Yakuniy nazorat savollari

Yakuniy nazorat savollari

1. 
   Kasbiy psixologiya fanining predmeti.
   

Psixologiya o'zining predmetini to'rt bo'limga bo'lib o'rganadi:

1. Psixologiyaning asosiy masalalari.
2. Bilish jarayoni.
3. Shaxsning hissiy-irodaviy xususiyatlari.
4. Shaxsning individual tipologik xususiyatlari.
Birinchi bo'lim, psixologiyaning asosiy masalalarida
a) fan predmeti;
b) vazifalari, prinsiplari, tarixi, metodlari, sohalari o'rganiladi.
Psixologiya o'z vazifalarini amalga oshirishda konkret prinsiplarga tayanadi.
Prinsip tamoyil degan ma'noni anglatadi. Prinsiplar ikkiga bo'linib, ya'ni asosiy
prinsiplarga hamda yordamchi prinsiplarga tayangan holda tadqiqot ishlari olib
boriladi.
Asosiy prinsiplarga:
1. Determinizm prinsipi.
2. Ong va faoliyat birligi prinsipi.
3. Psixikani faoliyatda taraqqiyo etish prinsipi kiradi.
Yordamchi prinsiplarga esa tarixiylik prinsipi, nazariya va amaliyot birligi
prinsipi, monizm prinsipi va hokazolar kiradi.
1. Psixologiya fanining predmeti.
Har bir fan boshqa fanlardan o’z predmeti bilan farq qiladi. Psixologiya
ham alohida fan sifatida, voqyelikning alohida sohasi bo’lgan psixik (ruhiy)
hayotni o’rganadi. “Psixologiya” so’zining o’zi yunoncha psyuxye (ruh, jon)
va logos (so’z, ilm) degan ikki so’zdan olingan bo’lib, ma’nosi ruh haqidagi
ilm demakdir. Lekin uning bu ma’nosi hozirgi zamon psixologiyasining asl
mazmunini ochib bera olmaydi Chunki hozirgi psixologiya fani psixika, uning
zohir bo’lishi va rivojlanish qonuniyatlari haqidagi fandir (G’oziyev E).
1
Psixologiya psixik holatlar, psixik jarayonlar va ularning mexanizmlarini
o’rganadigan fandir (A. V. Petrovskiy).
2
Har birimizda mavjud bo’lgan sezgilar, idrok, diqqat, xotira, xayol,
nutq, tafakkur, hissiyot, idora kabilar psixik jarayondir. Bulardan tashqari har
bir shaxsning o’zigagina xos bo’lgan xususiyatlar: qiziqish, havas, qobiliyat va
iste’dod, temperament va xarakter kabilar ham psixik jarayonlar jumlasiga
kiradi. Psixik jarayonlarning umumiy yig’indisini bir so’z bilan psixika deb
yuritamiz.
Psixika organik hayotning yuksak formalaridan bo’lib, u hayvonlar va
insonga xosdir. Lekin hayvonlarning psixikasi inson psixikasiga nisbatan
1
G’oziyev E. F. Psixologiya. –Т. : «O’qituvchi», 2007. -508 b.
2
Umumiy psixologiya. А. V. Petrovskiy tahriri ostida. –Т. : «O’qituvchi», 2002. -508 b.
5
soddaroq tuzilgandir. Inson psixikasi miqdor jihatidan ham, sifat jihatidan ham
hayvonnikidan farq qiladi.
Insondagi psixik hayot sohalari nihoyat xilma-xildir. Shunga
qaramasdan ular bir-biri bilan chambarchas bog’langan bo’ladi. Psixologiya
fanining vazifasi ana shu bog’lanish va munosabatlarning qonuniyatlarini ochib
berishdir. Bundan tashqari, Respublikamiz mustaqillika erishgan hozirgi
davrda inson ongidagi sarqitlarni, birinchi navbatda, sobiq kommunistik
g’oyalardan xalos qilish, bolani yangicha fikr yuritishga o’rgatish, uning
ongiga ta’sir qilishning eng samarali yo’llarini ko’rsatib berish ham
psixologiyaning vazifasidir.

1. 
   Kasbiy psixologiya fanining maqsadi
   

Kasbiy psixologiya ilmiy-amaliy fan bo’lib, umumiy psixologiyaning

qonuniyatlarini o’rganadi va bu fanni samaradorligini oshirish uchun tavsiyalar
ishlab chiqadi. Kasbiy psixologiya fani kasb doirasidagi munosabatlar,
odamlarning psixik faoliyatini huquqiy boshqarish mexanizmlari va
qonuniyatlarini o’rganuvchi fandir. Bunda guvohlar, xolislar, jabrlanuvchi,
gumonla- nuvchilarning ko’rsatmalari hamda so’roq olib borishning psixologik
asoslarini o’rganish maqsad qilib qo’yilgan.

Kasbiy psixologiya fanining maqsadi - kasb xodimlari faoliyatining

taraqqiyot qonuniyatlari, turli toifadagi shaxslar bilan o’zaro munosabatlar
jarayonida psixologik bilimlardan foydalana olish ko’nikma va malakalarini
shakllantirishdan iboratdir. Shu ma’noda, kasbiy psixologiya fanining
metodologik asosini O’zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari, faylasufallomalarning psixologiya faniga oid g’oya va nazariyalari hamda hukumat
qonunlari, IIVning buyruq va ko’rsatmalari tashkil etadi.
Psixologiya, falsafadek juda qadimiy fanlardandir va juda boy tarixga
egadir.Pisxologiya dastlab falsafa doirasida faoliyat ko'rsatgan. Psixologiya juda
uzoq tarixga ega. Dastlabki psixologik tasavvurlar Qadimgi Sharq
mamlakatlarida, Xitoy, Hindiston, Misr kabi mamlakatlarda vujudga kelgan.
Psixologik tasavvurlarning vujudga kelishida odamlar o'rtasida farqlarning
mavjud ekanligi, ammo bu farqlarning sabablari aniq bo'lmaganligi bilan bog'liq.
Psixologiya lotincha “psyuxe"-ruh, "logos"-fan, ta'Iimot degan
so'zlardanoiinganbo'iib, psixologiya fani inson ruhi haqidagi ta'limotdir.
Boshqacha qilib aytgandapsixologiya ruhshunoslik,insonshunoslik haqidagi
fandir.
Har qanday inson kundalik hayotida odamlar bilan uchrashib, muloqotga
kirishar ekan, u o’zining bosiq yoki qiziqqon, beparvo yoki qiziquvchan,
mehribon yoki bag’ritosh, jahldor yoki bosiq va hokazolardan iborat ichki va
tashqi ruhiy olamini namoyon qiladi. Bu ruhiy holatlar ongli va ongsiz tarzda
namoyon bo’ladi. Ana shu holatlar- ning barchasi insonning psixikasini tashkil
qiladi.
Inson psixikasi moddiy va ma’naviy borliqdagi narsa va hodisalarni jonli
in’ikos etuvchi murakkab jarayon bo’lib, u insoniyatning uzoq davom etgan
fiziologik rivoji uyg’unligining mahsuli hisoblanadi
Psixika - yuqori darajada tashkil topgan materiyaning tizimli xossasi
(xususiyati), subyekt tomonidan obyektiv borliqni faol aks ettirish, mazkur borliq
manzaralarini subyekt o’zidan uzoqlashtirmay ifodalashi, xuddi shu asnoda o’z
xulqi va faoliyatini shaxsan boshqarishdir. Psixikada o’tmishning, hozirgi davr va
kelgusi zamonning hodisalari ifodalangan, tartibga solingan
. Psixikaning asosiy
vazifalari - aks ettirish - faoliyat va xatti-harakatlarni boshqarishdir.
Uning namoyon bo’lish shakllari va ularning o’zaro bog’liqligi psixik
(bilish) jarayonlar (sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol, nutq va diqqat),
psixologik holatlar (hissiyot, emotsiya, e’tiqodlilik, bardamlik, tetiklik,
qiziquvchanlik, hayratlanish, ishonchlilik, ijodiy ruhlanish), shaxsning
xususiyatlari (yo’nalishlar, temperament, xarakter, qobiliyat, iqtidor, aqliy
salohiyat, xulq motivatsiyasi, ish uslubi, mas’uliyat)da kuzatiladi.
Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, kasbiy psixologiya kasb psixologiya
tarkibida yuzaga kelgan bo’lib, aniq faoliyat, ya ’ni ichki ishlar idoralari
faoliyatidagi psixologik jihatlarning muhim tomonlarini o’rganishga
bag’ishlangan fan hisoblanadi.

