Đ brahđm cəFƏrov

Hipertrofiyabitkihüceyrəsininölçülərininartmasıvəçoxalmasıolub, adə- 
tənorqanlarınformalarınındəyişməsiiləsəciyyələnir. 
Məsələn, 
kələmkilaxəstə-
liyinintörədicisiPlasmodiophora  brassicae  Woron.  iləyoluxanzamankökhü-
ceyrələriartır,  onlarınformasıdəyişir,  bununnəticəsindəfırlar,  şişlərəmələgəlir. 
Beləbirhalkartofyumrularıxərçəng[Synchytrium 
endobioticum 
(Schilb.)Pers.]iləyoluxduqdadabaşverir. 
Hiperplaziyanəticəsindəhüceyrələrinmiqdarıartırvəyaçoxalır, 
buhalpatogenintəsirialtındabaşverir.  Göstərilənhadisədəpatolojiprosesinnəticəsin-
dəqabarmalar,  şişmələrəmələgəlir,  bunamisalolaraq,  ağaccinsləriningövdəsin-
dəformalaşanfırları,  şişlərigöstərəbilərik.  Birçoxhallardasahibbitkininhüceyrə-

22
 
 
lərindəhəmhipertrofiya, 
həmdəhiperplaziyamüşahidəolunur, 
buradandatezlikləhərhansıbirorqandairişişlərgörünür. 
Qarğıdalıbitkisininqovuqlusürmə 
(Ustilago 
zeae 
Unger.) 
iləyoluxmasıbunaəyanisübutudur. 
Patolojiprosesnəticəsindəhüceyrələrdədeqenerasiyadabaşverəbilir. 
Degenerasiyazamanıbitkininhüceyrələrivəonunörtüyümüxtəlifkimyəvitər-
kiblimaddəyəçevrilir, 
bumaddəisəbitkidəyığılırvəyatoxumalarınsəthinəaxır. 
Hüceyrələrindegenerasiyasınamisalolaraq, 
çəyirdəklimeyvəbitki-
lərindəmüşahidəolunankitrənigöstərəbilərik. 
Buxəstəlikədəbiyyatdakitrəaxı-
nıvəyahommozadıiləməlumdur. 
Bitki-
ninnormalböyüməsininpozulmasıözünühipo-plaziyakimidəgöstərəbilər. 
Hipoplaziyazamanıhüceyrəinkişafdanqalırvəyaonlarınmiqdarıazalır. 
Hü-
ceyrəninazalmasıbitkilərdəcırtdanlılıqəmələgələnzamanmüşahidəolunur, 
hüceyrəmöhtəviyyatınınməhdudlaşmasıxlorozda  (xlo-roplastlarınsayınınməhdud-
luğu) görünür. 
Patolojiprosesnekrozadasəbəbolur. 
Nekrozzamanıhüceyrəölür, 
bitkisəthindəməhvolmuştoxumahissələrimüşahidəolunur. 
Hüceyrələrinnekrozuadətənləkəlikmənşəlixəstəliklərintipiknümunəsidir. 
Floemanınnekrozunə-ticəsindəələkşəkilliborularındivarıdağılır,  boruzolağıdaralır, 
plastikmaddələ-rinaxınıprosesipozulur. 
Floemanınnekrozuvirus, 
göbələk, 
bakteriyamənşəlixəstəliklərzamanıbaşverir. 
Kartofyarpaqlarınınqıvrılmasınekrozxəstəliyininbariznümunəsidir. 
Nekrobiozfloem 
elementlərinindivarlarınınqalınlaşmasıolub, 
onlardahəddindənartıqsellülozanıntoplanmasıdır. 
M.N.Rodıgin 
(1978), 
E.Y.Roxlinəəsaslanaraqgöstərirki, 
kartofdavirusxəstəliklərinəticəsindəəmələgələnalabə-zək, 
qırışıqmozaikanekrobiozabirnümunədir. 
Obliterasiyatoxumalarındeformasiyası,  onlarınbüzüşməsidir.  O.Radkeviç 
(1936) 
qeydedirki, 
pambıqbitkisivertisilliozvəfuzariozsoluxmaxəstəliyiiləyoluxanzamanpatogenbirh
üceyrədəndigərinəörtüyüpozmadankeçir, 
pro-
toplastıməhvedirvəobliterasiyayaradır, qabıqbüzüşür. 
Epidermisindağılmasıbitkiorqanlarındaçatlarınvəyaya-
rıqlarınəmələgəlməsidirki, 
budapatolojiprosesnəticəsindəbaşverir. 
Göbələkxəstəlikləriza-manıepidermisindağılmasıtamamiləyayılanhaldır,  məsələn, 
üzümdəantraknoz 
(GloesporiumampelophagumSacc.), 
yemişdəantraknoz 
(Golletotrichumlage-nariumEll. 
et 
Halst.), 
pambıqdakökçürüməsi 
(RhizoctoniaaderholdiiKolosch., 
ThielaviopsisbasicolaFerr.), 
pambıqdakökboğazınınxərçəngi (Fusariumbuc-haricumJacz.) vəs. 

