan verməmişdir. Lakin təməl prinsip özü əsas yanaşma kimi qəbul olunmalıdır. Çünki televiziyanın bütün sonrakı qanunları məhz onun həyata bənzərliyindən doğur. İkinci qanun çoxcəhətlilik hesab olunmalıdır. Onun mövcud luq formaları, sosial vəzifələri icra, çoxçeşidli yaradıcı üsullardan istifadə etməsi çoxcəhətliliyini izah edir. Üçüncü qanun inkişaf qanunudur. İnkişaf qanunu televiziya nın dialektik potensialını ifadə edərək həm həyata bənzərliyi, həm də çoxçeşidliliyi törədir. Cəmiyyətin, texnikanın inkişafını nəzərə almadan, yeni texnologiyalar, yeni yaradıcı axtarışlar tətbiq etmədən televiziya mövcud ola bilməz, həmçinin inkişafdan geri qalan, durğunluq yaşayan televiziyanın heç bir mənası, məzmunu ola bilməz. Televiziyanın dördüncü qanunu onu əhatə edən sosial mühitə uyğunluq qanunudur. İnkişaf qanunu ilə uzlaşan sosial mühitə uyğunluq qanunu dəyişən cəmiyyətin ümumi istəklərinə, sosial sifarişə uyğun fəaliyyətini tənzimləməni, sosial mühitdə möv cud prosesləri təcəssüm etdirməni, bədiiestetik, kulturoloji ab havada olan yenilənməni çatdırmağı, uyğunlaşmağı, televizi ya nın təbiətini əks etdirir. Televiziya verilmiş bu tarixdə yerin həyat tərzini, mədəniyyətini, milli ənənələrini təcəssüm etdirir və ondan doğulur. Lakin bu heç də “televiziya cəmiyyətin diktəsi ilə fəaliyyət göstərir, mühitin, şəraitin çərçivəsində yekunlaşır” demək deyil dir. Demokratik cəmiyyətdə kütləvi informasiya vasitəsinin rolu, onun azadlığı əsas təməldir. Burada dialektik metod üsulu ilə sosi umun diktəsinə qarşı çıxa biləcək gerçəyin tapılması kimi peşəkar fəaliyyətin meydana çıxması əsas tələb olaraq qarşıya qoyulur. Televiziyanın beşinci qanunu yuxarıda göstərilən tənzimləməni təmin edən obyektivliyin və subyektivliyin uyğunlaşması qanunu dur. Ziddiyyətli əsasların vəhdəti və mübarizəsini əks etdirən bu qanun ictimai bilgilənmədə vasitə rolunun dəyərini, digər tərəfdən onun insani, fərdişəxsiyyətli ifadəsini təmin edir. Bu ziddiyyətli vəhdət onun mənəvi, intellektual mahiyyətini təşkil edir. Obyek tivlik dedikdə çoxməzmunlu inteqrasiya anlayışı, subyektivlik dedikdə şəxsiyyətin mövcudluğunun dəqiq, doğru təsvirinə təsiri nəzərdə tutulur. Mənəvipraktik təbiət qanunu televiziyanın altıncı qanunu dur. Özündə ideyalar, emosiyalar, biliklər birləşdirən televiziya həm də əməllər, fəaliyyət, davranış aləminə də müdaxilə edir, maarifçiliklə, mənəvi tərbiyə ilə məşğul olmaqla bərabər, təşkilati fəaliyyətə də yönəlir. Televiziya cəmiyyətdə özünün mənəvi is tehsalını material şəklinə salaraq təqdim edir. Bu, teleyayımın əsl mahiyyəti, başlıca fəaliyyət prinsipidir.