1. 
   Inson psixikasi – bu …
   

2. 
   Psixologiya fanining rivojlanishida hissa qo‘shgan olimlar
   
3. 
   Kasbiy psixologiya fanining shakllanish tarixi.
   

Psixologiya, falsafadek juda qadimiy fanlardandir va juda boy tarixga

egadir.Pisxologiya dastlab falsafa doirasida faoliyat ko'rsatgan. Psixologiya juda
uzoq tarixga ega. Dastlabki psixologik tasavvurlar Qadimgi Sharq mamlakatlarida,
Xitoy, Hindiston, Misr kabi mamlakatlarda vujudga kelgan. Psixologik
tasavvurlarning vujudga kelishida odamlar o'rtasida farqlarning mavjud ekanligi,
ammo bu farqlarning sabablari aniq bo'lmaganligi bilan bog'liq.
Kishining psixikasi haqidagi ta'limotni birinchi marta Aristotel (eramizdan
avvalgi 384-322 yillar) «Ruh haqida» degan kitobida bayon qilgan. Shu sababli
Aristotel alohida fan bo'lgan psixologiyaga asos solgan olim yoki psixologiya
fanining «otasi» deb hisoblanadi. U bir qancha asarlar yozib, ularda psixologiya
masalalari bo'yicha o'z qarashlarini bayon qiladi. Aristotel ruh tan bilan uzviy
bog'langan, deb hisoblaydi. «Ruh-deydi u-o'z taiatiga ko'ra hukmron asosdir, tana
esa tobe narsadir». Aristoteldan keyin Demokrit, undan keyin Epikur (342-271
yillar), Rim shoiri va faylasufi Lukresiy Karr (99-95 yillar) psixologiya fanining
rivojlanishiga o'z nazariyalari bilan hissa qo'shdilar. Lukresiy psixik hodisalarning
tanaga bog'liqligini tajribada asoslab berdi.
0’rta asrlardan fransuz tabiatshunos olimi R.Dekart nomini tilga olmaslik
mumkin emas. Chunki bu olimning nomi bilan keyinchalik fiziologiyada va
Psixologiyada ko'p ishlatiladigan refleks tushunchasi bog’liqdir. R.Dekart o'z
zamonasida birinchimarta refleks tushunchasini odam hatti-harakatini
tushintirishda ishlatdi va harakatlarnitashqi muhit ta'siri ostida ro'yobga kelishini
refleks mexanizmi deb tushuntiradi. Lekin R.Dekart odam faoliyatini
to'g'ridanto'g'ri jonsiz mexanizm, mashina sifatida tasavvur qiladi, odam ru hining
bu xattiharakatlarga biron bir aloqasi bolishi mumkinligini butkul rad etadi. Ya ni
refleks tushunchasi uning risolalarida juda tor manoda, faqat fizik aks ettirish
ma'nosida qabul qilingan. Lekin shunga qaramay, bizning zamonga kelib, R.Dekart
ta'limoti mexanikligi uchun em'as, balkim materialistic dunyo qarashdan kelib
chiqayotganligi uchun refleks tushunchasi qaytadan tahlil qilingan holda qqabul
qilindi.
Psixologiya fanining rivojlanishida CH.Darvinning evolyusion nazariyasi
nihoyatda katta ahamiyatga ega bo'ldi.
Vilgelm Vund 1879 yili Leypsigda birinchi eksperimental psixologiya
amaliysini tashkil qildi. Oradan ko'p o'tmay, 1881 yili Berlin universiteti qoshida
eksperimental psixologiya instituti tashkil qildi.
XIX asrning oxirida Rossiyada Tokarskiy, Bexterev, Langerlar, 1911
Chelpanov rahbarligida eksperimental psixologiya amaliysi ochildi. XIX asrning
oxirlaridan boshlab, psixologiyaning boshqa sohalri: hayvonlar psixologiyasi,
tarixiy psixologiya, yoshga aloqador kishilar psixologiyasi maydonga keldi.
Eng muhimi-XX asrga kelib, psixologiyaning tatbiqiy sohalari paydo bo'ldiki,
endi qo'lga kiritilgan yutuqlar bevosita ta'lim, tarbiya, sanoat, biznes, marketing
xizmatlari, boshqaruv, sog'liqni saqlash, huquqbuzarlikning oldini olish sohalariga
dadil joriy etila boshladi. XXI asrning birinchi yiliga kelib, psixologiya nazariy,
tahliliy fandan bevosita amaliyotning ehtiyojlarini qondiruvchi tadbiqiy fanga
aylandi.

1. 
   Psixologiya fanini rivojlantirish sohasida Sharq mutafakkirlari
   

Psixologiya fanini rivojlantirish sohasidaSharq mutafakkirlaridanAbu Nasr

Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino,Abu HomidMuhammad G'azzoliy kabilar
katta hissa qo'shganlar.Mustaqil O'zbekiston Respublikasida milliypsixologiya
fanini rivojlantirish uchunpsixolog olimlarimizdan I.P.Ivanov, E.G.G'oziyev,
M.G.Davletshin, V.A.Tokoreva, B.R.Qodirov,G.B.Shoumarov, E.Z.Usmonova,
S.A.Axunjonova, R.l.Sunnatovlar ham munosib hissa qo'shib keldilar va
qo’shmoqdalar.

1. 
   Ruhiyat deganda nima tushuniladi?
   

Ruhiy kechinmalar majmui, ruhiy holat. Ruhiyat deganda nima tushuniladiq
Ruhiyat bu insonning ichki tuzilishi, ichki dunyosi, qobiliyatlari, barcha sohadagi
imkoniyatlari kabilarni qamrab oladi. Tor ma'noda ichki dunyo tushuniladi.

1. 
   Kasbiy psixologiyaning boshqa fanlar bilan bog`liqligi.
   

Psixologiya yaxlit
va mustaqil fan sifatida odamlarda gumanistik mentalitetning shakllanishiga
xizmat qilib, inson omiliga aloqadorligi uning shu yo'nalishdagi muammolarni
ma'lum ma'noda o'rganadigan barcha fanlar bilan bevosita aloqasini taqozo etadi.
Bular birinchi navbatdagi ijtimoiy-gumanitar fan sohalari bo'lib, psixologiyaning
ular orasidagi mavqei o'ziga xos va yetakchidir.
Falsafa va uning oxirgi paytlarda shakllanib, rivojlanib borayotgan ijtimoiy
falsafa qismi bilan bo'lgan aloqa bu ikkala fanning inson va uning hayoti
mohiyatini to'la anglash, rivojlanish tendensiyalarini belgilashdagi o'rni va
ahamiyatidan kelib chiqadi. Tabiat, jamiyat va inson tafakkurining rivojlanishiga
oid bo'lgan umumiy qonuniyatlar va prinsiplarni psixologiya falsafa bazasidan
oladiva shu bilan birga o'zi ham inson ongi va tafakkuri qonuniyatlari sohasidagi
yutuqlari bilan falsafani boy ma'lumotlarga ega bo'lishiga yordam beradi. Shuni
alohida ta'kidlash joizki, mustaqillik mafkurasi va milliy ongning shakllanishiga
taalluqli umumiy ilmiy qonuniyatlarni izlashda ham yurtimiz sharoitida bu ikkala
fan-falsafa va psixologiyaning hamkorligi bevosita sezilmoqda. Bu bog'liqlik
avvalo yangicha tafakkur va dunyoarashni shakllantiri muammosi ko'ndalang
turgan tarixiy davrda milliy mafkura va milliy g'oyani shakllantirish kabit dolzarb
vazifani bajarishda xizmat qilmoqda.
Sosiologiya fani ham yangic

1. 
   O`quv fanlari tizimida kasbiy psixologiya.
   

Pedagogika bilan psixologiyaning o'zaro hamkorligi va aloqasi an'anaviy

hamla azaliy bo'lib, ularning yosh avlod tarbiyasini zamon talablari ruhida amalga
oshirishdagi roli va nufuzi o'ziga xosdir. Respublikamizda amalga oshirilayotgan
yangi «Ta'lim to'g'risidagi Qonun» hamda «Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi»ni
amalga oshirish ham ikki fan hamkorligi va o'zaro aloqasini har qachongidan ham
dolzarb qilib qo'ydi. Milliy dasturda e'tirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni
kamol toptirish, uning chuqur bilimlar sohibi bo'lib yetishishi, barkamolligini
kafolotlovchi shart-sharoitlar orasida yangi pedagogik texnologiyalarini ta'lim va
tarbiya jarayonlariga tadbiq etishda pedagogikaning o'z uslub va qoidalari yetarli
bo'lmaydi. Shuning uchun ham psixologiya u bilan hamkorlikda yosh avlod
ongining ta'lim olish davrlaridagi rivojlanish tendensiyalaridan tortib, toki
yangicha o'qitish texnologiyalarini bola tomonidan o'zlashtirilishi va undagi aqliy
hamda intelektual qobiliyatlarga nechog'lik ta'sir ko'rsatayotganligini o'rganish
asosida ta'lim-tarbiya ishini tashkil etish psixologiyadagi metodla rni didaktik
metodlar bilan uyg'ynlashtirishni taqozo etadi.
Tabiiy fanlar: biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika va b.q. psixik xodisalar
va jarayonlarning tabiiy fiziologik mexanizmlarini tushunish va shu orqali ularning
kechishi qonuniyatlarini ob'yektiv o'rganish uchun material beradi. Ayniqsa, bosh
miyaning hamda markaziy asab sistemasining psixik faoliyatlarini boshqarishda va
ularni muvofiqlashtirishdagi rolini e'tirof etgan holda psixologiya fani taibiiy fanlar
erishgan yutuqlar va ulardagi tadqiqot uslublaridan omilkorona foydalanadi.
Kibernetika fani sohasidagi erishilgan yutuqlar psixologiya uchun ham
ahamiyat va zurur bo'lib, u inson shaxsining o'z-o'zini boshqarish, psixik
jarayonlarni takomillashtirish borasia axborotlar texnologiyasi va kib ernetika
tomonidan qo'lga kiritilgan yutuqlar va tadqiqot metodlari, maxsus dasturdan o'z
o'rnida foydalanadi.
Texnika fanlari bilan psixologiyaning o'zaro aloqasi va hamkorligi ayniqsa,
asr oxiriga kelib yaqqol sezilmoqda. Bir tomondan murakkab texnikani
boshqaruvchi inson ongi muammosini yechishda, ikkinchi tomondan, psixik
hayotning murakkab qirralarini ochishda maxsus texnik vositalardan foydalanish
zarurati bu ikki yo'nalishning erishgan yutuqlarini birlashtirishni nazarda tutadi.

1. 
   Kasbiy psixologiyaning tadqiqot metodlari.
   

Ma’lumki, har qanday fan o’zining predmetining mohiyatini yoritish va
materiallar to’plash uchun maxsus usullar va vositalardan foydalanadi va ular
fanning metodlari deb yuritiladi. Psixologiyaning ilmiy tekshirish metodlari
xilma–xildir. Shu bilan birga, ularni klassifikasiya qilish ham turlichadir. Biz
mashhur rus psixologi B. G. Ananyev tomonidan tavsiya qilingan metodlarni
sanab o’tishga harakat qilamiz. U tekshirish metodlarini to’rt guruhga bo’ladi:
Tadqiqot ishlarining birinchi – tashkiliy guruhi o’z ichiga qiyoslash,
longityud (uzluksiz), kompleks (ko’pyoklama) deb atalg an turlarni oladi.
Tadqiqot metodlarining ikkinchi guruhi empirik metodlardan iborat bo’lib,
unga kuzatish, eksperiment, test, anketa, so’rov, sosiometriya, suhbat,
intervyu, faoliyat jarayoni va uning mahsulini tahlil qilish, biografik kabilar
kiradi.
Tadqiqot metodlarining uchinchi guruhiga statistik (miqdor) va psixologik
(sifat) metodlari kirib, ular olingan natijalarni qayta ishlashga mo’ljallangandir.
Ilmiy tadqiqot metodlarining to’rtinchi – sharhlash guruhi genetik va donalash
metodlaridan iboratdir.
Umuman psixologiyaning va uning har bir alohida tarmoqlarining o’ziga xos
metodlari bor. Ular ijtimoiy xulq va alohida individ ichki dunyosini kompleks
tarzda o’rganish imkonini beradi. Gap shundaki, ularni o’z vaqtida va
professional tarzda qo’llay bilish va olingan natijalardan to’g’ri xulosalar
chiqara olishdir.

