““ 2015 yil «Himoyaga ruxsat beraman» Kafedra mudiri

1.3. Geografiya va ekologiyaning o`zaro aloqadorligi va bog’liqligi 
Tabiiy geografiyaning tadkiqot ob`ektlari- geografik kobiq, tabiiy hududiy 
majmualar, landshaft va uning morfologik birliklari hisoblanadi. Landshaftning
barqarorlik ekologik va resursli xususiyatlari uning tabiiy geografiyada asosiy hududiy 
birlik sifatida foydalanishni taqozo etadi. Tabiiy
geografiya bilan ekolo- giya 
o`rtasida bog’liqlik mavjud. Buni har bir tabiiy kompleks misolida ko`rish mumkin: tirik
mavjudot atrof-muhitdagi notirik tabiat bilan o`zaro munosabatda bo`ladi. Demak, ular 
orasida bog’liklik bor, ular bir - birlariga ta`sir etadilar, modda va energiya almashuvi sodir
bo`lib turadi. Bu hol oddiy geografik fatsiyadan tortib to biosferagacha bo`lgan hududda 
yuz beradi yoki u sayyoraviy miqyosga ega.
Tabiiy muhit murakkab tushuncha, u ko`pincha biror ob`ekt, predmet, hayvon, 
o`simlik, insonni o`rab turgan tabiiy sharoit majmuasi tushuniladi, unda u yoki bu
sub`ektni faoliyati yuz beradi. Tabiiy muhit hududning sharoitiga qarab abiotik va biotik 
kismlarga ajraladi. Bunda abiotik muhit-jonsiz tabiat hozirda yashab turgan organizm
faoliyati bilan bog’liq bo`lmagan sharoitda rivojlanadi. Biotik muhit - tabiatning kuchlari 
va hodisalarini kelib chiqishi hozirda yashab turgan organizmlar faoliyati bilan bog’lik.
bo`ladi. Antropogen muhit- tabiiiy muhitning bir qismi, lekin u insonning xo`jalik 
faoliyati natijasida turli darajada o`zgargan. Insonni o`rab turgan muhit-abiotik, biotik,
ijtimoiy muhitlarning birgalikda insonlarga va ularni xo`jaliklariga ta`sir etuvchi 
muhitdir. ekologik muhit-tirik organizmlarni o`rab turgan tashqi muhitdir.

---

---

15

Tabiiy muhit omillari ikki yirik guruhga, ya`ni abiotik va biotik omillarga bo`linadi.
Birinchi guruhga noorganik (notirik) tabiat omillari, yorug’lik, harorat, namlik, bosim, 
shamol va iqlimiy hamda geofizik omillar kiritiladi. SHuningdek, bu omillarga
gravitatsion kuchlar, magnit, elektromagnit maydonlari, ionlashtiruvchi va kirib boruvchi 
radiatsiya, akustik tebranishlar, to`lkinlar, oqimlar, suv ko`tarilishi va qaytishi, tabiatning
davriy, tsiklik va ritmik o`zgarishlari kiritiladi. Abiotik omillarni miqdoriy tavsiflash 
mumkin va ob`ektni o`lchash imkoniyatlari bor.
Biotik omillar —tirik tabiat omillari muhitga bevosita va bilvosita ta`sir etadi. Bu 
yo`nalishda o`simlik, hayvon va odamning tabiatga ta`siri ustivor ahamiyatga ega. Biotik
omillar abiotik omillar ta`sirida shakllanadi, rivojlanadi, o`z navbatida ular orasida uzviy 
bog’liqlik mavjud. Hudud sharoitiga qarab abiotik omillar biotik omillar ta`sirida
o`zgarishlarga uchraydi.
Antropogen omillar alohida guruh tashkil qiladi. Bu omillar insonni xo`jalik faoliyati
bilan bog’liq. Inson tabiiy muhitni yaxshi tomonga o`zgartirish bilan birga, bu jaraenda 
turli oqibatlar kelib chiqishi yuz beradi. Erlarni sug’orish maqsadida irrigatsiya jihatidan
o`zlashtirishi tufayli deflyatsiya, eroziya, sho`rlanish, cho`kish, o`pqon va boshqa 
hodisalar rivojlanadi. Resurslarda foydalanish jarayonida suv va havo havzalari ifloslanadi,
tuproq va o`simlik kimyoviy ashyolar bilan zaharlanadi va boshqalar. Antropogen 
omillarning katta qismi maxsus texnik vositalar bilan bog’liq. SHuning uchun bu
omillarni texnogen omillar deb ataladi. 
Tabiiy muxitda ekologik sharoit tez-tez o`zgarib turadi. Adabtatsiya (lotin tilida
moslashuv) qonuniyati bilan tushuntiriladigan bu hodisaga o`simlik va hayvonot olami 
turlicha ko`nikadi. YAshash muhitning o`zgarishi uch turda sodir yubo`ladi: a) tsiklik
o`zgarishlar, ya`ni yil davomida hodisa- larning bir maromda o`zgarishi (yil fasllarining 
o`zgarishi, suv ko`tarilishi va qaytishi, kun bilan tunning almashib kelishi); b)
yo`naltirilgan o`zga- rishlar, bu holda yunalgan o`zgarishlar ma`lum davrda barqaror 
bo`lib turishi organizmlarga turlicha ta`sir etadi. Masalan, erroziya va sho`rlanish
jaraenlarini rivojlanishi, suv yoki namlikni taqchil bo`lib turishi, havo haroratini 
ko`tarilishi va boshqalar; v) tartibsiz o`zgarishlar bunda ekologik muhit betartib o`zgarishi
natnjasida organizmlarning ularga moslashuvi ham turlicha bo`ladi. Ko`pincha ularning 