11 Televiziyanın qanunları onun nəzəri əsaslarını və təhlil meto dologiyasını biçimləndirməyə kömək etməklə əsas istiqamətlərin müəyyən olunmasına da imkan yaradacaqdır. Elmi araşdırma nın yeniliyi, onun fundamentallığı məhz bu qanunlara söykənən dəqiq elmi yanaşmadadır. İndiyədək mövcud olmuş sistemsiz təhlilin əvəzinə televiziyanın mahiyyətinə, qanunauyğunluqları na və müxtəlif elmi araşdırmaların qovuşuğunda sistemli təhlili verən elmi araşdırma aktual, sənətşünaslıqda, televiziyaşünaslıq da yeni yanaşmadır. Televiziyanın bütöv bir anlamda çözülməsi, onun tərkib his sə lərinin ayrıca öyrənilməsi deyil, yaradıcısosialictimai ma hiy yətinin, axtarışlarının ümumi şəkildə çözülməsi sənətşünaslığın qarşısında duran və öz elmi həllini tapmayan başlıca vəzifə idi. Te leviziyanın əlçatarlığı, hər kəsin onun haqqında rəy bildirməsi, ictimai nəzarət mövcud olsa da, bütün bunlara aydınlıq gətirəcək təhlilin meydana çıxması üçün model, təhlil metodologiyası möv cud deyildi. Azərbaycanda 1956cı ilin 14 fevralından yayımlanan televiziya artıq XXI əsrdə hər bir azərbaycanlının məişətində, ic timai həyatında, mədəniyyətdə mühüm yer tutur. Ümummilli regional və kabel televiziyalarının pərvəriş tapdığı dönəmdə on ların fəaliyyətini tənzimləmək üçün mükəmməl elmi təhlil, araş dırma sənətşünaslığın vacib, mühüm vəzifəsidir. Etiraf etməliyik ki, Azərbaycan sənətşünaslığında bu mövzu çox az təhlil olunub, televiziyanın nəzəri əsasları, demək olar ki, diqqətdən kənarda qa lıb. Bu baxımdan televiziyanın təhlil metodologiyasını yaratmaq, onun mükəmməl formasını, sxemini tərtib edərək mənbələrə, araşdırmalara söykənmiş halda təqdim etmək, müxtəlif tərəflərini vahid təhlilə cəlb edərək mükəmməl modeli təklif etmək elmi tədqiqatın başlıca məqsədidir. Televiziyanın bədiikulturoloji, estetik mahiyyəti ilə bərabər sosial, ictimai fəaliyyətini, məhz bu elmlərin metodologiyasının iştirakı ilə televiziyaşünaslığın meto dologiyasının prizması ilə çözülməsi üçün zəmin yaratmaq, bu təhlili aparmaq da elmi işin əsas məqsədlərindəndir. Elmi araşdırmada, televiziyanın insan şüuruna, onun davranışı na, sosial həyata təsiri, bədiiestetik görüşlərin formalaşdırılması işində fəaliyyəti, təsir mexanizmləri, manipulyasiya gücü, yaradıcı yanaşma, yozum, təfsir, dramaturji janr, forma problemləri kimi olduqca mühüm mövzular aktual, həllini gözləyən olduğundan onu araşdırmaq, müəyyən bir sistem əsasında təhlil etmək, ölkə televiziyalarının misalında müqayisəli analizi təqdim etmək, yayı mın təşkili və yaradıcı işin elmi təhlilini vermək qarşıya qoyulub. İndiyədək dünyanın bir çox aparıcı elmi müəssisələrində televizi ya yaradıcılığı prosesini, onun sosial, ictimai, bədii məziyyətlərini, ümumi mənzərəsini çözən sənətşünas, kulturoloq, sosioloq və fi losoflar yayım işinin bədiiestetik təzahürlərini, televiziyanın in kişaf mərhələlərini, ictimaisosial, fəlsəfi və mədəni əhəmiyyətini