2. 
   Psixоlоgiyaning asоsiy metоdlari
   

ASOSIY METODLAR Asosiy metodlarning variantlari
KUZATISh METODI
SO’ROV METODLARI
TESTLAR METODI
EKSPERIMENT Tabiiy. Laboratoriya. Shakllantiruvchi
MODELLAShTIRISh
Kuzatish metodi Kuzatish kuzatish metodi eng sodda, odam xulq
atvorining ko’rinadigan, faoliyatda namoyon bo’ladigan tomonlarini o’rganish
uchun qo’llaniladigan uslubdir. O’z-o’zini kuzatish esa odam o’zida
kechayotgan biror o’zgarish yoki xodisani o’zi o’rganish maqsadida
ma’lumotlar to’plash va qayd etish usulidir.
So’rov metodi. Bu uslubning ikki turi mavjud. 1. Intevyu (suhbat) ya’ni
sinaluvchi bilan yuzma-yuz savol-javob qilish orkali utkaziladi. Intervyu - bu
bevosita, erkin fikr almashinuvi sharoitida o’zaro fikr almashinuviga qaratilgan
muloqotdir. Chunki suhbatdan farqli o’laroq intervyu aniq muammo doirasida,
qat’iy bir yo’nalishda olib boriladi. Intervyu oluvchi suhbatdoshga nisbatan
neytral mavqyeda bo’lib, uning fikrlashiga xalaqit bermasligi, ayniqsa, unga
taz’yiq o’tkazmasligi lozim. Intervyu jarayonining samarali kechishi uchun
138
suhbatdoshda o’ziga nisbatan ijobiy munosabat shakllantiri b, birinchi so’zlarni
aniq, ravon, ifodali bayon qilish muhimdir.
Test metodi. Test (ingliz tilidan olingan bo’lib sinash, tekshirish degan
ma’noni bildiradi) standartlashgan sinash topshiriqlari savollari to’plami orqali
psixologik xususiyatlar rivojlanishi yoki namoyon bo’lishini miqdori
darajalarini aniqlash vositasidir. Bu uslub vositasida kishilarning aqliy
rivojlanish darajasini, layoqat va qobiliyat rivojlanganlik darajasini, psixik
holatlarini (masalan, charchoqlik, faollik), shaxsning o’z-o’ziga bahosi,
emosional turg’unlik, intilish darajasi, temperamenti va shu kabi individualpsixologik xususiyatlarini kasbga layoqati, bilim, malaka, ko’nikmalarning
shakllanganlik darajalarini aniqlash mumkin.
Eksperiment metodi. Psixologiya fanining asosiy metodalaridan biri bo’lib,
ma’lum ilmiy va pedagogik taxminlarni tajriba asosida tekshirib ko’rish uchun
o’tkaziladi. Psixologik eksperiment tadqiqotchining o’rganilayotgan faoliyat
yoki sinash vaziyatiga faol aralashuvi mumkinligini nazarda tutadi. Tadqiqotchi
psixologik fakt aniq namoyon bo’lishiga, uning eksperimentchi xoxlagan
yo’nalish bo’yicha o’zgartirilishiga, har jihatdan tadqiq qilish uchun bir necha
marta takrorlanishiga imkon beradigan shart sharoit yaratadi.
Modellashtirish metodi kuzatish, so’roq, eksperiment yoki boshqa usullar
yordamida o’rganilayotgan xodisaning tub mohiyati ochilmagan sharoitlarda
qo’llaniladi. Bunda o’sha xodisaning umumiy xossasi yoki asosiy parametrlari
modellashtirilib, o’sha model asosida tadqiqotchini qiziqtirgan jihat o’rganiladi
va xulosalar chiqariladi.

3. 
   Kuzatish metоdi haqida tushuncha bering
   

Kuzatish metodi Kuzatish kuzatish metodi eng sodda, odam xulq
atvorining ko’rinadigan, faoliyatda namoyon bo’ladigan tomonlarini o’rganish
uchun qo’llaniladigan uslubdir. O’z-o’zini kuzatish esa odam o’zida
kechayotgan biror o’zgarish yoki xodisani o’zi o’rganish maqsadida
ma’lumotlar to’plash va qayd etish usulidir.
Kuzatish psixologik o’rganish uslubi sifatida oddiy kundalik hayotdagi
kuzatishdan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi:
Maqsadga yo’nalganligi. Kuzatish psixologik o’rganish usulubi sifatida
qo’llanilganida, nima uchun ya’ni qanday maqsadda kuzatilayotganligi aniq
bo’lishi va o’quvchini umuman kuzatish emas, balki uning ma’lum bir shaxs
xususiyatining (masalan, temperamentning) har xil vaziyatlarda yoki faoliyatda
namoyon bo’lishini kuzatish zarur.
Oldinda rejalashtirilganligi. Kuzatishni boshlashdan oldin kuzatish
vazifalarini (ya’ni nimani kuzatmoqchisiz) aniqlab kuzatish rejasi tuziladi. Bu
rejada kuzatish rejasi, vositalari, kuzatishda hisobga olinadigan ko’rsatgichlar,
137
uchrashi mumkin bo’lgan qiyinchiliklar va ularning oldini olish masalalari o’z
aksini topishi lozim.
Kuzatish o’quvchilar uchun tabiiy sharoitda olib borilishi lozim.
Obyektivligi. Kuzatish jarayonida o’qituvchi o’zining taxminlariga
asoslanmasligi, o’ziga ko’rishini xoxlagan narsa yoki xususiyatlarni izlamasligi,
balki faqat obyektiv faktlarini, o’quvchilarni haqiqiy namoyon bo’layotgan
harakatlarini hisobga olish va shu faktlar natijasida ma’lum xulosalar qilishi
lozim. Kuzatuvchilar soni 3-4 kishi bo’lsa, kuzatish natijalarining obyektivligi
ortadi.
Kuzatish natijalarini yozish kog’ozining mavjudligi kuzatish jarayonida
olingan natijalar, albatta, kuzatish jarayonida yoki darhol undan keyin yozib
borilishi lozim. Yozuvlar muayyan tartibda (ma’lum vaqt o’lchami bo’yicha)
olib boriladi. Qulaylik uchun odatda kuzatish sxemalari va jadvallaridan
foydalaniladi.
Kuzatish uslublarining afzalligi shundan iboratki, kuzatish tabiiy sharoitda
o’tkaziladi, u sodda maxsus apparatura va asbob uskunalar talab qilmaydi. Bu
usulning kamchiligi – uzoq vaqt va anchagina mehnat talab qilishidir.
Erkin kuzatuv ko’pincha biror ijtimoiy hodisa yoki jarayonni o’rganish
maqsad qilib qo’yilganda qo’llaniladi. Masalan, bayram arafasida aholining
kayfiyatini bilish maqsadida kuzatuv tashkil qilinsa, oldindan maxsus reja yoki
dastur bo’lmaydi, kuzatuv obyekti ham qat’iy bo’lishi shart emas. Yoki dars
jarayonida bolalarning u yoki bu mavzu yuzasidan umumiy munosabatlarini
bilish uchun ham ba’zan erkin kuzatish tashkil etilishi mumkin.
Standartlashtirilgan kuzatuv esa, buning aksi bo’lib, nimani, qachon, kim va
kimni kuzatish qat’iy belgilab olinadi va maxsus dastur doirasidan chiqmasdan,
kuzatuv olib boriladi.
Ijtimoiy hamda pedagogik psixologiyada guruhiy jarayonlarning sha xs
xulq-atvoriga ta’sirini o’rganish maqsadida bevosita ichkaridan kuzatuv tashkil
qilinadi, bunda kuzatuvchi shaxs o’sha guruh yoki oila hayotiga tabiiy ravishda
qo’shiladi va zimdan kuzatish ishlarini olib boradi.
Umuman, kuzatish metodining ijtimoiy hayot, professional
ko’rsatkichlarni qayd qilishda so’zsiz afzalliklari bor, lekin shu bilan birga
kuzatuvchining professional mahorati, kuzatuvchanligi, sabr-qanoatiga bog’liq
bo’lgan jihatlar, yana to’plangan ma’lumotlarni subyektiv ravishda taxlil qilish
xavfi bo’lgani uchun ham biroz noqulayliklari ham bor, shuning uchun ham u
boshqa metodlar bilan birgalikda ishlatiladi.

4. 
   So‘rоv metоdi haqida tushuncha bering
   

So’rov metodi. Bu uslubning ikki turi mavjud. 1. Intevyu (suhbat) ya’ni

sinaluvchi bilan yuzma-yuz savol-javob qilish orkali utkaziladi. Intervyu - bu
bevosita, erkin fikr almashinuvi sharoitida o’zaro fikr almashinuviga qaratilgan
muloqotdir. Chunki suhbatdan farqli o’laroq intervyu aniq muammo doirasida,
qat’iy bir yo’nalishda olib boriladi. Intervyu oluvchi suhbatdoshga nisbatan
neytral mavqyeda bo’lib, uning fikrlashiga xalaqit bermasligi, ayniqsa, unga
taz’yiq o’tkazmasligi lozim. Intervyu jarayonining samarali kechishi uchun
138
suhbatdoshda o’ziga nisbatan ijobiy munosabat shakllantiri b, birinchi so’zlarni
aniq, ravon, ifodali bayon qilish muhimdir.
Intervyu o’tkazishga odam maxsus ravishda tayyorgarlik ko’rishi kerak,
chunki u odamdan qator muhim sifatlarning bo’lishini talab qiladi. Shuning
uchun ham psixodiagnostikada «rolli o’yinlar» metodi yordamida psixodiagnost
yoki amaliy psixolog maxsus tayyorgarlik kursidan o’tadilar.
Suhbat o’rganish uslubi sifatida qo’llanilganda oldindan suhbat maqsadi va
asosiy savollar mazmunini aniqlab olish zarur. Suhbat davomida o’zaro
samimiylikni ta’minlab, o’quvchini ochiq suhbatga tortaolish orqali uning ichki
dunyosi, oiladagi muhit to’g’risida, o’quvchining qiziqishlari va qadriyatlari
xaqida qimmatli ma’lumotlar olish mumkin.
2. Anketa metodi. Ma’lum qoidalar asosida tuzilgan savollar to’plami
anketa deb ataladi. Mana shunday ma’lum mantiqiy bog’lanishga ega savollar
tizimi orqali kishilarning fikr, mulohazalirini, munosabatlarini, qiziqish va
kadriyatlarini o’rganish anketa o’tkazish usuli deyiladi.
Anketalar o’z ichiga olgan savollar mazmuni, vazifasi va shakligan qarab
har xil bo’lishi mumkin.
Anketadagi savollar mazmun jihatidan faktlarga («Bo’sh vaqtlardagi
mashg’ulotlarni», «Oilaning va yashash sharoitning haqida»). Atrofdagi odamlar
ularning fikrlari va xodisalarga («Nima uchun, sening fikringcha, ko’pchilik
o’quvchilar bor kuchini o’qishga sarflamayaptilar?») qiziqish va niyatlariga
(«Qanday kasb egasi bo’lishni xoxlaysan?») taaluqli bo’lishi mumkin.
Savollar yo’naltiruvchi, aniqlovchi va sinaluvchi rostgo’yligini nazorat
qiluvchi vazifalarini bajarish mumkin.
Savollar shakli jihatidan ikki xil bo’lishi mumkin.
«Ochiq» savollar ya’ni anketadagi savollarga javoblarning variantlari bo’lmaydi,
sinaluvchi savollarga erkin shaklda javob berishi mumkin; 2. «Yopiq» savollar
ya’ni savollarga mumkin bo’lgan javob varianlari tayyor holda berilgan bo’ladi.
(ha, yo’q, bilmayman va shu kabi boshqa javob variantlari). Sinaluvchi shu
javoblardan birini tanlashlari zarur.
Anketa savollari quyidagi talablarga javob berishlari lozim:
«Yopiq» savollar faqat bir xil ma’nodagi javoblarga mos bo’lishi (ha, yo’q,
bilmayman) yoki barcha mumkin bo’lgan javob variantlarini ko’zda tutishi
kerak;
O’zining xususiyatini va xulq-atvorini axloqiy yoki ijtimoiy baholashni
talab qiladigan savollar berish maqsadga muvofiq emas. Masalan: «Siz.
O’zingizni o’ziga juda ishonadigan yoki o’ziga ishonmaydigan kishi deb
hisoblaysizmi? Bu savolni boshqacharok tuzish mumkin. Masalan «Qiyin
vaziyatni boshingizdan kechirgandan keyin, biror narsani shunday qilishim
kerak edi, lekin kilmadim deb ko’p uylaysizmi?
Savollar qisqa, aniq, mazmun yorkin, o’quvchilar uchun tushunarli
bo’lishi zarur.
O’quvchining bir psixologik xususiyatini aniqlash uchun bir nechta
savollar kiritilishi kerak. Chunki ular sinaluvchining savollariga samimiy (rost)
javob berishini nazorat qilish imkoniyatini tug’diradi.
Anketaning boshlanishida yengil, oson savollar, keyin asosiy va qiyin
savollar o’rtasida, yakunlovchi qismida sosial, demografik (yoshi, jinsi, sinf,
139
millati va boshqa) xususiyatlarini aniqlovchi asosan murakkab bo’lmagan
savollar joylashtirilsa maqsadga muvofiq bo’ladi.
Anketa metodining afzallik tomonlari ko’p. Bu uslub orqali bir vaqtning
o’zida ko’p kishini o’rganish mumkin. Qisqa vaqt ichida ma’lumot olish va
olingan ma’lumotlarni yengil va mazmun jihatidan qayta ishlash imkoniyati
mavjud. Shuning bilan birgalikda anketa orqali o’quvchi shaxsini barcha
tomonlarini chuqur o’rganish qiyin. O’quvchilar yoki yuqori ma’suliyat bilan
javob bermasligi mumkinligini ham hisobga olish zarur.