23
 
 
Epidermisindağılmasınınsəbəblərimüxtəlifdir- 
buxə-
təliktörədicininspormərhələsininepidermisaltındaformalaşması, 
eynizamandamaddələrmübadiləsininpozul-
masınəticəsindəaşılayıcımaddələrintoplanmasıvəbaşqalarınıgös-tərməkolar. 
Toxumanınmatserasiyası- 
hüceyrəarasımaddələrinhəllolmasınəticəsin-
dəhüceyrələrinazalmasıdır. 
Buolayadətəngöbələklərvəbakteriya-
larıntəsirialtındabaşverənçürümələrzamanıözünügöstərir. 
Meyvəbitkilərindətə-
sadüfolunan 
«südəoxşarparieti» 
(StereumpurpureumPers.) 
xəstəliyitoxu-
manınmat-serasiyasınanümunədir.
 
Patofizioloji 
–biokimyəvidəyişikliklər.Fiziolojivəbiokimyəvidəyişik-
liklərxəstəbitkidətamamiləmüxtəlifşəkillidir. 
Ə
sasənbelədəyişikliklərsureji-mi, 
hüceyrəşirəsininosmostəzyiqi, 
fotosintez 
vətənəffüsenerjisi, 
zülalvəkar-
bohidratmübadiləsi, fermentlərinfəaliyyətivəs. pozulmasıiləxarakterizəedilir. 
Surejimininpozulması- 
xəstəbitkilərinsurejimiadətənpozulur, 
bupo-
zulmanındərəcəsivəxarakteri,  bitkiiləpatogenarasındagedənqarşılıqlıəlaqələrdən, 
yoluxmanınölcülərindən, 
strukturvəfiziolojidəyişikliklərinxarakterin-
dənasılıdır.Xəstəbitkidəsuitkisinin  2  əsassəbəbinifərqləndirirlər:  a)  borusistemi-
ninvəyaköklərinzədələnməsinəticəsindəsuyunqəbulununpozulması;  b)  sət-hitoxu-
malarınzədələnməsinəticəsindətranspirasiyanıngüclənməsi. 
Köklərdənsuyunvəmineralmaddələrinyuxarıyaksilemiləötürülməsininpozul
masızamanıbitkivəyaonunayrı-ayrızoğlarısoluxurvəbəzəntamamiləməhvolur. 
Suyundaşınmasınınpozulmasınaksilemhüceyrələrininməhvol-ması, 
köksiste-
mininyoluxması, 
kökcüyünölməsivəs. 
səbəbolabilər. 
Bakteriyahücey-
rələrivəyaxəstəliktörədicininmitselininböyüməsiborularıntamvəyaqisməntutulmas
ınagətiribçıxarır. 
Parazitinayırdığıtoksikimaddələrdəboru-
larıntutulmasınavəyabağlanmasınayolverəbilir. 
Toksikimaddə-
lərinborulardatoplanmasıözünəməxsusyumru, 
ş
iş 
və 
ya 
fırlarınəmələgəlməsiilənəticələnir. 
K.V.Popkova 
(1989), 
E.K.Klinqəəsaslanaraqgöstərirki, 
1956-
cıildəilkdəfəpambıqdaviltxəstəliyiəmələgətirənVerticillium  albo-atrum  Reinke  et 
Bert.gö-
bələyiiləyoluxmazamanısahibbitkininborularındafırlarmüşahidəedilmişdir. 
Çəyirdəklimeyvəbitkilərindəinfeksionqurumaxəstəliyinintörədicisinin 
[Cytospora  leucostoma  (Pers.)  Sacc.]  buraxdığıtoksinlərintəsirialtındayoluxma-
dansonrakıilkinsutkalardazoğlarındamarlarındakitrəşəkillimaddələrəmələgəlir. 
Bitkitoxumalarınınsurejimitranspirasiyanınintensivliyindəndə 
müəyyəndərəcədəasılıdır. 
Bitkilərxəstələnənzamantranspirasiyanınsürətiazalavəyagüclənəbilər. 
Beləki, 
parazi-
tinbitkitoxumasınadaxilolmasıprotoplazmanınkeçiciliyinətəsiredirvəağızcıqlardah