12 mükəmməl elmi tədqiqata cəlb edərək nəzəri əsasların, təhlil mo delinin hazırlanması üçün zəngin ola biləcək fundamental işlər görmüşlər. Lakin ölkə sənətşünaslığında televiziya ən az araşdı rılan mövzu olmuşdur. Televiziyaya sənət növü olaraq yanaşma, tədqiq olunaraq bitkin model, üzvi orqanizm kimi baxmaq ənənəsi olmamış, ayrıayrı sahələrin və ya yayım vahidlərinin elminəzəri təhlilini vermək, qiymətləndirmək hallarına rast gəlinmişdir. Azərbaycanda bir sıra alimlər televiziyanın bu və ya digər problemlərini çözmüş, tutarlı elmi işlər meydana qoymuşlar. Bu baxımdan Elşad Quliyevin “Televiziya iki əsrin ayrıcında”, “Tele viziya: nəzəriyyə, inkişaf meyilləri” kitabları, Qulu Məhərrəmlinin, Zeynal Məmmədlinin, Aydın Dadaşovun, Cahangir Məmmədlinin dəyərli araşdırmaları, həm nəzəri, həm də praktik əhəmiyyəti olan kitabları ölkəmizdə televiziya yayımının mənzərəsini, axta rışları, yaradıcı siyasəti, peşəkarlıq problemlərini nəzərdən ke çirməyə imkan vermişdir. Bu tədqiqatların əksəriyyətində filoloji yanaşma, jurnalistikanın baxış bucağı ilə baxmaq tendensiyala rı açıq görünür. Qulu Məhərrəmli və Zeynal Məmmədli öz elmi fəaliyyətlərində televiziya jurnalistikasının problemlərini, onu yaradıcı tərəflərini, ədəbi materialın təzahür formatını tədqiq etmişdirlər. Cahangir Məmmədlinin “Jurnalistikaya giriş” kita bında həmçinin telejurnalistikanın yaradıcı istiqamətləri öz əksini tapmışdır. Lakin bütün bu müəlliflərin elmi fəaliyyətinə, araşdır malarına yüksək önəm verərək, onların zəhmətini dəyərləndirərək deməliyik ki, bu işlərin heç biri televiziyaya tam, bütöv baxışı for malaşdırmır. Adı çəkilən araşdırmalar fraqmental görünür, hansı sa tərkib elementinin təhlili ilə kifayətlənir. Bu da təbii və doğru dur. Çünki televiziyanın bütöv yaradıcı mənzərəsini, axtarışlarını çözmək sənətşünaslığın problemidir. Jurnalistika, dramaturgiya burada vacib komponent kimi çıxış etsə də, hələ televiziyanın özü deyil. Televiziya nədir, necə olmalıdır, onun verilişləri, yayımı necə təhlil olunmalıdır, təhlilin istiqamətləri, modeli kimi məsələlər sənətşünaslıqda öz elmi həllini tapmamışdır. Məhz bu modelin mövcud olmaması sənətşünasları çətinə salaraq televiziya təhlilini diqqətdə saxlamağa imkan verməmişdir. Mətbuat səhifələrində təhlil xarakterli yazılar, araşdırmalar mövcud olsa da, bu daha çox resenziya formasında olmuş, fundamental təhlil kimi yox, seyrçi baxışının təzahürü kimi görünmüşdür. Televiziya və onun təsir etdiyi elmi sahələrə aid indiyədək çap olunmuş kitabları toplamaqla istər Rusiya, Türkiyə, istər sə də ABŞ, Böyük Britaniya, Belçika, Fransa, Finlandiya, İtaliya və başqa ölkələrin teleyayım təcrübəsi toplanaraq, bu ba rə də yazılmış elmi məqalələr, elmi araşdırmalar, hazırda xarici öl kə lərdə yayımla nan kanalların fəaliyyəti izlənməklə, dünya təc rübəsi öyrənilərək yerli yayımçıların fəaliyyəti ilə müqayisəli şəkildə paralellər apa rılıb. Həmçinin ölkədə yayımlanan kanalların müxtəlif mövzulu
13 verilişləri toplanaraq tədqiqat vaxtı praktik baxımdan nəzərə çar pan məsələlərin çözülməsində yardımçı vasitə kimi istifadə edilib. Azərbaycan televiziyasının tarixi, onun yaradıcılıq axtarışları nın mükəmməl qələmə alınmaması, indiyədək bu sahənin bütünlük lə nəzərdən qaçırılması ucbatından tədqiqat vaxtı bu istiqamətdə işlər apararaq şəxsi arxivlərdən, videomateriallardan istifadə edərək inkişaf meyillərinin müəyyən olunması yolu ilə dolğun məlumatların yaradılmasına çalışılıb. “Televiziya funksiyaları Azərbaycan teleməkanında” disserta siyası və “Azərbaycan televiziyası” monoqrafiyasında biz tele viziyanın nəzəri problemlərinə toxunmuş, ölkə telekanallarının verilişləri və bu sahədə aparılan tədqiqatların sistemli analizini verməklə ictimai funksiyaların təcəssümü istiqamətində konstruk tiv həllin tiplərinin təsnifatını yaradaraq ilk dəfə təqdim etmişdik. Bu elmi işimizdə adı çəkilən tədqiqatı daha da dərinləşdirərək, təhlili genişləndirərək televiziya təhlilinin metodoloji əsaslarını, təhlil tipini, xüsusiyyətlərini yaratmağa çalışmış, məhz bu kontekstdən analiz verməyə cəhd edərək təhlil metodologiyasının nəzəri əsaslarının yaranması problemini həll etmişik. Televiziya nın mahiyyəti, cə miyyətə təsiri, teleyayım quruluşu, onun forma ları, analiz me xa nizmləri, iştirak edən komponentlərin əsasları, nəzəri tərəfləri ta pılaraq meydana çıxarılmış, teleyayım işinin keyfiyyətinin ar tı rıl ması, yaradıcı işin daha da mükəmməlləşməsi üçün olan ma neələrin aradan qaldırılması yolları göstərilmişdir. Kitabda televiziyanın fə aliyyəti, onun təsirini və yerini araş dıran bir çox alimlərin elmi işi, bu sahədə çıxan araşdırmalar və məqalələr toplanmış, onların bazası əsasında analiz aparılaraq bütöv bir konstruksiyanın, modelin yaradılmasına çalışılmışdır. Tədqiqat zamanı əldə olunan elmi biliklərin, analiz zamanı üzə çı xan nəticələrin əsasında mövcud problemlərin əsl səbəbləri tapıl mış, onların aradan qaldırılması yolları göstərilmişdir. Zəngin arxiv və videomaterialların, ölkə və xarici televiziyaları nın monitorinqi, müxtəlif sosioloji sorğuların, reytinq hesablama larının, araşdırmaların nəticələri üzərində ilk dəfə kontentanaliz apararaq bu nəticələri tam yeni elmi mənzərədə təqdim etmişik. Yayımda iştirak edən bütün vahidlərin (veriliş, şou, film, serial və s.) məzmunu, ideyaforma özəlliyi, tamaşaçı şüuruna təsiri, mani pulyativ cəhətləri, bədii yaradıcılıq aspektləri, onların təhlil qay daları əldə olunan materialların təhlili ilə aşkarlanır. Tədqiqatın əlavə elmi yeniliyi televiziyanın təkcə kütləvi informasiya vasitəsi kimi deyil, həm də incəsənət növü olaraq təqdim olunması, onun bədii yaradıcı bucaq baxışı ilə təhlil edilərək sənət meyarlarının ilk dəfə müəyyən edilməsindədir. Elmi işin növbəti yeniliyi: indiyədək televiziya proses olaraq sənət şü naslığın tərkib komponenti kimi tədqiq olunmadığından, təh lilin metodoloji əsasları yaradılmadığından ona elminəzəri
14 və təcrübi işlər əsasında gəlinmiş qənaətlərlə yanaşmada, yayım işinin qurulmasından bu günədək meydana gələn bir sıra önəmli yaradıcıestetik problemlərin, sənətşünaslığın bilavasitə predmeti olan sahələrin inkişaf meyillərinin, ictimaimədəni prosesdə, siya si dəyişmələr müstəvisində televiziyanın oynamalı olduğu dürüst rol və gerçək durum araşdırılaraq tədqiqata cəlb olunmuşdur. İlk dəfə televiziyanın təhlil metodologiyası, nəzəriyyəsi araş dırılmış, təhlilin bədii və yaradıcı prinsiplər, ictimai funksiya lar, sosial və kulturoloji əsaslarının dəqiq təsnifatı verilmiş, bu təsnifat Azərbaycan teleməkanı üçün tətbiq olunaraq araşdır ma aparılmış, yayım növlərinin və vahidlərinin ideyaməzmun yükü əsas götürülərək janr, tip və növlərinə görə elmi işdə sis temləşdirilmişdir. Yayım vahidlərinin funksiyasına, ictimai əhə