5. 
   Mоdellashtirish haqida tushuncha bering
   

amida o’rganilayotgan xodisaning tub mohiyati ochilmagan sharoitlarda
qo’llaniladi. Bunda o’sha xodisaning umumiy xossasi yoki asosiy parametrlari
modellashtirilib, o’sha model asosida tadqiqotchini qiziqtirgan jihat o’rganiladi
va xulosalar chiqariladi.
Modellar texnik, mantiqiy, matematik yoki kibernetik bo’lishi mumkin.
Matematik model asosida o’rganilgan xodisaga mashhur tadqiqotchilar VeberFexnerlarning sezgirlikning quyi va yuqori chegarasini aniqlashga qaratilgan
matematik formulasi va shu asosda to’plangan ma’lumotlar taxlilini misol qilish
mumkin. Mantiqiy modellar yordamida ko’pincha inson aqli va tafakkuri
jarayonlari va qonunlarini hisoblash mashinalari ish prinsiplari bilan qiyoslash
orqali tuzilgan g’oyalar va simvollar ishlatiladi. Kibernetik modellashtirishda
esa g’oyalar psixologiyasini EHM dagi matematik programmalashtirish
tamoyillariga moslashtirish nazarda tutiladi. Hozir ko’pgina murakkab shaxs
xususiyatlari ham programmalashtirilgan bo’lib, ular algoritmlar asosda qisqa
fursatda ko’pgina sifatlarni ko’plab parametrlar nuqtai nazaridan hisoblab
natijalarni umumlashtirishga imkon bermoqda. Ko’pincha matematik o’yinlar
g’oyasi odamlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar sohasini o’rganishda ham
qo’llanilmoqda. Ma’lum bo’lishicha, odamning fikrlash operasiyalari bilan
EHM larning ishlash prinsiplari o’rtasida ma’lum uyg’unlik bor ekan, bu esa
murakkab psixik jarayonlarni modellashtirish orqali inson aqlu-zakovati
chegarasini yanada kengaytirish istiqbolini beradi.
Faoliyat mahsulotlarini o’rganish metodi. O’quvchi faoliyatining
mahsulotlarini (insho, nazorat ishi, mehnat va rasm darslarida, bo’sh vaqtlarida
bajargan faoliyati mahsulotlari) malakali tahlil qilish orqali o’quvchining
psixologik xususiyatlari, ruxiy olami, qiziqishlari, layoqat va qobiliyatlari
haqida qimmatli ma’lumotlar olish mumkin.
O’quvchilarning «Men sevgan qaxramon», «Odamlar qanday hislatlarni
qadrlayman», «Kamtarlik nima», «Yashashdan maqsad nima», «Qaysi kasb
egasi bo’lishni hoxlaysan» kabi mavzularda yozilgan insholarini chuqur tahlil
qilish asosida o’quvchilarning dunyo qarashi, qiziqishlari, xarakter xususiyatlari,
munosabat va qadriyatlari ma’naviy dunyosi haqida psixologik ma’lumotlar
olish mumkin.

Eksperimantal, test metodlari.

Test metodi. Test (ingliz tilidan olingan bo’lib sinash, tekshirish degan
ma’noni bildiradi) standartlashgan sinash topshiriqlari savollari to’plami orqali
psixologik xususiyatlar rivojlanishi yoki namoyon bo’lishini miqdori
darajalarini aniqlash vositasidir. Bu uslub vositasida kishilarning aqliy
rivojlanish darajasini, layoqat va qobiliyat rivojlanganlik darajasini, psixik
holatlarini (masalan, charchoqlik, faollik), shaxsning o’z-o’ziga bahosi,
emosional turg’unlik, intilish darajasi, temperamenti va shu kabi individualpsixologik xususiyatlarini kasbga layoqati, bilim, malaka, ko’nikmalarning
shakllanganlik darajalarini aniqlash mumkin.
Test metodini qo’llashda testlarning puxta va mukammal tuzilganligiga
alohida e’tibor berish lozim. Chunki har qanday savollar va topshiriqlar to’plami
ham test emas. Haqiqiy test ilmiy asoslangan o’lchash vositasi sifatida tuzilish
jihatidan ma’lum ilmiy uslubiy qoidalarga bo’ysungan ishonchlilik hamda
yaroqlilik talablariga javob berishi lozim.
Testlar oxirgi paytda hayotimizga dadil kirib kelgan tekshiruv usullari
sirasiga kiradi. Ular yordamida biror o’rganilayotgan xodisa xususida ham sifat,
ham miqdor xarakteristikalarini olish, ularni ko’pchilikda qayta-qayta sinash va
ma’lumotlarni korrelyasion analiz orqali ishonchlilikka tekshirish mumkin
bo’ladi. Ayni testga qo’yilgan talab Hech qachon o’zgarmaydi, hattoki,
shunday testlar borki, ular turli millat va elat vakillarida, turli davrlarda ham
o’zgarmagan holda ishlatilaveradi. Masalan, Ravenning aqliy intellektni
o’lchash, Kettelning va Ayzenkning shaxs testlari shular jumlasidandir.
Testlar ichida proyektiv testlar deb nomlanuvchi testlar ham borki,
testning asl maqsadi tekshiriluvchiga sir bo’ladi . Ya’ni shunday topshiriq
beriladiki, tekshiriluvchi topshiriqni bajarayotib, nimani aniqlashi mumkinligini
bilmaydi. Masalan, mashhur Rorshaxning «siyoh dog’lari» testi, yoki TAT
(tematik appersepsion test), tugallanmagan hikoyalar kabi testlarda bir nars aning
proyeksiyasidan go’yoki ikkinchi bir narsaning mohiyati aniqlanadi. O’sha
1921 yilda kashf etilgan «siyoh dog’lari» va ularga qarab tekshiriluvchining
nimalarni eslayotganligi, dog’lar nimalarga o’xshayotganligiga qarab, uning
shaxs sifatidagi yo’nalishlari, hayotiy tamoyillari, qadriyatlariga munosabati,
ishni bajarish paytidagi emosional holatlari aniqlanadi. Bu testlar juda noyob,
qimmatli, lekin uni faqat professional psixologgina qo’llashi va natijalarni
mohirona tahlil qilishi talab qilinadi.