---

---

16

halokatiga sabab bo`ladi.
Tabiiy muhitning yo`naltirilgan holdagi 
o`zgarishlari
ko`p

hollarda

organizmlarning halokati bilan tugayli. Orol dengizining qurib borishi bilan bog’liq 
ekologik vaziyatning jiddiylashuvi bir tekisda, ayniqsa uning suvini sho`rlanib borishi
tufayli unda baliqlarni barchasi sho`r muhitga moslasha olmasligi sababli 1984 yilga kelib 
butunlay qirilib ketdi. Bu hodisa grunt suvlari sathini barqaror ravishda ko`tarilib borishi,
natijasida o`simliklarni (efemer, shuvoq, kserofit va boshqalar) yo`qolib borishi kuzatiladi. 
Demak, moslashuv yuz bermaydi.
Moddalar almashuvi-bu litosfera, atmosfera, gidrosfera va umuman biosferadagi 
jarayonlarda moddalarni ko`p martalik qatnashishidnr. Ammo haqiqatda moddalar to`liq
ravishda aylanma harakatda qatnasha olmaydilar, bu jihatdan faqat kimyoviy elementlar 
sayyora miqyosida aylanma harakatda bo`ladilar.
Biosferaning mavjud bo`lishi, umuman erda hayotnint davom etishi uchun ma`lum 
organizmlarning iste`mol qilgan moddalari ulardan so`ng boshqa organizmlar uchun
foydalanish mumkin bo`lgan darajada qabul qilinishi kerak. Moddalar va kimyoviy 
elementlarning bunday tsikllik migratsiyasi ma`lum darajada energiyaning sarf bo`lishi
bilan bog’liq, uning manbai asosan quyoshdir. 
Suvning aylanma harakati sayyoramizda yaxshi ifodalangan: okeandan ko`tarilgan
suv butlari kuruklikka yog’in sifatida tushib, yana Dunyo okeaniga qaytadi. Bu jarayonda 
yiliga 500 ming km3 suv er satxiga yog’in — sochin sifatida tushib, shuncha miqdordagi
namlik yana qaytadan bug’lanadi. Dunyo okeani bilan quruqlik o`rtasida suvning 
tsirkulyatsiyasi erda hayotning mavjud bo`lishini ta`minlaydi, tirik tabiat bilan notirik
tabiat o`rtasida o`zaro munosabat rivojlanadi. Litosferada emirilgan jinslarning botiqlar
va dunyo okeaniga migratsiyasi yuz beradi.
Suvning aylanma harakati bilan birga biologik (biotik) aylanma harakat ham kelib 
chiqadi. ekologiyaga bag’ishlangan adabiyotlarda bu holat katta biosferali biotik moda
almashunuvi deb ataladi. Bu jarayonda sayyora miqyosida to`xtovsiz qonuniy tsiklik 
modda, energiya va axborotni notekis taqsimlanishi kuzatiladi. Kichik (biogeotsenetik)
modda almashunuvi elementar tizimda-biogeotsenozda sodir bo`ladi. Ilk bor moddalar va 
kimyoviy elementlarni aylanma harakati haqidagi ta`limotni V.I.Vernadskiy asoslagan.

