““ 2015 yil «Himoyaga ruxsat beraman» Kafedra mudiri
Yüklə 250,45 Kb.
|
|
Geotizimli kontseptsiya.
Ma`lumki, 1963 yilda V.B.Sochava geotizimlar to`g’risidagi ta`limotini yaratganidan so`ng geografik tadqiqotlarda ushbu ta`limotdan keng foydalana boshlandi, shu jumladan jamiyat va tabiat munosabatlariga oid tadqiqotlarda ham. Ushbu kontseptsiyaga ko`ra barcha geoekologik voqea-hodisalar, jarayonlar, muammolar geotizim doirasida o`rganilishi lozim. Bu kontseptsiya tarafdorlari tabiat komponentlari yagona bir tizimda harakat qiladi va o`zaro birbutundir deya, atrof tabiiy muhitni saqlab qolish, muhofaza qilish ma`muriy birlik yoki mamlakat doirasida emas, balki tabiiy geografik birliklar – geotizimlar, xalqaro miqyosda esa geografik qobiq doirasida butun dunyo hamjamiyatining birgalikdagi tadbiri orqali amalga oshirilishini yoqlab chiqadilar. «Geotizim» so`zining birinchi qismi geo – hududiylik ushbu tizimning muhim xususiyati ekanligini ko`rsatadi. Geotizimlar muayyan hududlarni egallaydi, ularning xossalariga maydoni, qiyofasi va boshqa hududiy ko`rsatkichlar ta`sir etadi. Geotizimni tavsif- laydigan barcha tushunchalar ikki guruhga bo`linadi: 1) ichki tuzilishini belgilaydigan tushunchalar: element (geoekologiyada komponent), aloqa, munosabat, muhit, yaxlitlik, tarkibi, tashkil etish va boshq. 2)maxsus faoliyatini belgilaydigan tushunchalar: funktsiya, barqarorlik, muvozanat, boshqarish, teskari aloqa, tartibga solish va boshqalar. V.T.Trofimov (1997)ning fikricha ―ekologik geologiya‖ geologiyaning yan- gi yo`nalishi tushunilib, unda litosferaning yuqori gorizontlari (er osti suvlari va gazlarni 10
qo`shgan holda)ni ekosistemaning biotik komponentlaridan biri sifatida o`rganiladi. Uning tadqiqot predmeti biologiya bilan geologiyaning kesishgan joyida vujudga keladi, boshqacha aytganda litosferaniig eng yuqori qatlamining ekologik funktsiyasi tadkiqot predmeti hisoblanadi. ekologik geologiyaning yo`na- lishi - bu geologiyada yangi yo`nalish, u geoekologiyaning tarkibiy qismi hisolanadi. U litosferaning eng yukori katlamlarini ekologik funktsiyasini baholaydi. Geoekologiyaning bioekologiyadan farqi shundaki, bioekologiyada tirik organizmning atrof muhit bilan bo`lgan munosabati ―o`z uyida‖ amalga oshiriladi. Bu jarayon xududda yoki global miqyosdagi biosferada amlga oshirilmaydi.SHuni e`tiborga olib o`zaro munosabatni hududda, makonda mavjud bo`lishi ―geoekologiya‖ tushunchasiga mos keldi. G’arb olimlaridan biri P.Xaggetning aniqlashicha: Geograflar ikki bosh tizimning tarkibi va o`zaro ta`sirini o`rganish bilan shug’ullanadilar: 1) ekologik tizim –u insonni atrof muhit bilan munosabatini o`rganadi, 2) hududiy tizim – bir rayon (hudud) qo`shni boshqa rayon bilan turli oqimlar asosida bog’langan. Bizningcha, deb xulosa chiqaradi B.S.Lavrov (1989) ikkala tizim geoekolo- giya hududda tirik organizimning atrof muhit bilan bo`lgan o`zaro aloqasini o`rganadi. N.F.Reymers (1990) yozishicha, geografik ekologiya (geoekologiya, landshaft ekologiyasi ) – ekologiyaning bir qismi bo`lib, ekologiyaning barcha qonuniyat- larini geografik jarayonlarga qo`yish, ya`ni hududiy tamoyil asosida tadqiq etishdir. L.M.Koritniy (1990) geoekologiyani (yoki tabiatdan foydalanish geografiyasi) ya`ni tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy geografiyadan so`ng, uchinchi yo`nalishi deb qaraydi. U geoekologik fanlar tizimi to`g’risida gapirib, tabiat bilan jamiyatning o`zaro ta`sinini hududiy qonuniyatlarni o`rganuvchi yaxlit predmet sifatida qaraydi. U tadqiqot ob`ekti turli kattalikdagi integral geotizimlar bo`lishi lozim, deb hisoblaydi. V.T.Trofimov va boshqalar (1997) ning fikricha geoekologiya fanlar aro yo`nalish bo`lib, yuqori darajada tashkil topgan tabiiy va inson tomonidan qayta o`zgartirilgan ekosistemalarning tarkibisi, mavjud bo`lish funktsiyalarining qonuniyatlari va evolyutsiyasini o`rganadi. G.S.Makunina (1990)ning ta`rificha geoekologiya – geografiyaning ilmiy yo`nalishi bo`lib, biotsenozlar va insonni o`rab turgan muhitning o`zgaruvchan holatini o`rganadi, u, ya`ni muhit uzoq va qisqa muddatli ta`sir etuvchi tabiiy hamda antropogen omillar, 11