6. 
   Ekspеrimеnt mеtodi
   

Eksperiment metodi. Psixologiya fanining asosiy metodalaridan biri bo’lib,
ma’lum ilmiy va pedagogik taxminlarni tajriba asosida tekshirib ko’rish uchun
o’tkaziladi. Psixologik eksperiment tadqiqotchining o’rganilayotgan faoliyat
yoki sinash vaziyatiga faol aralashuvi mumkinligini nazarda tutadi. Tadqiqotchi
psixologik fakt aniq namoyon bo’lishiga, uning eksperimentchi xoxlagan
yo’nalish bo’yicha o’zgartirilishiga, har jihatdan tadqiq qilish uchun bir necha
marta takrorlanishiga imkon beradigan shart sharoit yaratadi.
Eksperiment metodining uchta turi mavjud: Laboratoriya tabiiy va
shakllantiruvchi (pedagogik) eksperiment. Shulardan keyingi ikkitasi
o’qituvchilar tomonidan keng qo’llanilishi mumkin. Laboratoriya eksperimenti
sun’iy sharoitda, maxsus asbob-uskunalar yordamida o’tkazilsa, tabiiy
eksperiment o’quvchilar uchun tabiiy bo’lgan o’yin, o’qish, mehnat
vaziyatlarida o’tkaziladi va o’quvchilar o’zlarining ustida sinash
o’tkazilayotganligini bilishmaydi.
Uzoq muddatga esda qoldirish samaradorligi o’quvchilaga beriladigan
ko’rsatmaga bog’liqligini tadqiq qilish tabiiy eksperimentga misol bo’la oladi.
O’quvchilardan bir guruhiga 15 tadan iborat tasodifiy so’zlar yoki sonlar
qatori yodlash uchun taqdim qilinadi. Bu o’quvchilarga ushbu material ertaga
so’ralishi to’g’risida ko’rsatma beriladi. Boshqa bir guruhda shu so’zlar yoki
sonlar qatorini yodlash so’raladi. Lekin bu o’quvchilar guruhiga material qanday
yodlanganligini bir xaftadan keyin tekshirilish to’g’risida ko’rsatma beriladi.
Haqiqatda esa har ikkala guruh o’quvchilaridan esda olib qolingan material ikki
xaftadan keyin so’raladi.
Tajriba natijalari solishtirib tabiiy eksperiment orqali o’quvchilarga eslab
qolish uchun beriladigan ko’rsatma mazmuning ahamiyati haqida xulosaga
kelinadi.
Shakllantiruvchi (pedagogik) eksperiment ma’lum bir shaxs xususiyatini
shakllantirishga yoki o’zgartirishga yo’nalgan bo’ladi. Bunday eksperimentga
A.I.Lipkina tomonidan qo’llanilgan metodni misol sifatida keltirish mumkin.
Ba’zan o’quvchining yaxshi o’zlashtirmasligining sababi, o’quvchi o’zini
o’qishga nisbattan qobiliyatini past baholash mumkin. Bunday o’quvchilar
«Men bari bir yaxshi o’qiy olmayman» deb yaxshi o’qishga harakat qilmaydi.
Ularning o’zlashtirish darajasini yaxshilash uchun o’zlariga bergan bahosini
o’zgartirish lozim. Shu maqsadda, ya’ni o’z-o’ziga bergan bahosining
darajasini oshirish uchun o’qituvchi quyidagicha pedagogik tadbir qo’llashi
lozim. O’qituvchi bunday o’quvchidan quyi sinfdan bir nechta «qoloq»
o’zlashtirishi past o’quvchilarga «O’qituvchilik» qilishni iltimos qiladi.
O’qituvchi quyi sinflarga o’tiladigan materialni o’quvchi bilishini,
takrorlasa yanada yaxshi tushunib olishi mumkinligini uqtirib, har bir darsdan
oldin o’zlashtirishda qiynalayotgan bolalarga qanday dars berish to’g’risida
kerakli ko’rsatmatlar berib boradi. Har bir darsdan keyin o’quvchining
muvaffaqqiyat va yutuqlarini ko’rsatib maqtaydi hamda minatdorchilik bildirib
boradi.
O’zlashtirishda qiynalayotgan quyi sinf o’quvchilar bilan muntazam
mashg’ulotlar jarayonida «O’qituvchi» rolini bajarayotgan o’quvchi asta-sekin
oldingi o’quv materialini o’zlashtirish bilan birga, o’zining yangi o’quv
141
materiallarini o’zlashtira olish qobiliyatiga ishonch shakllana boradi. Natijada
o’qish qobiliyatiga nisbattan o’z-o’ziga bergan bahosining darajasi orta boradi.
7
Eksperiment metodining avzalligi shundaki bu uslub orqali nafaqat
psixologik faktlarni tushuntirish, balki sabablarini, mexanizm va qonuniyatlarini
tajriba asosida aniqlash, mavjud taxminlarning to’g’ri yoki noto’g’riligini
tasdiqlash, yangi ta’lim tarbiya shakllarining, uslublarining samaradorligini
sinab ko’rish mumkin.

7. 
   Kuzatish va ekspеrimеnt mеtodi.
   

8. 
   Diagnostik tеstlar
   
9. 
   Kasb tushunchasi.
   

Kasblarning tiplari .Mehnat predmetiga qarab barcha kasblar beshta tipga
bo’linadi.
1. «Odam — tabiat». Bu yerda mehnatning asosiy, etakchi predmeti jonli tabiatdir.
Bu tipga, masalan, quyidagi kasblar kiradi: urug’shunos, meva-sabzavotshunos,
davlat urug’chilik inspektsiyasining laboranti, chorvador-usta, ximik-bakteriologik
analiz laboranti, zootexnik, agronom.
2. «Odam-texnika». Bunday kasblar tipida mehnatning asosiy etakchi predmeti
texnika ob`ektlari (mashinalar, mexanizmlar va boshqa shunga o’xshashlar),
materiallar, energiya turlaridan iborat bo’ladi. Jonsiz tabiat ob`ektlari (Er osti
boyliklari, tuproq, suv, o’rmon va qishloq xo’jaligi mahsulotlari) ham ko’p
jihatdan shularga o’xshagan bo’ladi.
3. «Odam-odam». Bu yerda asosiy mehnat predmeti odamlardir. Mazkur mehnat
sohasida mayllar, kiziqishlar qay darajada ekanini aniqlashda o’quv predmetlaridan
tashqari, siz shaxsan o’zingiz jamoa bo’lib o’tkaziladigan tadbirlarni tashkil
etishda ishtirok etib orttirgan tajribangiz ham yordam beradi. Makzur tipga
kiradigan quyidagi kasblarni ajratib ko’rsatish mumkin: - Radioelektron apparatlar
va asboblar montajchisi elektr va radiotexnika sohasida chuqur bilimga ega
bo’lmog’i kerak.
4. «Odam-belgilar tizim». Kasblarning bu tipida shartli belgilar, raqamlar, kodlar,
tabiiy yoki sun`iy tillar asosiy etakchi mehnat predmeti hisoblanadi. Hozirgi zamon
kishisi belgilar va belgi tizimlari dunyosida tekstlar, chizmalar, sxemalar,
kartalar, jadvallar, formulalar, yo’l belgilari ichida yashaydi. Binobarin, bularning
hammasini biladigan tegishli mutaxassislar ham zarur.
«Odam-belgilar tizimi» tipidagi kasblar quyidagilarni o’z ichiga oladi:
hujjatlarni (ona tilida yoki chet tilida) rasmiylashtirish, ish yuritish, matnlar va
ularning qayta yozilishi, qayta kodlashtirilishi bilan bog’liq bo’lgan kasblar:
tarjimon, sekretar-mashinistka, telegrafchi, texnik redaktor va boshqalar;
5. «Odam badiiy obraz». Kasblarning bu tipida badiiy obrazlar, ularning tuzilish
usullari etakchi mehnat predmeti hisoblanadi. Bu yerda quyidagi kasblarni ajratib
ko’rsatish mumkin:
tasviriy faoliyat bilan bog’liq bo’lgan kasblar: badiiy mebellar ishlab chiqarish
boyicha duradgor, toshga oyib gul soluvchi, yoritish elektrotexnigi (teatrda),
poyabzal kanstruktor-modeleri, dizayner-rassom va boshqalar;


Kasb — kishining mehnat faoliyati, doimiy mashgʻuloti turi; muayyan ish turini malakali bajarishga imkon beradigan bilim, mahorat, tajribani talab etadi. Kasblar ichida mehnat faoliyatining eng tor sohasi bilan ajralib turadigan ixtisoslar bor (masalan, vrachlik kasbida xirurg, oftalmolog, dermatolog va boshqa). Kasb, odatda, shaxsning asosiy tirikchilik manbai hisoblanadi

10. 
    Shaxs qiziqishlari va kasb.
    
11. 
    Kasblarni psixologik tizimlash.
    

Kasblarning turkumlari. Mehnatning maqsadi odam faoliyati
mazmunining muhim xarakteristikasi hisoblanadi. Mehnatning maqsadlari xilmaxil bo’lishiga qaramasdan, ularni uchta katta gruppaga: bilish, o’zgartirish, oylab
topish gruppalariga bo’lish mumkin. Mehnatning maqsadiga qarab kasblarni uch
turkumga ajratib ko’rsatish mumkin.
1. Gnostik kasblar (G). Bu kasblarning nomi lotincha «gnozis»—bilim, bilish
degan ma`noni anglatuvchi so’zdan olingan. Agar siz aqliy mehnat (ya`ni bilib
olish, gnostik mehnat) bilan faqat ish stolida, xonada shug’ullanish mumkin deb
o’zingizga odat bo’lib qolgan tarzda oylaydigan bo’lsangiz, u holda bunday fikrdan
voz kechishga to’g’ri keladi. Bilish, o’rganish mehnati bilan bog’liq bo’lgan
ko’pgina kasblar mavjud bo’lib, ular bilan bevosita moddiy ishlab chiqarish
jarayonida shug’ullanishga to’g’ri keladi. Masalan, nazoratchilar, sortga
ajratuvchilar, pirometristlar ana shunday kasbdagi kishilardir.
2. O’zgartiruvchi kasblar (P). Juda ko’p kasblar mehnat predmetlarini o’zgartirish
bilan bog’liq bo’ladi.
Odamning o’zgartiruvchi faoliyati faqat buyumlargagina qaratilib qolmay, shu
bilan birga energiya turlariga, axborotlarga, jarayonlarga, ijtimoiy hayotning
tuzilishiga qaratilgan bo’lishi ham mumkin. Mana, bunga faqat birgina misol
keltiramiz. Etakchi o’quvchilarni uyushtirdi va ular ko’chat o’tqazishda faol
ishtirok etdilar. Mana shu misolda faqat tabiatning o’zgarganligi to’g’risida
gapirish kifoya qilmaydi. Bu yerda eng muhimi bolalarning mehnatga, bir -birlariga
bo’lgan munosabatlari o’zgaradi va hokazo.
3. Tadqiqotchilik kasblari (I). Mazkur turkumning nomi izoh berishni talab qiladi.
Bu nomga qarab, mazkur kasb qidiruv ishlari bilan (masalan, geologik qidiruv
ishlari bilan) yoki ilmiy tadkiqotlar bilan, albatta, bog’liq kasb bo’lsa kerak, deb
oylamaslik kerak. Bu yerda o’zgartiruvchi turkumga yaqin bo’lgan kasblar
to’g’risida gap boradi.
Mazkur turkumdagi kasbda qilinadigan mehnatning maqsadi — qandaydir bir
noma`lum narsani, buning ustiga ko’pincha cheklangan bir vaqt sharoitida
qidirishdan iborat bo’ladi

12. 
    Motiv va motivatsiya haqida tushuncha
    

Shaxs xayotida faoliyat turlari o‘z – o‘zidan ro‘y bermaydi. Shaxsning
jamiyatdagi ijtimoiy xulqi va o‘zini qanday tutishi, egallagan mavqei xam
sababsiz, o‘z – o‘zidan ro‘y bermaydi. Faoliyatning amalga oshishi va shaxs xulq -atvorini tushuntirish uchun psixologiyada «motiv» va «motivatsiya» tushunchalari
ishlatiladi.
«Motivatsiya» tushunchasi «motiv» tushunchasidan kengrok ma’no va
mazmunga ega. Motivatsiya - inson xulq-atvori, uning bog‘lanishi, yo‘nalishi va
faolligini tushuntirib beruvchi psixologik sabablar majmuini bildiradi. Bu
tushuncha u yoki bu shaxs xulqini tushuntirib berish kerak bo‘lganda ishlatiladi,
ya’ni: «nega», «nima uchun», «nima maqsadda», «qanday manfaat yo‘lida»
degan savollarga javob qidirish - motivatsiyani qidirish demakdir. Demak, u
xulqning motivatsion tasnifini yoritishga olib keladi.
Shaxsning jamiyatda odamlar orasidagi xulqi va o‘zini tutishi sabablarini
o‘rganish tarbiyaviy axamiyatga ega bo‘lgan narsa bo‘lib, masalani yoritishning
ikki jixati farqlanadi: a) ichki sabablar, ya’ni xatti-xarakat egasining sub’ektiv
psixologik xususiyatlari nazarda tutiladi (motivlar, extiyojlar, maqsadlar,
mo‘ljallar, istaklar, qiziqishlar va xokazolar); v) tashqi sabablar - faoliyatning
tashqi shart-sharoitlari va xolatlari. ya’ni, bular ayni konkret xolatlarni kelib
chiqishiga sabab bo‘ladigan tashqi stimullardir.
Shu nuktai nazardan motiv - konkretrok tushuncha bo‘lib, u shaxsdagi u
yoki bu xulq-atvorga nisbatan moyillik, xozirlikni tushuntirib beruvchi sababni
nazarda tutadi. Mashxur nemis olimi Kurt Levin motivlar muammosi, ayniksa,
shaxsdagi ijtimoiy xulq motivlari borasida katta keng qamrovli tad qiqotlar olib
borib, shu narsani aniqlaganki, xar bir odam o‘ziga xos tarzda u yoki bu vaziyatni
idrok qilish va baxolashga moyil bo‘ladi.