---

---

17

Biologik aylanma harakat-bu tuproq, o`simlik, hayvonlarga o`tadi, ulardan atmosferaga
yoki tuproqqa qaytadi. Bu jarayonda biotik tabiat katta miqdorda biomassa bilan 
ta`minlanadi.
Tirik organizmlar ishtirokida kimyoviy elementlarni boikimyoviy aylanma harakati 
yuz beradi. Uglerod, is gazi, azot, fosfor, oltingugurt, kislorod va boshqa elementlarni
aylanma harakati muntazam bo`lib, asosan o`simlik, mikroorganizmlar, organizimlar 
harakati bilan bog’liq.
Geosferalar orasida modda va energiya almashuvida suvning harakati natijasida 
kimyoviy elementlarni ion holda quruqlikdan dunyo okeaniga 2,5 mlrd. tonna erigan
holdagi moddalar, 22,1 mlrd. tonna tog’ jinslari, il(loyqa mayda zarra)lar kelib tushadi. 
O`rta Osiyo berk oblastiga Amudaryo, Sirdaryo va boshqa daryolar orqali Orol dengiziga
tuz, mikroelementlar oqib kelishi va uning oqibatlari hozirgi kunda salbiy hodisalarni 
rivojlanishiga sabab bo`lmoqda. Tuproq sho`rlanib bormoqda, suv omborlarida foydali
elementlar to`planib bormoqda. 
Ma`lum geotizimlarda moddalarning mikroaylanma harakati tufayli ularning
dinamik o`zgarishlari va rivojlanishida sifatiy evolyutsiyalar yuz bermoqda. Orol-Kaspiy 
berk oblasti atrofdagi hududlar uchun moddalarning to`planish makoni, tog’ mintaqasi esa
yuvilish zonasi funktsiyalarini bajaradi. Bu hodisa butun bir yirik hududda sodir bo`lsa, 
uning tarkibidagi ayrim hududlar (Qizilqum, Orolbo`yi, Mirzacho`l va boshqalar), botiq va
qavariq (elyuvial) geotizimlarda mahalliy aylanma harakat yuz beradi. B.B.Polinov bu 
harakat zanjirlarini elyuvial, superakval subakval komplekslar misolida asoslab bergan.
Odatda atrof-muhit tizim sifatida qaraladi. Tizimli yondashuvning mazmuni-tizimni 
bilishda unga bir butun hosila sifatida qarab, shu bilan birga u bir kancha bir-birlari bilvn
bog’liq bo`lgan elementlardan iborat ekanligini ham tan oladi. Tizimli yondashuv asosida 
tizimni bir butun, shuningdek ayrim qismlardan ham iborat ekanligini o`rganishga imkon
beradi. YAna bir-biriga bo`ysinuvchi va tizimning elementlarini tarkibli yuzalarini 
aniqlashga yordam beradi. Er kurrasining ob`ektlariga nisbatan geografik tizim-geotizim
qo`llaniladi. V.B.Sochava bo`yicha geotizim-bu tabiiy geografik birlik bo`lib, u 
planetadan boshlab fatsiyagacha bo`lgan kattalikdagi tabiat komplekslariga xos. U
geotizimni uchta taksonomik rangini (daraja) ajratadi: sayyoraviy geotizim (geografik 

---

---

18

qobiq)-eng yuqori tabiiy birlik, asosiy geotizim-(landshaft), elementar geotizim (fatsiya).
Ekotizim-ekologiyaning asosiy tadqiqot ob`ekti, tirik organizmlarning
yashash joylari bilan birgalikdagi hududiy majmuasi, ular bir —birlari bilan 

modda — energetika va axborotlarni o`zaro ta`siri bilan birlashgan. «Ekotizim» atamasi

1935 yilda ingliz botanigi A.Tensli tomonidan ilk bor taklif qilingan. ekotizim biror 
taksonomik rang, o`lchov, murakkablik va genetik jihatdan chegaralanmagan. SHuning
uchun u tabiatda hoxlagan hududga moe kelishi mumkin (ko`l, o`rmon, okean, biosfera). 
Suv va quruklik ekotizimlarini ajratish qabul qilingan. ekotizim — biosferani o`ziga xos
«katagi», ba`zan biogeotsenoz ekotizimni sinonimi deb ham yuritiladi. 
Tabiiy geotizim va ekotizimni ba`zan olimlar bir-biriga sinonim deb qaraydilar. Bu
qanchalik to`g’ri? ekotizimda ikki kichik tizim mavjud: «xo`jayin» va «uy-muhit». Bu 
holda «xo`jayin»ni muxitga nisbatan ustivorligi yaxshi sezilib turadi. ekotizimda trofik
zanjir (oziq-ovqat), adaptatsiya hodisasi muhitda eng birinchi o`rinda turadi. ekotizimda 
hudud masalasi asosiy mezon emas. ekotizimlar monotsentrik kompleks, ularda tabiiy
muhit va uning abiotik sharoiti organizmlar bilan aloqa nuqtai nazaridan qaraladi. 
ekotizim-bu biologik tushuncha. Geotizimlar bioeko logik komplekslarni o`z
tarkibiga oladi. Geotizimlar murakkab tuzilgan tizim va ekotizimga nisbatan yuqori tik 
tarkibiga ega. Geotizimlar politsentrik xususiyatga ega. SHunday qilib ekotizim va
geotizim sinonim emas. Lekin ikkala atamani birgalikda qo`llanishi fanni rivojlanishiga 
ancha yordam beradi.
Ekologiya tirik organizmlarning atrof-muhit bilan bo`lgan o`zaro munosabatini 
ekotizimlarda o`rganadi, lekin ekotizim hudud jihatidan hohlagan joy bo`lishi mumkin. Bu
borada tegishli tabiiy qonuniyatlardan foydalanish murakkab kechadi. SHuning uchun tirik 
va notirik tabiat o`rtasidagi munosabatni ma`lum tabiiy jihatdan chegaralangan hududlarda
o`rganish ko`zlangan natijaga erishishga imkon beradi. Bizningcha, bu yo`nalishda 
geografik ekologiyaning ahamiyati muhimdir.