““ 2015 yil «Himoyaga ruxsat beraman» Kafedra mudiri

1.4. Geografik ekologiyaning tabiat komplekslari ekologiyasi

sifatida shakllanishi 
Tabiiy muhit insonning xo`jalik faoliyati natijasida ifloslanadi. Barcha 
ifloslanishlarni fizik, kimyoviy, fizik-kimyoviy va biologik turlarga ajratiladi. Fizik

---

---

19

ifloslanish muhitning tabiiy parametrlarini o`zgarishi bilan bog’liq, chunonchi: issiqlik,
yorug’lik, shovqin, elektromagnit, radiatsion va boshqalar. Bunda issiqlik ifloslanishi, 
shovqin bilan ifloslanish deb tavsiflanishi mumkin. Isssiqlik ifloslanishi havo haroratini
ko`tarilishiga olib keladi. Bu hol issiq suvni yoki havo (tutunli gaz oqimi)ni muhitga 
chiqarilishi bilan bog’liq. Suv havzalariga sanoat korxonalaridan issiq suvni quyilishi
natijasida organizmlarning turini o`zgarishga va suv o`tlarini guruhini vujudga kelishiga 
olib keladi. Sanoat korxonalari, transport, qurilish, burg’ulash, kar’er maydonlarida turli
darajada shovqin kelib chiqadi. Bu hol inson sog’lig’i, ayniqsa asabga kuchli ta`sir etadi. 
Kimyoviy ifloslanish tabiiy muhitning kimyoviy xususiyatlarini o`zga- rishi bilan
bog’liq, bunda hududga tashqaridan turli kimyoviy moddalarning kirib kelishi va ularning
o`rtacha me`yordan ortiqchaligi bilan tavsiflanadi. Misol tariqasida og’ir metallar,
pestitsidlar, yuvuvchi moddalar, organik ashyolarni to`planishi muhitning ifloslanishiga 
ta`sir etadi. Og’ir metallar bilan ifloslanish qo`rg’oshin, simob, kadmiy va boshqalarni
metalli detallarni ishqalanishi, korroziyasi, ichki yonish dvigatel chiqindilari, yoqilg’i 
yonganda, avariyada to`planishi bilan bog’lik.
Biologik ifloslanish inson organizmi uchun noqulay bo`lgan biomodda- larni 
hududda
ko`payishi 
bilan
tushuntiriladi. 

Foydalanilayotgan

ekotizimga 
mikroorganizmlarning kirishi bakteriologik ifloslanish deyiladi. Muhitning biologik
ifloslanishi biotik (biogen) va mikrobiologik (mikrobli) guruhlaridan iborat.
Sayyoraviy miqyosdagi ifloslanish global ifloslanish deyiladi. Hududiy ifloslanish
ma`lum katta maydondagi o`lkaga tegishli ( Orolbo`yi, O`rta dengiz, Volga havzasi va 
h.z.). Mahalliy ifloslanish sanoat shaharlari, sanoat korxonalari atrofi uchun xos. Tabiat
komponentlarini ham ifloslanishi kuzatilmoqda (suv, havo, tuproq, o`simlik qoplami). 
Butunjahon sog’likni saqlash ma`lumotlarga ko`ra hozirgi vaqtda yarim mln. turdagi
kimyoviy birikmalardan foydalanib kelinmoqda, shundan 40 mingtasi inson sog’lig’i 
uchun xavfli, 12 mingtasi zaharlidir.
Eng yuqori talab ichimlik suviga nisbatan qo`yiladi. Davlat standarti (andozasi) 
ichimlik suvi va oziq-ovqat sanoatiga to`g’ri keladi. Andoza ichish uchun qulay
organoleptik ko`rsatkichlar bo`lishligini taqozo etadi: mazasi, hidi, rangi, tiniqligi, hamda 
uni kimyoviy tarkibini zararsizligi va epidemiologii xavfsizligi. Ichimlik suvi 4g.m~3

---

---

20

mikdorda kam kislorod bo`lmasligi lozim. Xlor ioni 350, sul’fat 500, temir — 0,3,
marganets — 0,1, mis — 1,0, rux — 5,0, allyuminiy — 0,5, metafosfat — 3,5, fosfat —3,5, 
quruk. k.oldiq 1000mg/l dan kam bo`lishi kerak. Bunday suv ichish uchun yarokli. Suvni
minerallashuvi 1000 mg/l dan ziyod bo`lsa yarokli emas, 100 mg/l dan kam bo`lsa ham 
yaroqsiz, tuz kamlik qiladi, distillangan suv. Suvni qattiqligi rN 6,5-8,5 atrofida bo`lish
lozim.