13. 
    Motivlarning turlari.
    

Motivlarning turlari. Turli kasb egalari faoliyati motivlarini erganishda
motivlar xarakterini bilish va ularni o‘zgartirish muammosi ma’lum axamiyatga
ega. Shunday motivlardan biri turli xil faoliyat soxalarida muvaffakiyatga
erishish motivi bo‘lib, bunday nazariyaning asoschilari amerikalik olimlar D.
Makklelland, D.Atkinson va nemis olimi X. Xekxauzenlar xisoblanadi. Ularning
fikricha, odamda turli ishlarni bajarishini ta’minlovchi asosan ikki turdagi motiv
vor: muvaffakiyatga erishish motivi xamda muvaffakiyatsizliklardan kochish
motivi. Odamlar xam u yoki Bu turli faoliyatlarga kirishishda kaysi motivga
mo‘ljal qilishlariga karab fark qiladilar. Masalan, fakat muvaffakiyat motivi bilan
ishlaydiganlar oldindan ishonch bilan shunday ish boshlaydilarki, nima qilib
bo‘lsa xam yutukka erishish ular uchun oliy maksad bo‘ladi. Ular xali ishni
boshlamay turiv, yutukni kutadilar va shunday ishni amalga oshirishsa, odamlar
ularning barcha xarakatlarini ma’kullashlarini viladilar. Bu yilda ular nafakat uz
kuch va imkoniyatlarini, balki barcha tashki imkoniyatlar - tanish - vilishlar,
mavlag kavi omillardan xam foydalanadilar. Boshqacha xulq - atvorni
muvaffikiyatsizlikdan kochish motiviga tayangan shaxslarda kuzatish mumkin.
Masalan, ular birinchilardan farkli, ishni boshlashdan avval nima Bulsa xam
muvafikiyatsizlikka duchor Bulmaslikni iylaydilar. Shu tufayli ularda kuprok
ishonchsizlik, yutukka erishishga ishonmaslik, pessimizmga uxshash xolat
kuzatiladi. Shuning uchun Bulsa kerak, oxir - okivat ular varibir
muvaffikiyatsizlikka uchrav, «Uzi sira omadim yurishmaydigan odamman-da»
degan xulosaga keladilar. Agar birinchi toifali shaxslar bir ishni muvaffikiyatli
tugatgach, kitarinki rux bilan ikkinchi ishga kirishishsa, ikkinchi toifa vakillari,
xar kanday ishni yakunlagandan sung, uning natijasidan kat’iy nazar, ruxan
tushkunlikka tushadilar va ogrinish xissi bilan boshqa ishga kirishadilar. Bu urin da
talavchanlik degan sifatning roli katta. Agar muvaffikiyatga yunalgan shaxslarning
uzlariga nisbatan kuygan talavlari darajasi xam yukori Bulsa, ikkinchi toifa
vakillarining talavlari aksincha, past bo‘ladi. Bunday tashkari xar birimizdagi
uzimizdagi real koviliyatlar tugrisidagi tasavBurlarimiz xam ushBu motivlarning
faoliyatdagi urniga ta’sir kursatadi. Masalan, uzidagi koviliyatlarga ishongan
shaxs xattoki, magluviyatga uchrasa xam, unchalik kaygurmaydi, keyingi safar
xammasi yaxshi bilishiga ishonadi. Ishonchsiz shaxs esa kichkina verilgan tanvex
yoki tankidni xam juda katta ruxiy azov bilan kayguriv boshdan kechiradi. Uning
uchun xam shaxsning u yoki Bu vaziyatlarda kaygurish sifati xam ma’lum
ma’noda motivlar xarakterini belgilaydi.

14. 
    Ijtimoiy motivlarning vujudga kelishi.
    

Extiyojlarni biologik xamda ijtimoiy turlarga bo‘lganimiz bilan shu narsani
unutmasligimiz lozimki, shaxsdagi xar qanday extiyojlar xam ijtimoiylashgan
bo‘ladi, ya’ni, ular o‘sha jamiyat va muxitdagi qadriyatlar, madaniy normalar va
insonlararo munosabatlar xarakteriga boglik bo‘ladi. Masalan, eng tabiiy va
tushunarli xisoblangan bizning
oziq - ovkatga bo‘lgan extiyojimizni olsak, u xam konkret muxitga karav turlicha
xarakatlarni keltirib chikaradi. yana misol uchun, to‘y marosimlari yoki juda
to‘kin dasturxon atrofida o‘tirgan odam nima uchun shunchalik ko‘up ovkat
iste’mol qilib yuborganini bilmay qoladi. Agar bu taviat kuyni yoki paxta
dalasidagi xashar Bulsa-chi, bir Burda issik non xam Butun tanaga roxat vaxsh
etuvchi malxam bo‘lib, ochlikni vilintirmaydi. Kamtarona dasturxondan ovkat ev
urgangan kishi oz-oz eyishga urgansa, yoshligidan normadan ortik ev urgangan
odam vrach oldiga voriv, uzi uchun ozdiruvchi dori-darmon so‘rasa siraydiki,
lekin uyda uzi emishini nazorat qilishi kerakligini bilmaydi. Demak, bu xam
madaniyatga, etikaga, oila muxitiga bevosita boglik narsa ekan -da.

15. 
    Ehtiyojlar va uning turlari.
    

Ehtiyoj turlari haqida Abraham Maslou konsepsiyasi. Olimlarning fikricha,
har qanday motivasiyaning asosida ehtiyoj yotadi. Ehtiyoj – bu individning
rivojlanishi va faol darajada o’zini namoyon qilishining sharoitlarga bog’liq
bo’lgan omilidir. Ehtiyojlar quyidagicha farqlanadi: biologik; fiziologik;
psixologik; ijtimoiy.
Rus olimi R. Nemov shaxsdagi motivasion sohani quyidagicha tasavvur
qiladi. Umuman, har qanday shaxsdagi mavjud ehtiyojlarni ikki guruhga bo’lish
mumkin:
1. Biologik ehtiyojlar — bu — fiziologik (tashnalik, ochlik, uyqu),
jinsiy, moslashuv ehtiyojlari.
2. Ijtimoiy ehtiyojlar — bu — mehnat qilish, bilish, estetik va ahloqiyma’naviy ehtiyojlar.
Ehtiyojlarni biologik hamda ijtimoiy turlarga bo’lganimiz bilan shu narsani
unutmasligimiz lozimki, shaxsdagi har qanday ehtiyojlar ham ijtimoiylashgan
bo’ladi, ya’ni, ular o’sha jamiyat va muhitdagi qadriyatlar, madaniy no rmalar
va insonlararo munosabatlar xarakteriga bog’liq bo’ladi. Masalan, eng tabiiy va
tushunarli hisoblangan bizning yemishga-ovqatga bo’lgan ehtiyojimizni olsak, u
ham konkret muhitga qarab turlicha harakatlarni keltirib chiqaradi. Yana misol
uchun, to’y marosimlari yoki juda to’kin dasturxon atrofida o’tirgan odam nima
uchun shunchalik ko’p ovqat iste’mol qilib yuborganini bilmay qoladi. Agar bu
tabiat qo’yni yoki paxta dalasidagi xashar bo’lsa -chi, bir burda issiq non ham
butun tanaga rohat baxsh etuvchi malham bo’lib, ochlikni bilintirmaydi.
Kamtarona dasturxondan ovqat yeb o’rgangan kishi oz-oz yeyishga o’rgansa,
yoshligidan normadan ortiq yeb o’rgangan odam vrach oldiga borib, o’zi uchun
ozdiruvchi dori-darmon so’rasa so’raydiki, lekin uyda o’zi yemishini nazorat
qilishi kerakligini bilmaydi. Demak, bu ham madaniyatga, etikaga, oila
muhitiga bevosita bog’liq narsa ekan-da.

16. 
    Emotsiya, emotsional xolatlar.
    

1. Emosional jarayonlarning umumiy xarakteristikasi.
His-tuyg’ular kishining o’z hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni
bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg’ul bo’layotganiga nisbatan o’zicha
turli xil shaklda bildiradigan ichki munosabatidir. His-tuyg’ular o’zining
kechishiga ko’ra o’zgarib turadigan psixik jarayondir.
His-tuyg’ularni boshdan kechirishning turli shakllari - Emotsiya, affekt,
kayfiyat, kuchli hayajonlanish /stress/, ehtiros ko’rinishlariga ega bo’ladi. His tuyg’ular shaxsning emosional sohasini tashkil etadi.
Kishida his-tuyg’ular uning ehtiyojlari qondirilishi jarayoni qanday
kechayotganligi belgisi sifatida namoyon bo’ladi.
Barcha psixik jarayonlar kabi emosional holatlar, his-tuyg’ularning
kechishi ham miya faoliyatining natijasi bo’lib hisoblanadi. Emotsiyaning
paydo bo’lishi tashqi olamda ro’y beradigan o’zgarishlardan boshlanadi. Bu
o’zgarishlar kishi hayoti va faoliyatining jonlanishiga yoki pasayishiga, bir xil
ehtiyojlarning paydo bo’lishiga yoki yo’qolishiga, kishi organizmi ichida yuz
beradigan jarayonlardagi o’zgarishlarga olib boradi. His-tuyg’ular kechishiga
oid fiziologik jarayonlar ham murakkab shartsiz va shartli reflekslar bilan
bog’liqdir.
2. Emosional holatlarning xilma-xilligi.
«Hissiyot» /«Emotsiya»/ va «his-tuyg’u» degan so’zlar ko’pincha
sinonimlar sifatida qo’llaniladi. Torroq ma’noda olganda, bu qandaydir biroz
doimiyrok his-tuyg’ularning bevosita va vaqtincha boshdan kechirilishdan
iboratdir. «Emotsiya» so’zi ruhiy hayajonlanish, ruhiy xarakterlanish degan
ma’noni beradi.
Emotsiyalar stenik va astenik turlarga bo’linadi. Stenik hislar kishining
g’ayratlantirsa, astenik hislar esa uning faoliyatini susaytirib yuboradi.
Kishini tez cho’lgab oladigan va shiddat bilan o’tib ketadigan his-tuyg’u
affekt /hissiy portlash/ deb aytiladi. Bu paytda kishi ong bilan ishlay olmaydi,
130
o’zini boshqara olmaydi, nazorat keskin susayib ketadi, iroda o’ziga
buysunmaydi. Kayfiyatlar uncha kuchli bo’lmagan, lekin uzoq vaqt davom
etadigan barqaror hisdir. Kayfiyat shodu-xurramlik yoki qayguli, tetiklik yoki
lanjlik, hayajonli yoki mayuslik, jiddiy yoki yengiltaklik, jizzakilik yoki
muloyimlik kabilar tarzida kechadi.