24
 
 
ə
rəkətinxarakteridəyişir. 
Məsələn, 
pomi-dorbitkilərininqonurləkəlikxəs-
təliyinintörədicisi 
(Cladosporium 
fulvum 
Cke.) 
iləyolux-
masınəticəsindəağızcıqhərəkətininnormalrejimipozulur,onların açıl- 
madərəcəsiyüksəlir.Bununlabərabərbirçoxxəstəliklərdətranspirasiyanınin-
tensivliyiaşağıdüşür.  Beləki,  üzümbitkisimildyuxəstəliyi  (Plasmopaza  viticola 
Berl. 
et 
de 
Toni) 
iləyoluxanzamantranspirasiyaazalır, 
buhalötürücüyarpaqborularında 
göbələyinhiflərininböyüməsinəticəsindəağızcıqdeşiklərinintutul-
masıilətəyinedilir. 
M.N.Rodıqin 
(1978) 
qeydedirki, 
günəbaxanbitkisiyalançıunluşehvəyaperonosporozxəstəliyinintörədicisiPlasmopa
ra 
helianthi 
Novot. 
f. 
helianthiiləyoluxanzamaninkişafınbütünmərhələlərindətranspirasiyanınintensivliy
ixəstəbitkilərdəsağlamanisbətənyuxarıdır, 
qöncələməfaza-
sındaisəxəstəbitkilərsağlamarəğməndeməkolarki, 
3 
dəfəartıqsubuxarlandırır. 
Xəstəbitkilərinki-şafınbütünmərhə-
lələrindəsuyudahaçoxsaxlayırvəonlardasugöndərilməsida-haintensivdir, 
yənionlarazsusaxlamaqqabiliyyətinəmalikdirlər. 
Virusmənşəlixəstəliklərdəbitkilərinsurejimieynideyildir. 
Beləki, 
kartofmozaikailəyoluxduqdatranspirasiyanıngüclənməsi, 
tütünmozaikailəsirayətlənənzamanisəəksinə, aşağıdüşməsimüşahidəedilir. 
Xəstəbitkininsumübadiləsininpozulmasımaddə-
lərmübadiləsindəikincidəyişikliklərədəsəbəbolabilər. 
Hücey-
rələrinsusuzlaşmasındanmüxtəlifbio-kimyəvipro-
seslərinintensivliyivəistiqamətidəyişir–hidrolizgüclənir, 
biosintezzəifləyirvəyatamamilədayanır. 
Beləliklə, 
bitkihüceyrəsinəxəstəliktörədicidaxilolanzamansahibbitkininhüceyrələrindəsureji
minindəyişməsiyoluxmuştoxumalardabiokimyəviproses-
lərinxarakterinəəhəmiyyətlitəsirgöstərirvəbitkininvəyaonunayrı-ayrıorqan-
larınınməhvolmasındabaşlıcasəbəblərdəndir. 
Adətənbitkixəstəliktörədiciiləyoluxduqdayarpaqsəthininazalmasınə-
ticəsindəfotosintezfəallığızəifləyir. 
Parazitmikroorqanizmlərinfəaliyyətinə-
ticəsindəxloroplastlardağılır, 
yarpaqlardaxlorofillinmiqdarıazalır. 
Fotosintezinintensivliyininazalmasınınsəbəblərindənbiridə, 
yoluxmuşbitkininfloemhü-ceyrələrininölməsinəti-
cəsindəyarpaqlardanfotosintezməhsullarınındaşınması-
nınməhdudluğudur.Fotosintezprosesininboğulmasınındərəcəsifitopatogenor-
qanizminxüsusiyyətlərindən, 
bitkininyoluxmadərəcəsindən, 
patolojiprosesinhansımərhələdəolduğundanasılıdır.  Fakültətiv  parazitlərin  əmələ 