Ekologik belgilangan me`yor, insonni eng katta yoki eng kuchli darajada ta`siri

darajasida belgilanadi. ekologik belgilangan me`yor ikki ko`rsatkich asosida ishlab 
chiqiladi: balansi va baholovchi. Balansli me`yor maksimal mikdordagi resursni belgilaydi,
chunki u shu ishlab chiqarish darajasida mahsulot tayyorlashga etishi kerak. Bu usulda
korxonani rejali ko`rsatkichlari va, resurslarni sarf qilish limitlari aniqlanadi. Baholovchi
me`yorlar asosida ishlab chiqarish topshiriqlari, xo`jalik faoliyatini atrof muhitga ta`sir 
mezonlari, kelajakdagi me`yorlar aniqlanadi. SHuningdek bu ko`rsatkich ifloslanish
xavfsizligi yoki xavfi, tabiiy muhitni buzilishi ham aniqlanadi. 
Inson bilan tabiat o`rtasida munosabatlarni kuchayishi natijasida tabiiy muhitda
o`zgarishlar sodir bo`ladi. Tabiatdan foydalanish tamoyil- larining buzilishi nafaqat 
atrof-muxitda o`zgarishlarni sodir bo`lishiga ta`sir etmay balki jamiyatda ham aks ta`sir
shakllanadi. Boshqacha aytganda jamiyat tabiiy boyliklaridan kanchalik asoslangan holda 
foydalanishga qarab shunchalik naf ko`radi. Bu jarayonda tabiiy muhitda turli darajada
vaziyat tarkib topadi. Vujudga kelgan ekologik vaziyatlarni o`rganish amaliy ahamiyatga 
ega.
Mutaxassislar u yoki bu joy (hudud)ni ekologik holatini turli so`zlar bilan 

tavsiflaydilar. Masalan, sharoit, ahvol, holat, vaziyat va boshqalar. Bu so`zlarning

o`rtasida keskin farq deyarlik yo`q, ular bir xil ma`noni anglatodi eki sinonim deb 
hisoblash mumkin. Lekin bu so`zlar orasida vaziyat ekologik ahvolni aniq tavsiflashga
juda moe keladi. Boshqacha aytganda ekologik ahvol tizimida vaziyat aniqlik kiritadi. Bu 
borada fanda mutaxas- sislar orasida haligacha yakdil fikrga kelishilganicha yo`q (Rafikov,
1997).

Ekologik vaziyat turli iboralar bilan ishlatiladi; ekologik - iktisodiy, ekologik- tang,

sotsial- ekologik, landshaft -ekologik, geovaziyat va boshqalar. Bizningcha ekologik 

---

---

21

vaziyat tushunchasi haqiqatga yaqinroq. CHunki har bir ekosistema yoki landshaftni
ekologik vaziyati mavjud bo`ladi. 
Ekologik vaziyatni talqin qilishda ham turli fikrlar bildirilgan. ekologik vaziyatni
sharoit va ahvolni o`zaro almashib kelishi natijasida ma`lum holatni vujudga kelishi bilan 
bog’liq. Geotizimning ekologik holatiga ekovaziyatning alohida spektri deb qarash lozim,
ekovaziyat geotizim doirasida bir-birlari bilan bog’liq bo`lgan abiotik va biotik 
omillarning jamlamasini tushunish kerak deb asoslaydilar. Bizningcha, ekologik
vaziyat-ma`lum ekologik sharoitda mavjud bo`lgan tabiiy muvozanat, uning 

dinamik holati, komponentlarini shu vaziyatdagi me`yoriy xuususiyatlari, o`zgarish