17. 
    Bilish jarayonlari va kasb tanlash masalalari
    

Diqqat kishi faoliyatning barcha turlari, eng avvalo, mehnat va o’quv faoliyati
samaradorligining muhim va zarur shartidir. Bilish jarayonlari kechishining eng
muhim xususiyati uning tanlanganligi, yo’naltirilgan- ligidan iboratdir. Tevarakatrofdagi ko’plab ta‘sirlar orasidan kishi hamisha nimanidir idrok etadi, nimanidir
faraz qiladi, nima haqidadir fikr yuritadi, o’ylaydi. Ongning bu xossasi diqqat ka bi
xususiyat bilan o’zaro bog’liq. Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasbiy
faoliyatida bilish jarayonlarining ahamiyati beqiyosdir. Biz quyida bilish
jarayonlariga va uning ichki ishlar idoralari faoliyatidagi o’rniga to’xtalamiz.
Diqqat individning hissiy, aqliy yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining
oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning yo’naltiri- lganligi va bir narsaga
qaratilganligidir.
E‘tiborni ma‘lum obektga qaratish uchun irodaviy kuch-g’ayrat sarflash
zarurati yuzaga kelganda, binobarin, qiyinchiliklar paydo bo’lganida, bilishga oid
qiziqish susayganida va shuningdek, to’siqlar mavjud bo’lgan kezlarda diqqat
aniq-ravshan namoyon bo’ladi.
Hosil bo’lish xususiyati va amal qilish usullariga ko’ra diqqatning uchta
asosiy turi mavjud:
 Ixtiyorsiz diqqat;
 ixtiyoriy diqqat;
ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqat
Ixtiyorsiz diqqat kishining niyatlari va maqsadlaridan mustasno tarzda hosil
bo’ladi va qo’llab-quvvatlanadi. Ixtiyorsiz diqqatning paydo bo’lishi jismoniy,
psixofiziologik va psixik omillar bilan belgilanadi. Individning ehtiyojlariga mos
keladigan, uning uchun ahamiyatiga ega bo’lgan qo’zg’atuvchilar ixtiyorsiz
diqqatni qo’zg’aydi. Ixtiyorsiz diqqatda bevosita qiziqishning roli benihoya
kattadir. Nimaiki qiziqarli, maroqli, hissiyotga boy, zavqli bo’lsa, diqqatning
uzoq vaqt mobaynida to’planib turishini taqozo etadi. Ixtiyorsiz diqqat
shaxsning umumiy yo’nalganligiga ham bog’liqdir.
Ixtiyoriy diqqat ongli ravishda boshqariladigan va tartibga
solinadigan
diqqat-e‘tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida hosil bo’ladi. Ixtiyoriy
diqqat, agar kishi o’z oldiga ma‘lum bir vazifa qo’ygan va harakat dasturini ongli
tarzda ishlab chiqqan bo’lsa, yuz beradi.

18. 
    Idrok xususiyatlari va idrok qonunlari.
    

Idrok sezgiga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon
hisoblanganligi sababli barcha ruhiy holatlar, hodisalar, xususiyatlar, xossalar va
inson ongining yaxlit
mazmuni, egallangan bilimlar, tajribalar, ko’nikmalar bir davrning o’zida
namoyon bo’ladi, aks ettirishda ishtirok etadi.
Narsa yoki hodisalarning sezgi a ‘zolariga bevosita ta ‘siri jarayonida kishi
ongida uning aks etishi idrok deb ataladi.
Idrok etish jarayonida alohida holdagi sezgilarning tartibga solinishi hamda
narsa va voqea-hodisalarning yaxlit obrazlarga birlashuvi yuz beradi.
Qo’zg’atuvchining alohida xususiyatlari aks etadigan sezgilardan farqli o’laroq,
idrok narsalarni uning hamma xususiyatlari bilan birgalikda aks ettiradi. Bunda
idrok alohida sezgilar yig’indisi tarzida emas, balki hissiy bilishning o’ziga xos
xususiyatlari bilan sifat jihatidan yuqori bosqichi sifatida tasavvur qilinadi. Kasb
xodimlari faoliyatida idrok kasbiy faoliyat uchun muhim ahamiyat kasb etadigan
hodisa, holat, obektlardan predmetli ravishda kerakli narsalarni ajratib olib, yaxlit
holda ongida aks ettirish, oddiy shaxs ko’ra olmaydigan holatlardagi narsalarni tez
va oson ilg’ash jarayonidir. Yaxshi rivojlanmagan kasbiy idrok xodimda illyuzion
(noto’g’ri) idrok qilish xususiyatini shakllantiradi

19. 
    Xotira turlari. Xotira jarayonlari.
    

Individning o „z tajribasini esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni
yana esga tushirishi xotira deyiladi.
Xotirada esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish kabi asosiy
jarayonlar alohida ajratib ko’rsatiladi. Bu jarayonlarning har biri alohida mustaqil
psixik xususiyat hisoblanmaydi. Ular faoliyat davomida shakllanadi va o’sha
faoliyat bilan belgilanadi.
Xotira mexanizmlarini o’rganishning psixologik darajasi xronologik jihatdan
boshqalaridan ustunroq bo’lib, fanda turli yo’nalishlar va nazariyalarning ilgari
surilganligi bilan ma‘lumdir. Bu nazariyalarni ular xotira jarayon larining
shakllantirilishida subektning faolligi qanday rol o’ynashiga va faollikning
mohiyatiga qanday yondashuviga bog’liq holda tasniflash va baholash mumkin.
Xotiraning esda olib qolish va qayta esga tushirish jarayonlari sodir
bo’ladigan faoliyatning xususiyatlariga bog’liqligi xotiraning har xil turlarini
ajratish uchun umumiy asos bo’lib xizmat qiladi. Bunda xotiraning ayrim turlari
uchta asosiy mezonga muvofiq tarzda bo’linadi:
1) faoliyatda ko’proq sezilib turadigan psixik faollikning xususiyatiga
qarab xotira harakat, his-hayajon, obrazli va so’z-mantiqli turlarga bo’linadi;
2) xotira faoliyatning maqsadi, xususiyatiga ko’ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy
turlarga bo’linadi;
3) materialni gancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga ko’ra
(uning faoliyatdagi roli va tutgan o’rniga bog’liq ravishda) xotira qisqa muddatli,
uzoq muddatli va operativ turlarga bo’linadi.

20. 
    Kasbni egallashda tafakkurni o‘rni.
    

Qobiliyatlar kishining shunday psixologik xususiyatlaridirki, bilim,
ko`nikma, malakalar orttirish shu xususiyatlarga bog`liq bo`ladi. Shu xususiyatlar
mazkur bilim, ko`nikma va malakalarga taalluqli bo`ladi. Malakalar, ko`nikma va
bilimlarga nisbatan qobiliyatlari qandaydir imkoniyat sifatida namoyon bo`ladi.
Qobiliyatlar faqat faoliyatda, shunda ham amalga oshirilishi mumkin bo`lmagan
faoliyatdagina namoyon bo`ladi. (Rasm solish qobiliyati bor yo`qligini shu
faoliyatda aniqlanadi). Masalan, Albert Eynshteyn (1879-1955, nemis fizigi) o`rta
maktabda uncha yaxshi o`kimagan o`quvchi edi, uning kelajakdagi genialligidan,
aftidan hech narsa dalolat bermas edi. Qobiliyatlar bilim, malaka va
ko`nikmalarning o`zida ko`rinmaydi, balki ularni egallash dinamikasida namoyon
bo`ldi.
Qobiliyatlar shaxsning mazkur faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish
sharti hisoblangan va buning uchun zarur bilim, ko`nikma va malakalarni egallash
dinamikasida yuzaga chiqadigan farqlarda namoyon bo`ladigan individual
psixologik xususiyatdir. Shunday qilib, qobiliyat odamlarni sifat jihatidan bir
biridan farqlaydigan individual psixologik xususiyatdir. Qobiliyatlarni sifat
xususiyati deb qarab chiqadigan bo`lsak, u odamning murakkab psixologik
xossalari sifatida namoyon bo`ladi, va maqsadga etish uchun juda zarur bir necha
yo`llarni egallaganligini bildiradi. Kishida u yoki bu faoliyatga qobiliyat bo`lib,
boshqa biriga bo`lmasligi mumkin, lekin uning o`rnini to`ldirish, (kompensatsiya)
imkoniyati borligidan foydalanib uni paydo qilish mumkin. (Masalan, kar-soqov,
ko`r-olima O. I. Skoroxodova faoliyati).
Qobiliyatlarning sifat jihatidan xarakteristikasi insonga mehnat faoliyatining
qaysi sohasida (konstruktorlik, pedagogik, iqtisodchilik, sport va boshqalar)
osonlik bilan o`zini topa oladi, katta yutuqlarga va muvaffaqiyatlarga erishadi
deyishga imkon beradi. qobiliyatlarning sifat xarakteristikasi ularga miqdoriy
xarakteristikasiga uzviy bog`liq.