25
 
 
gətirdiyi  xəstə-liklərdə  bitkinin  fotosintez  fəallığının  düşməsi  patoloji  prosesin 
ilkin  mərhələ-sində  başlayır  və  xəstəlik  inkişaf  etdikcə  güclənir.  Əgər  patoloji 
proses  obliqat  parazitlə  yoluxma  nəticəsində  başlayıbsa,  onun  inkişafının  ilkin 
mərhələsində  fotosintez  fəallığı  azalmaya  da  bilər.  Əksinə  bu  zaman  fəallaşma 
müşahidə  olu-nur.  Bu  obliqat  parazitlərin  qidalanma  xüsusiyyətləri  ilə 
ə
laqədardır.  Çünki  obli-qatlar 
yalnız  canlı  toxuma  hesabınaqidalanır. 
Bitkitoxumasınadaxilolmanınil-kinvaxtların-
dabəzənsahibbitkininböyüməsinəstimuləedicitəsirgöstərir. 
Sti-
muləedicieffektadətənxəstəliyinilkinmərhələlərində, 
habeləbitkizəifyoluxanzamanbaşlayır. 
Beləliklə, 
qeydetməkolarki, 
bitkixəstələnənzamanfotosintezfəallığınınaşağıdüşməsixlorofillindağılmasıiləizah
olunur. 
Patolojiprosesnəticəsindəbitkidəkarbohidratvəazotmübadiləsinindəpozulma
sıhallarıbaşverir. 
Karbohidratlarnəinkibitkininözü, 
həmdəxəstəliyintörədicisiüçünəsasenerjimənbəyidir. 
Eynizamandapatolojiproseslərzamanıonlarkarbohidratlardandahaintensivistifadəe
dirlər, 
onagörəki, 
buzamanxəstəliyintəsirindənoksidləşməreduk-
siyaprosesifəallaşır. 
Karbohidratlarınkeyfiyyəttərkibinindəyişməsihidrolizfermentlərinin fəa- 
liyyətiiləmüəyyənedilir. 
Xəstəbitkininkarbohidratkompleksikəmiyyət 
vəkeyfiyyətcəmüxtəlif-
şə
killiolabilir, 
lakinpatolojiproseskarbohidratlaramünasibətdəorqaniz-
mintükənməsinəsəbəbolur. 
Đ
nfeksiyanıntəsirialtındayoluxmuşbitkidəazotmüba-
diləsinindəyişməsininxarakterigüclüsurətdəvariasiyaedir. 
Sahibbitkininazotlumaddələrinintərkibinindəyiş-
məsininbaşlıcaşərtlərindənbiripatolojimikroor-
qanizmlərtərəfindənayrılanproteolitikfermentlərinmiqdarıdır. 
Zülalınparçalanmasıvəaminturşularınıntoplanmasıdaparazitintoksikləriiləfəallaş-
dırılansahibbitkininproteazfəaliyyətihesabınagedəbilir. 
Zülalmübadiləsininpozulmasıxəstəbitkininmaddələrmübadiləsininpo-
zulmasındaxüsusiəhəmiyyətkəsbedir, çünkibitkininhəyatındazülalınroluböyükdür. 
Zülalmaddələrinəinkibütünmetobolizmproseslərindəiştirakedir, 
onlarhəmdəbiokimyəviprosesləribütünsəviyyələrdənizamlayır, 
hərbirorqa-
nizminfenotipxüsusiyyətlərinitəyinedir. 
Bunagörədəxəstəbitkidəzülalınxassələrinindəyişməsitoxumalardabütünmübadiləp
rosesləriningedişinə, mü-vafiqolaraqhəmdəyoluxmanınnəticələrinətəsiredir. 
M.N.Rodiqin 
(1978) 
göstərirki, 
şə
kərçuğunduruserkosporozxəstəliyi 
(Cercospora  beticola  Sacc.)  iləyoluxanzamankarbonqazınınassimilyasiyası  10 
dəfədənçoxolaraqpozulur, 
nəticədəxəstəbitkilərinyarpaqlarındaazotazalır, 