yo`nalishlari, tirik tabiat bilan notirik tabiat o`rtasidagi munosabatni barqarorlik holati, 
kishilarning turg’un tibbiy holat darajasidan iborat.
Ekologik muvozanat tabiiy va antropogen omillar ta`sirida buzilishi mumkin. 
Buzilish natijasida avvalo o`simlik guruhlarini tarkibi va strukturasi zararlanadi. Ta`sir
qisqa muddatli va barqaror bo`lishi mumkin. Qisqa muddatli ta`sir makonda vaqti -vaqti 
bilan sodir bo`ladi. Barqaror ta`sir natijasida ekotizim (geotizim) favqulodda, ba`zan bir
tekis o`zgarishga uchraydi.
Ekologik vaziyatni baholash (yoki tasniflash) mezonlarini ishlab chiqish ancha
murakkab masala. Bu borada ma`lum omilllar va mezonlarii hisobga olish to`g’ri 
keladi. Mutaxassislar tomonidan turli mezonlar taklif qilingan, lekin bu borada yakdil
fikrga kelishilgani yo`k. Birinchi marta nashr etilgan «O`zbekiston ekologik kartasi», 
(masshtabi 1:1 mln 1991)da mezonlar shkalasi berilgan. O`zbekiston tabiatini muhofaza
qilish davlat qo`mitasi xizmatchilari ekologik vaziyatlarni baholash uchun 18 indikatordan 
iborat mezonlar shkalasini ishlab chiqishdi. G.A.Tolkacheva va boshqa(1998)lar bu
borada atmosfera havosini, G.A.Tinina va boshqalar (1998) suv sifatini baholashning 
yangi mezonlarini taklif qilishgan. R.M.Razzaqov (2000) respublika hududining ekologik
jihatdan rayonlashtirish uchun 20 ta mezondan iborat shkalani zarurligini uqtiradi. 
SH.T.Iskandarova (2000) er usti suvlarini gigienik jihatdan baholash uslubiyotini ishlab
chiqdi va uning ekologik vaziyatlarni baholashda qo`llanilishini amalda qo`llanilishini 
yo`lga qo`ydi. O`zbekistonda mavjud ekologik vaziyatlarni ob`ektiv baholash uchun
ko`plab takliflar ishlab chiqilgan, lekin ulardan amaliy foydalanish murakkab, avvalo 

---

---

22

ko`plab miqdoriy va sifatiy ma`lumotlar zarur bo`ladi, ulardan foydalanish uchun ko`p
ma`lumotlarni qayta ishlash kerak. 
SHularni e`tiborga olib hozirgi vaqtda yangi mezonlar shkalasi taklif qilingan
(Rafikov, 1999). U soddaligi va ko`plab mayda ko`rsatkichlardan xolisligi bilan ajralib 
turadi. ( 1 -jadval).
Ekologik vaziyatlarni darajalari: qanoatlanarli, o`rtacha, keskin, tang va falokatli 
bo`lishi mumkin. Bu tasniflash O`zbekistan hududi uchun o`rtacha olingan, ayrim
xududlar uchun u boshqa tizimga ega bo`lishi mumkin. Masalan, tog’li qismida (G’arbiy 
Tyan’-SHyan’, Hisor va b.) eng qulay, qanoatlanarli, o`rtacha va boshqalar. Tekislik
kismida esa o`rtacha, kuchli, keskin, tang va boshqacha tarzda bo`lishi ham mumkin. 
Ushbu darajalar ma`lum mezonlar asosida aniqlanadi. Masalan, geotizim(ekotizim)larni
holati, tabiat komponentlarining holati, aholi sog’lig’i holati e`tiborga olinadi. 
Qanoatlanarli ekologik vaziyat uchun aynan ayrim o`simlik va hayvonlarni miqdoriy
kamayishi harakterli. O`rtacha vaziyatda esa tuproq va o`simlikni buzilishi belgilari 
kuzatiladi; keskin vaziyatda-tabiatni ayrim komponentlarini buzilishi yuz beradi; tang
vaziyatda- buzilgan geotizimlar tiklanmaydigan xususiyatlarga ega bo`ladi; falokatli 
vaziyatda- geotizimlarni buzilishi va tiklanmaydigan jarayonlar kuchayadi. Aholi sog’lig’i
holati bo`yicha: 
qanoatlanarli vaziyat - me`yordagi holatga ega; 

o`rtacha vaziyatda- aholi sog’lig’i yomonlashuv belgilari vujudga keladi;

keskin vaziyatda- barcha yoshdagi aholining sog’lig’i hamma joyda 

yomonla- shadi;

falokatli vaziyatda -barcha yoshdagi va ijtimoiy guruhdagi aholining ahvoli 

qo`rqinchli holda bo`ladi.

1-jadval