resurslardan oqilona foydalanish bilan bog’liq bo`ladi. Geoekologiyaning metodologik asosi bo`lib hayot va uning muhitini birligi tushuniladi, bunda tabiiy, sotsial va texnogen omillar e`tiborga olinadi. Demak, geoekologiya-ekologiyaning barcha qonuniyatlarini geografik jarayonlarga, ya`ni hududiy tamoyil tadbiq etiladi. Yoki landshaft xamda boshqa tabiat komplekslarida ekologik qonuniyatlar va jarayonlarni o`rganadi. Geoekologiyaning asosiy maqsadi-makon tirik organizm (shu jumladan inson)ni tabiiy muhit bilan bo`lgan munosabatini o`rganishda yuz beradigan barcha hodisa va jarayonlarni tadqiq qilish, atrof muhitda bashoratlarni ishlab chiqish, barcha jarayonlarni boshqarishdan iborat. Tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi munosabatlarning endilikda tobora murakkablashib borayotgani va bu borada bu jarayonning turli oqibatlarini keng miqyosda kengayib borayotgani uning qisqa muddatlarda optimallashtirish vazifasini taqozo etadi. Biosferada insonning tabiat bilan bo`layotgan xo`jalik sohasidagi o`zaro munosabatlarini me`yorga solish, resurslardan tejab tergab foydalanish, muhitining musaffoligini saqlab qolish, jamiyat rivojlanishini barqarorlashtirishga, aholining sog’lig’ini mustahkamlashga xizmat qiladi. Tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi munosabat nafaqat inson bilan atrof - muhit, balkim butun tirik organizmlar bilan abiotik tabiat o`rtasidagi o`zaro ta`sir, bog’liklik va harakat ma`nosida tushunish lozim. CHunki o`simliklar bilan hayvonlar orasida o`zaro hayotiy ekologik munosbat hamda ular bilan notirik tabiat orasida o`zaro ta`sir mavjud, lekin bu murakkab ekologik jarayonlar insonning meh- nat faoliyati natijasida yanada jiddiylashadi, oqibatda u yoki bu darajadagi vaziyat tarkib topadi, ekologik muvozanat qaltis holga keladi. Gap shundaki, inson xo`jalik faoliyati ko`p ming yillik ekologik muvozanatning buzilishini tezlashtiradi, muvo- zanatning buzilishi natijasida tirik va notirik tabiat orasidagi o`zaro munosabat ham izdan chiqadi. Buning oqibatida qulay ekologik vaziyat boshqa nokulay vaziyat bilan almashadi. Bu hol tirik organizmlar guruhlarini og’ir (jiddiy) ahvolga olib keladi. Tabiiy muhitda ekologik vaziyatlarning murakkablashuvi tabiiy komplekslarning harakteriga muvofik, ravishda turli daraja va tezlikda sodir bo`lishi 12
mumkin. Bu borada geografik tabiiy komplekslarda bu jara- yonlarni o`rganish hamma jihatdan ham ma`qul va zarurdir. Tabiiy komplekslar avvalo tabiiy chegaralangan hududlarni egallaydi, binobarin bir xildagi geog- rafik sharoit hodisalarni ma`lum yo`nalishda bir xil daraja va tezlikda sodir bo`lishini ta`minlaydi. Demak, xududda ro`y berayotgan ekologik o`zgarishlarni tabaqalashgan tarzda tadqiq etish yuz berayotgan voqeliknint aniq sabablarini bilishga yordam beradi. Har bir kompleks ma`lum mazmundagi axborotni beradi, ular turli tuman yoki bir — birlariga yaqin yoxud o`xshash bo`lishlari ham mumkin. Geoekologiya fani biologiya, geologiya, geografiya, tibbiyot, iqtisodiyot va boshqa fanlar bilan yaqindan bog’langan. Ulardan tegishli ilmiy natijalarni oladi va qonuniyatlaridan foydalanadi. Yüklə 250,45 Kb. Dostları ilə paylaş:
|