26
 
 
köklərdəisəəksinəsağlamlaranisbətənçoxalır.Buğdayarpaqlarınınsarıpasxəs-
təliyiilə  (Puccinia  glumarum  Erikss.  et  Henn.)  güclüyoluxmasınəticəsindənəin-
kionlardakarbon, 
həmdəazotvəzülaltərkibipozulur. 
Onlardaümumivəzülalazotununmiqdarıaşağıdüşür, 
qeyrizülalazotununmiqdarıisəçoxalır. 
Buhalonunlaizaholunurki, 
birincinövbədəqeyri-zülalazotupatogeninhəyatfəaliy-yətininməhsuludur,  ikincisi, 
bubitkininfəallığınəticəsindətoplanabilər. 
Mümkündürki, 
bitkieynizamandapatogeninonadaxilolmasınavəinkişafınamü-
dafiəreaksiyasıgöstərir. 
Üçüncüsü,patogenləbuğdayarpaqlarınıngüclüyolux-
masızamanıonlarınfotosintezioqədərməhdudlaşırki, 
köklərdənyarpaqlaragedənazotunbirhissəsizülalınvəbaşqamaddələrinsintezindəisti
fadəolunabilmir, 
bunagörədəoxəstəbitkilərinyarpaqlarındatoplanır.Əksərhallardabit-
kininxəstələnməsiəvvəlcəonunmüəyyəndərəcədəfəallaşmasınasəbəbolur, 
sondatənəffüsfəallığıaşağıdüşür. 
Yoluxmazamanıaktivləşməprosesinindərə-
cəsibirsıraamillərdən, 
ilknövbədəbitkitoxumasınınvəxəstəliktörədicininxüsusiyyətlərindənasılıdır. 
Xəstəliktörədicinekrozluləkələrinəmələgəlməsinəsəbəbolursa, 
misalüçün,kartofyarpaqlarıfitoftorozlayoluxduqda  (Phytophthora  infestans  de 
Bary)  tənəffüsfəallığıəhəmiyyətsizdərəcədəartır,  bəzənisəazalır.  Tənəffüsinten-
sivliyininəhəmiyyətlidərəcədəsaxlananmeyvələrdəartmasıbirsırafakültətiv 
parazitlərinfəaliyyətiiləəlaqədardır. 
Məsələn, 
göykiflənmə 
(Pe-nicillium 
digitatum Sacc.) iləyoluxmuş limonlarıntənəffüsüdeməkolarki, 10 dəfəyüksəlir. 
Çoxzamanorqanizmdətənəffüsünfəallığıoksidləşdiricifermentlərinfəal-
lığınındəyişməsiiləmüşayətolunur. 
Beləki, 
ə
ksərhallardapatolojiprosesyo-
luxmuştoxumalardaperoksidazafermentininfəallığınınyüksəlməsinəsəbəbolur. 
Kartofxərcəngxəstəliyinintörədicisi  (Synchytrium  endobioticum  Pers.)  iləyo-
luxanzamanbufermentinfəallığı 1,5-8 dəfəyüksəlir.
 
Mozaikaxəstəliyiiləsirayətlənənxiyaryarpaq-
larındadaperoksidazanınfəalliğikəskinartir.  Birçoxxəstəliklərzamanı,  məsələn, 
kartofdafitoftoroz  (Phy-tophthora  infestansde  Bary),  yerkökündəfomoz  (Phoma 
rostrupiiSacc.) 
xəstə-liklərindəpolifenoloksidazafermenti-
ninfəallığınınyüksəlməsimüşahidəedilir. 
Patolojiprosesfermentlərinnəzarətetdiyibütünhəlqələrdəbitkininmad-
dələrmübadiləsininpozulmasınagətiribçixarir. 
Bunagörədəkarbohidrat, 
zülal, 
tənəffüsproseslərininpozulmasımübadiləsibirbaşamüəyyənqruphidrolitik, 
proteolitik, oksidləşdiricifermentlərindəyişməsiiləəlaqədardır. 
Beləliklə, 
patolojiprosesbitkiyəməxsusolanmaddlərmübadiləsinipoza-raq, 
onunböyüməsivəinkişafındakənarlaşmalarasəbəbolur, 
buisəöznövbə-

27
 
 
sindəməhsulunaşağıdüşməsiilənəticələnir. 
Bitkininhəyatfəaliyyətindəpozul-
malargüclüolduqcaxəstəlikməhsuldarliğadahakəskinzərərvurur. 
 