miyyətinə, bədiiestetik mahiyyətinə görə təhlilin prinsipləri iş lənmiş, ona sənət növü kimi baxılaraq müxtəlif elm sahələrinin təh lil prinsipi ilə silahlanmış fəaliyyət sisteminin işlənib hazır lanmasına nail olunmuş, gələcəkdə konkret tip, janr və qrupla rın nəzəri araşdırmaya cəlb olunması üçün elminəzəri baza bi çimlənmişdir. Elmi işdə ilk dəfə Azərbaycan televiziyalarının yaradıcı prosesi təhlil obyekti kimi götürülərək dövlət, ictimai və kommersiya ka nallarının qarşılıqlı müqayisədə müxtəlif məzmunlu verilişlərinin təhlilini verməklə sistemli təhlilə nail olunmuş, önə çıxan prob lemlərin çözülmə yolları təklif olunmuşdur. İlk dəfə olaraq televiziyanın ictimai şüura təsir yolları və me xanizmlərini müəyyən edərək onun verilişlərdə iştirakı, həmçinin psixoloji təsiri, rekreativ fəaliyyəti, reytinq göstəriciləri, ekran yaradıcılığı və ifadə vasitələri, bədii ifadə vasitələrinin təhlil me todologiyası, verilişlərin yaradıcı meyarları, aparıcıların sə nət karlıq göstəricilərinin təhlil mexanizmləri çözülmüş, televiziyaya mədəniictimai proses kimi yanaşılaraq, onun daşımalı olduğu sosial və estetik vəzifələrin icraolunma mənzərəsi təhlil, analiz, aparılan sorğular və reytinqlər nəticəsində işlənib hazırlanmış dır. Ye ni dönəmdə televiziyanın yaratdığı problemləri, mədəni irsə, də yərlərə münasibəti əsas götürülərək, onun özünün ya rat dığı yeni mədəniyyətin başlıca meyarları, bu mərhələdə üzə çı xan gözlənilməz durumları çözülərək, prosesin kulturoloji təhlili verilməklə mövcud problemlərin həlli yollarının göstərilməsi elmi işin yeniliyi və əhəmiyyətidir. İlk dəfə Azərbaycan telekanallarının praktiki, madditexniki, bədii durumları əsasında texnikiiqtisadi, yaradıcıestetik, ictimai tələbləri sistemli şəkildə analiz olunmuşdur.
15 Mediatənqid və onun tərkib hissəsi olan televiziya tənqidi TVnin sosialmədəni funksiyası prosesini, aktual hadisələrin qiy mətləndirilməsi və analiz, təhlil üzə rin də qurulmaqla onun yaradıcı simala rının fəaliyyətini, axtarışlarını, veriliş, proq ramların yaradıcı mənzərəsini, mə dəni əhəmiyyətini, kütləvi kommunika si ya prosesində, kulturoloji aspektdə tut duğu yeri dəqiq müəyyənləşdirməyə, bu nunla da teleyayımçıların və yaradı cıların fəaliyyətini yönləndirməyə, istiqa mətləndirməyə xidmət edən kütləvi kom munikasiya, jurnalistika, sənətşünaslığın ta rixi və nəzəriyyəsi üzərində qurulan xü susi bir sahədir. Çox istiqamətli fə a liyyət televiziyanın təbiətindən irəli gə lən, onun kollektiv sənət olması, bir ne çə funksiya nı eyni vaxtda yerinə yetirməsi ilə bağlı dır. Televiziyaşünaslığın təhlil predmeti te leyayımın təşkili, proqramlaşdırılma sı, teleməhsulun yaradıcıkulturoloji əhə miy yəti, dəyəri, seyrçiyə təsir imkanla rı, iq tisadimarketinq əhəmiyyəti, reytin qi dir. Televiziyaşünaslıq sənətşünaslığın, ek ranşünaslığın bir istiqaməti olmaqla öz əha təsinə fəlsəfə, psixologiya, estetika, kul tu rologiya, sosiologiyanı daxil edir. Televi ziyanın kütləviliyi, informasiya vasitə si olması onun təhlilində sosialictimai elm lərin qənaətlərinin, araşdırmalarının nəzərə alın masını tələb edir. Əks halda Təhlil
metodologiyası və televiziya nəzəriyyəsi
Yüklə 7,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|