““ 2015 yil «Himoyaga ruxsat beraman» Kafedra mudiri

1.2.

Geoekologiyaning tadqiqot ob`ekti va jarayonlari 
Hududda ekologik jarayon turli miqyos va o`lchamlardagi joylarda sodir bo`ladi, 
buning maydoni yuz berayotgan hodisaning katta-kichikligi yoki masshtabiga bog’liq. Bu
borada nuqtali, mahalliy, hududiy va sayyoraviy miqyosdagi ekologik hodisalarni ajratish 
qabul qilingan. Geoekologik tadqiqotlarda ko`pincha nuqtali va mahalliy miqyosdagi
ekologik hodisa hamda jarayonlarni o`rganish keng tarqalgan. CHunki bu miqyosda yuz 
berayotgan tabiiy jarayonlarni dala sharoitida to`g’ridan-to`g’ri bevosita o`rganish
imkoniyatlari mavjud. Tahlil natijasida erishilgan ilmiy xulosalar asosida yirikroq hudud 
bo`yicha jamlama (integral) ma`lumotlar yig’iladi.
Ekologik hodisalarni o`rganish va ma`lum ilmiy xulosalarni ishlab chikish ko`p yillik 
tajribalarga ko`ra landshaft miqyosida amalga oshirish hamma jihatdan xam qulay, oson
va ob`ektivdir. CHunki landshaft tabiatda anik chegaralarga ega, o`zida egallagan hudud 
to`g’risida barcha tabiiy xususiyatlarni aks ettiradi. SHuningdek A.G.Isachenko (1991)
bo`yicha landshaftning uchta tabiiy xususiyati mavjudki, ular orqali uning mavqei yanada 
ravshan va xaqiqiy tabiiy hudud ekanligi bilan ajralib turadi. Ularning birinchisi ekologik
potentsiali, bu uning shunday funktsiyasiki, ya`ni u insoniyatning tirik tabiatni bir qismi 
sifatida hayot kechirishning eng muhim omillari-yorug’lik, issiqlik, havo, suv,
oziq-ovqatga bo`lgan talabini qondiradi; ikkinchisi-resurs yoki ishlab chiqarish salohiyati, 
ya`ni landshaft, ijtimoiy ishlab chiqarish zaruriy energetik va xom - ashyo boyliklari bilan

---

---

13

ta`minlaydi; uchinchi xususiyati -barqarorlik potentsiali, bunda tashqi omillarga,
jumladan texnogen ta`sirga bardosh berish, o`z tarkibi va xususiyatlarini saqlab qolish, 
o`z-o`zini tozalash va qayta tiklash qobiliyatiga egaligi bilan ajralib turadi.
SHu jihatdan qaraganda landshaft ekologik jarayonlarini tadqiq qilish uchun asosiy 
ob`ekt sifatida qabul qilinishi mumkin. Landshaftda abiotik va biotik elementlar o`zaro
teng va ma`lum muvozanatda rivojlanadilar. Bir xil tabiiy sharoit, o`simlik 
assotsiatsiyalarining guruhi (yoki formatsiyasi) va hayvonot olami (biotop) ma`lum rel’ef
tipi, suv rejimi, tuproq turi, iqlimiy va geokimoviy sharoitda o`zaro munosabatda 
bo`ladilar. Insonning hayot kechirishi va mehnat faoliyati ham bu muxitda deyarli bir xil
kechadi. Bu borada integral landshaft (geotizim) ekologik jarayonlarni o`rganishda yagona 
va asosiy tadqiqot hududi bo`lishga boshqa muqobil taksonomik birlik mos kelmasa
kerak.

Landshaftning morfologik qismlari ekologik jarayonlarning yanada chukurroq

o`rganish imkonini beradi, yangi ikkilamchi muvozanatni vujudga kelishiga qadar davom 
etadi. Tuproq ustida yangi o`simlik qoplamini vujudga kelishi bilan ekologik muvozanat
tiklanishi mumkin, lekin u avvalgidek barqaror bo`la olmaydi, chunki bunda tuproq, suv 
havo rejimlari o`zgarishga uchraydi, o`simlik koplami o`zgaradi. Buni oqibatida
hududning biologik mahsuldorligi kamayadi, turli jarayonlar vujudga keladi. Bularni 
barchasi tabiiy resurslardan omilkorlik bilan foydalanishni taqozo etadi.
Tabiiy muhitga moslashuv tirik organizmlar uchun hayot masalasi hisob- lanadi. 
Atrof - muhitda inson xo`jalik faoliyati ta`sirida turli o`zgarishlar yuz beradi: grunt suvlari
sathini ko`tarilishi natijasida tuproq sho`rlanadi, avtomorf zamin yarim gidromorf yoki 
gidromrof tuproq bilan almashadi. Bu hol avvalgi vaziyatda vegetatsiyada bo`lgan
o`simliklarni suktsessiya yo`li bilan boshqa turdagi o`simliklarga o`z o`rinlarini bo`shatib 
berishlari sodir bo`ladi. Tuproq- ning suv—tuz rejimini o`zgarishi unga moe ravishda
o`simlik va hayvonlarni o`zgarishiga sababchi bo`ladi. Lekin bu ekologik sharoitga 
moslashuv o`simliklar turlarini o`zgarmasdan ham sodir bo`lishi mumkin. CHunonchi,
del’ta sharoitida o`tloq taqir tuproqlarda yulg’un, bir yillik sho`ralar grunt suvlari rejimini 
o`zgarishiga qaramay ularning vegetatsiyasi davom etadi, ya`ni ular yangitdan vujudga
kelayotgan ekologik sharoitlarga moslasha boradilar. Bu mazkur o`sim- liklarning o`sish 

---

---

14

ko`lamini naqadar kengligi bilan tavsiflanadi.
Jonli tabiat abiotik komponentlarsiz yashay olmaydi. O`simlik uchun tuproq, suv, 
tabiiy gazlar, mikroelementlar, yorutlik, quesh nuri, shamol, issiqlik hayotiy zarur.
SHuningdek hayvonlarga ham ma`lum abiotik ekologik sharoit lozim, geterotroflar 
uchun bulardan tashqari o`simlik (produtsent)lar kerak. O`simlik abiotik komponentlar
asosida rivojlanishi bilan birga o`z vaqtida ularga ta`sir ham ko`rsatadi. Ularning 
vegetatsiya jarayonida tuproq gumus bilan boyiydi, shox-shabba, o`simlik poyasini va
tuprokda chirishi bilan tuproq unumdorligi ortadi, gruntdagi er osti suvlarini
o`simlik transpirantsiya yo`li bilan sarflab, tuproqni botqoqlanishdan muhofaza 

qiladi.