1.5. BĐTKĐXƏSTƏLĐKLƏRĐNĐNTĐPLƏRĐVƏ 
SĐMPTOMLARI 
 
Xəstəliyinəmələgəlməsi, 
müvafiqsimptomlarıilknövbədəonutörədənpatolojiproseslərdən, 
bitkiyəgös-
tərilənqarşılıqlıtəsirxarakterindənasılıdır. 
Bitkidəmineralqidamaddələrinindaşınmasınıtəminedənborularınxəs-
təliktörədicinintəsirialtındaqapanması,  patogentərəfindəntəsirə  məruz  qalması  da 
bitkininümumivəyaqismənsoluxmasınasəbəbolur. 
Buhaldaxəstəlikümu-
mivəyadiffuzxarakterdaşıyır.Əgərxəstəlikbitkininmeyvə, 
yarpaqvəs. 
or-qan-
larındakiçikbirləkəformalıyoluxmailəkifayətlənirsə, 
bitkinibü-
tövlükdəəhatəetmirsə, onuyerlivəyalokalyoluxmaadlandırırlar.  
Çürümələr 
–xəstəliklərinəngenişyayılmışxarakteriktiplərindənbiridir. 
Göbələklərvəbakteriyalartərəfindəntörədilir. 
Buzamanəsasənbitkininsuvəqidamaddələriiləzənginolan 
(kökümeyvələr, 
meyvələr, 
giləmeyvələr, 
soğanaq-lar) 
orqanlarısirayətlənir. 
Xəstəlikhəminorqanlardasaxlamazamanıdahasürətləinkişafedir. 
Çoxzamantoxumarənginidəyişmədənyumşalır. 
Patogeninifrazetdiyiferment-
lərintəsirialtındahüceyrəarasımaddəparçalanır, 
hüceyrədağılırvəs. 
Bunöqteyinəzərdənçürümələryaş, 
quruvəbərkolur. 
Yaşçürüməsuiləzənginyumruvəsoğanaqlarüçünxarakterikdir. 
Quruçürüməhüceyrəarasımad-dənindağılması, 
strukturunpozulmasıilənəticələnənsuiləzənginolmayanor-qanlardaəmələgələrək, 
çoxvaxthəminməhsuluntozşəkillikütləyəçevrilməsiilənəticələnir. 
Bərkçürümələrzamanıhüceyrələrölür, toxumaisəyumşalır. 
Ləkəliklər–bitkininyoluxmuşorqanlarında 
– 
yarpaq, 
meyvə, 
toxumlardaməhvolmuştoxumahissəsikimixarakterizəedilir. 
Ləkələrmüxtəlifformalıolurlar: 
dairəvi, 
uzunsov, 
həlqəvarivəs. 
Buxəstəliklərikicürolur:  qabarıqvənekrozlu.  Onlargöbələk,  bakteriyavəqeyri-
parazitmənşəliolabilir. 
Ləkələrinəmələgəlməsiikisəbəbiləizaholunur.  Birinci  –  xəstəliktörədi-
cininbitkiorqanındayerləşməsinəticəsindətoxumanınməhvolması, 
ikinci- 
pa-
togeninbitkiyədaxilolmasıvəbitkininmüdafiəreaksiyasıprosesindəəmələgə-
lənməhvolmuşhüceyrələr. 
Nekroz-  (yunandilindənecrosis-  ölgünləşmə)  çoxillikağacbitkilərindəbu-
daqvəgövdədəqabığınlokalməhvolmasıiləmüşayətolunur. 