21. 
    Kasb turlarida tafakkurni namoyon bo’lishi.
    
22. 
    Qobiliyatlar va ularning tabiiy asoslari.
    
23. 
    Qobiliyatlarning sifat va miqdor xarakteristikasi
    

Qobiliyatlarning sifat jihatidan xarakteristikasi insonga mehnat faoliyatining
qaysi sohasida (konstruktorlik, pedagogik, iqtisodchilik, sport va boshqalar)
osonlik bilan o`zini topa oladi, katta yutuqlarga va muvaffaqiyatlarga erishadi
deyishga imkon beradi. qobiliyatlarning sifat xarakteristikasi ularga miqdoriy
xarakteristikasiga uzviy bog`liq.
Psixologiyada qobiliyatlarni miqdor jihatdan o`lchash muammosi katta
tarixga ega. XIX asr oxiri XX asr boshlarida qator burjua olimlari (Kettel, Termen,
Spirmen va boshqalar) ommaviy ixtisoslar uchun kasb tanlashni amalga oshirish
zarurati bilan bog`liq bo`lgan talablar ta'siri ostida ta'lim olayotganlarning qobiliyat
darajasini aniqlashni taqlif qildilar. Lekin bunday qarashlar hukmron doiralar
manfaatiga, ularning «qobiliyatli ekanliklarini» ta'kidlashga xizmat qildi.
qobiliyatlarni o`lchash usuli sifatida aqliy iste'dod testlaridan foydalanildi.
Qobiliyatlar kishining konkret faoliyatidan tashqarida mavjud bo`lmaydi,
balki ularning tarkib topishi ta'lim va tarbiya jarayonida sodir bo`ladi. Demak,
qobiliyatlarni aniqlashning eng ishonchli yo`li - bu ta'lim jarayonida bolalarning
yutuqlari dinamikasini aniqlashdan iboratdir. Bolaning qanday qilib kattalar
yordami bilan bilim va ko`nikmalarni egallashlariga, bunday yordamni qanday
qilib har xil qabul qilishlariga qarab qobiliyatlarning kattaligi, kuchi va zaifligi
haqida asoslangan xulosalar chiqarishi mumkin. Bundan tashqari qobiliyatlarni
aniqlashda shaxsni o`rganishning boshqa metodlaridan ham foydalanish mumkin

24. 
    Qobiliyatlarning miqdor xarakteristikasi
    
25. 
    Shaxs faolligi va qobiliyatlar .
    
26. 
    Umumiy va maxsus qobiliyatlar.
    
27. 
    Shaxsning kasbiy shakllanishi va qobiliyatlar
    
28. 
    Tеmpеramеnt haqida tushuncha.
    

Tevarak - atrofimizdagi hayot faktlari va hodisalarga bir xil odamlar tez va engillik bilan, bir xillari shoshmasdan va qiyinchilik bilan, boshqalari esa sust va befarq bo`ladilar, yana bir xillari keskin va g`ayratli, ayrimlari esa bir xil maromda va mulohazali bo`ladilar. Temperament va xarakter odamning ijtimoiy munosabatlarida yaqqol namoyon bo`ladigan individual xususiyatlardir. Temperament - lotincha “aralashma” yoki qismlarning nisbati, degan ma`noni bildiradi. Temperament - shaxsning hissiy qo`zg`aluvchanligi va umumiy harakatchanligi bilan sifatlanadigan individual xususiyatlar yig`indisi. Temperament - inson faoliyatida uning asab tizimi tipining namoyon bo`lishi. Temperament his -tuyg`ularning paydo bo`lish tezligi va kuchida hamda kishining umumiy harakatchanligida namoyon bo`ladigan individual - psixologik xususiyatlarining majmuidir. Temperamentga taalluqli individual dinamik xususiyatlarning asosiy belgilari:
1) temperamentning ayni bir xil xususiyatlari, xuddi bir odamning o`zida faoliyatning har xil turlarida va har turli maqsadlarda namoyon bo`ladi;
2) temperamentning xususiyatlari odam hayotining butun davomida va ma`lum bir qismida barqaror va o`zgarmasdir;
3) mazkur odamdagi temperamentning turli xususiyatlari bir - biri bilan tasodifiy birlashgan bo`lmay, balki bir - biri bilan qonuniy bog`langan bo`lib, bu xususiyatlar temperament tiplarini ifodalovchi muhim tuzilmani hosil qiladi.
Temperamentning xususiyatlari deganda, bir inson psixik faoliyati tezligini belgilovchi psixikaning barqaror individual xususiyatlarini tushunamiz. Bu xususiyatlar turli mazmundagi faoliyatlarda, motivlarda va maqsadlarda nisbatan o`zgarmaydi, hamda temperament tipini ifodalovchi tuzilmani tashqil qiladi.

29. 
    Tеmpеramеnt tiplari va xususiyatlari.
    

Sangvinik yuksak rеaktivlik. Bo’lar-bo’lmas narsalarga g’attig’ хохоlab kulavеradi. Muhim bo’lmagan fakt g’attig’ jahlini chig’aradi. Dig’g’atini jalb qilgan hamma narsalarga tеtik va zo’r g’o’zG’alish bilan javоb bеradi. Imо-ishоralari va harakatlari yag’g’оl ko’rinib turadi. Uning aft-basharasiga g’arab kayfiyatining qandayligini, narsalarga yoki оdamga bo’lgan munоsabatlarini bilish оsоn. Dig’g’atini tеz bir jоyga to’playdi. Sust sеnzitivlikka ega. Sеzgirlik chеgarasi yuksak. Juda kuchsiz tоvushlarni va yoruG’lik g’o’zG’оvchilarni payg’amaydi. Aktivligi yuksak, juda gayratli va ishchan, darslarda tеz-tеz g’o’l ko’tarib turadi, tоlig’masdan uzоg’ vag’t ishlashi mumkin, yangi ishlarga G’ayrat bilan kirishadi. Faоlligi va rеaktivligi muvоzanatli. Uni intizоmga chag’irish оsоn. U o’z hissiyotlarining namоyon bo’lishini va o’zining iхtiеrsiz harakatlarini tеz ushlab g’оla оladi. Harakatlari shiddatli, nutqi tеz, yangi ishga tеzlik bilan kirishadi, dig’g’atini tеz to’playdi. Ag’li tеz ishlaydi; tоpg’ir. Harakatlari niхоyat darajada sillig’lik хususiyatiga ega. Hissiyotlari, kayfiyatlari, g’izig’ishlari va intilishlari juda o’zgaruvchan. U yangi kishilar bilan tеz kirishib kеtadi. YAngi talablar, yangi sharоitga оsоnlik bilan o’rganadi. Bir ishdan ikkinchi ishga tеz ko’cha оladi. Malakalarni tеz o’zlashtiradi va tеz g’ayta o’zgartiradi. Ag’li iхcham. Ekstrоvеrtirоvanlik хususiyatiga zga. O’tgan va kеlajak hayot хag’ida tasavvurlariga g’araganda g’uyirоg’ tashqi taassurоtlarga javоb bеradi.
Хоlеrik хuddi sangvinik kabi sust sеnzitivlik, yuksak rеaktivlik hamda faоllik bilan ajralib turadi, lеkin faоllikdan rеaktivlik ustunlik qiladi. SHuning uchun u tinimsiz o’zini ushlay оlmaydigan, bеtоg’at, sеrzarda. Sangvinikka g’araganda оzrоg’ sillig’ va g’o’prоg’ g’оtib g’оlgan. SHuning uchun intilishlari va g’izig’ishlarida katta barg’arоrlik, zo’r g’atiylik bоr, dig’g’atini kuchirishda g’iyinchilikka uchraydi. Psiхik tеmni tеz. Bir ishni bоshlasa охiriga еtkazadi.
Flеgmatik - sеnzitivligi sust, hissiy g’o’zgaluvchanligi оz, kuldirish, jaхlini chig’arish, kayfiyatini bo’zish g’iyin. "amma bir narsa yuzasidan g’attig’ kulganda u vazminligicha g’оlavеradi. Katta ko’ngilsiz хоdisa yuz bеrganda ham оsоyishtaligini buzmaydi. Imо-ishоralari оz, harakatlari ifоdasiz. o’ayrati, ishchanligi bilan ajralib turadi. YUksak faоlligi оz, rеaktivligidan ancha ustunlik qiladi. CHidamliligi, matоnati, o’zini tuta bilish bilan ajralib turadi. Harakatlarining tеmpi va nutqining tеmni sust, ifоdasiz. Dig’g’atini sеkindik bilan tunlaydi. Rigid (g’оtib g’оlgan), dig’g’atini g’iyinchilik bilan ko’chiradi. YAngi sharоitga g’iyinchilik bilan mоslashadi. Intrоvеrtirоvanlashgan. YAngi оdamlarga g’iyinchilik bilan g’o’shiladi. Tashqi taassurоtlarga g’iyinchilik bilan javоb g’aytaradi.
Mеlanхоlik - yuksak sеnzitivlik хususiyatiga ega. Sеzgirligi yuksak (sеzgi chеgaralari yug’оri). Arzimagan sababga ko’ra, ko’zlaridan yosh оg’ib kеtavеradi. Nihоyatda arazchan, sеkin yiG’laydi. Samimiy, juda оz kuladi, faоlligi sust. O’ziga ishоnmaydi, tоrtinchоg’, оzgina g’iyinchilik tuqiladigan bo’lsa, g’o’lini yuvib g’o’ltiG’iga urib g’o’ya g’оladi. o’ayratsiz, g’atiy emas. Dig’g’ati tеz chalG’iydi, barg’arоr emas. Psiхik tеmpi sust. Rigid (g’оtib g’оlgan). Intrоvеrtirоvanlik хususiyatiga ega.


Tеmpеramеnt хususiyatlari shaхsning ichki tuzilmasi bilan bеvоsita bоg’liq bo’lib, ularning namоyon bo’lishi uning kоnkrеt vaziyatlarga munоsabatini, ekstrеmal vaziyatlarda o’zini qanday tutishini bеlgilab bеradi. Masalan, insоn turli vaziyatlarda o’zini turlicha tutadi: оliy o’quv yurtida talabalar safiga qabul qilganligi to’g’risidagi aхbоrоtni eshitgan bоlaning o’zini tutishi yoki hayotning оg’ir sinоvlari (yaqin kishining o’limi, ishdan хaydalish, do’stning хоinligi kabi) paytida оdam bеiхtiyor namоyon qiladigan rеaktsiyalari uning tеmpеramеntidan kеlib chiqadi. SHuning uchun ham ikkala vaziyatni ham kimdir оg’ir — bоsiqlik bilan, bоshqasi esa o’zini yo’qоtgudеk darajada хis-hayajоn bilan bоshidan kеchiradi. SHuning uchun ham tеmpеramеntning shaхs shakllanishi va ijtimоiy muhitda o’ziga хоs mavqеni egallashidagi ahamiyati juda katta. ¤zini bоsib оlgan, hayot qiyinchiliklarini sabr-bardоsh bilan ko’taradigan insоnning оdamlar оrasidagi оbro’si ham baland bo’ladi. Bu uning o’z-o’ziga nisbatan hurmatini ham оshiradi, ishga, оdamlarga va narsalarga munоsabatini takоmillashtirib bоrishiga imkоn bеradi. Tеmpеramеntning yana bir ahamiyatli jihati shundaki, u hayotiy vоqеalar va vaziyatlarni, jamiyatdagi ijtimоiy guruhlarni «yaхshi-yomоn», «ahamiyatli-ahamiyatsiz» mеzоnlari asоsida ajratishga imkоn bеradi. YA’ni, tеmpеramеnt оdamning ijtimоiy оb’еktlarga nisbatan «sеzgirligini» tarbiyalaydi, prоfеssiоnal mahоrat va kasb malakasining оshib bоrishiga yordam bеradi.

30. 
    Tеmpеramеnt va faoliyatning maxsuldorligi.
    
31. 
    Temperament va kasbiy malakalarni egallash
    
32. 
    Shaxs rivojlanishi haqida tushuncha.