28
 
 
Yoluxmayerindəgövdənineninəvəuzununakəsiyində 
qabığınməhvolmuşnöqtə-
lərigörünurvəbeləyoluxmadasirayətlənmiş hissə uzunmüddəttökülmür. 
Yaralar 
– 
bitkitoxumalarınınvəorqanlarının 
(suiləzəngin) 
yoluxmasızamanıəmələgəlir.  Butiplixəstəliklərantraknozadlanır.  Məsələn,  üzüm, 
lobya, yemiş, qarpızvəs. bitkilərdəantraknozxəstəliyinətəsadüfedilir. 
Yoluxmuştoxumalarındağılması  –dənli-taxılbitkiləri,  soğanvəs.  bitkilər-
dəsürməmənşəlisoruslarəmələgətirir, 
bütövtoxumalarındağılmasıiləxarakte-
rizəolunur. 
Bitkiorqanlarınındeformasiyası- 
yoluxmuşorqanlarınalabəzəkliyi, 
re-
versiyası, meyvəniniriliyivəyacırtdanlılığıvəs. iləmüşahidəedilir.  
Deformasiyamənşəlixəstəlikləribirsırakisəligöbələklər, 
bakteriyalar, 
viruslarəmələgətirir.  Digərsəbəblərindəolmasıehtimalıvardır.  Aşağıdakıde-for-
masiyatiplərinifərqləndirirlər. 
«Qıvrılma»-  (alabəzəklik,  dalğalanma,  büzülmə)  yarpaqdamarlarınınbö-
yüməsininqabaqlanmasınəticəsindəyarpaqparenxinahüceyrələrininlaptezböyüməs
iilənəticələnir, 
hansıki, 
həminsahələrqabarıqmüşahidəolunur. 
Məsə-lən, 
ş
aftalıyarpaqlarınınTaphrina deformans Tul.göbələyiiləsirayətlənməsi nə- 
ticəsindəbeləhalbaşverir. 
«Cib-cibə»-çəyirdəklimeyvəbitkilərindətoxumlu-
ğ
uncırtdanböyüməsinəticəsindəmeyvəəvəzinəkisəşəkilliorqanlarformalaşır. 
Məsələn,  gavalıdacib-cibəxəstəliyi  (Taphrina  pruni  Tul.),  şeytansüpürgəsi 
(T.cerasi)- 
Taphrinacinsi-
nəaidolanmüxtəlifnövlərləyoluxmadazoğlarınanormalinkişafıdeformasiya-dır. 
Ş
eytansüpürgəsixəstəliyiiləyoluxmazamanızoğlartopaşəklindəəmələgə-lirvəsü-
pürgənixatırladır. 
Butipxəstəliyəqızılağac, 
albalı, 
tozağacıvəbaşqabit-
kilərdərastgəlinir.Yarpaqvəmeyvələrdədeformasiyakartof, 
pomidor 
(stolbur), 
pambıq 
(yarpaqqıvrılması) 
bitkilərininviruslarlayoluxmasızamanıdamüşahidəedilir. 
Yarpaqvəmeyvələrdədeformasiyakartof,  pomidor  (stolbur,  qıjıkimilik),  pambıq 
(yarpaqqıvrılması) bitkilərininviruslarlayoluxmasızamanıdamüşahidəedilir.  
Yastıcıqlar– 
bugöbələklərinsportiplərinintopaşəklindəformalaşmasıdır. 
Ə
vvəlcəonlarepidermisaltındainkişafedir, 
onudağıdır, 
yoluxmuşorqanlarüzərindəsporyastıcıqlarıəmələgətirir. 
Budənli-taxılvəs. 
bitkilərdəəmələgələnpasxəstəliklərinəaiddir. 
Mumyalaşma- 
(ərəbcədənmumya-cürüməəmələgətirənmaddələrinpar-
çalanmasındanqorunma)– bitkininyoluxmuştoxumasınagöbələyinmitselidaxilolur, 
sirayətlənmiştoxumatündləşir,  quruyur,  kipləşir,  nəhayətsklerosiyaəmələgəlir. 
Buxəstəliyinxarakteriknişanələrialma, 
ş
aftalı, 
albalıvəs. 
mumyalaşmışmeyvələrindəaydıngörünür. 

29
 
 
Ş
işvəfırlar 
– 
butipxəstəliyinmahiyyətiparazitintəsirialtındayoluxmuşhüceyrələrinhipertrofiyavə
hiperplaziyasıilənəticələnir. 
Meyvəağaclarındakökxərçəngi, 
kələmdəkila, 
kartofdaxərçəngvəs. 
Soluxma– 
ə
ngenişyayılmışxəstəliktiplərindənbiridir. 
Bütövbitkininvəyaonunayrı-
ayrıhissələrindəturqorunaşağıdüşməsiiləxarakterizəolunur. 
Xəstəliyəhəmbirillikotbitkilərində,  həmdəçoxilliklərdə,  ocümlədənmeyvəağac-
larındatəsadüfedilir. 
Butipxəstəliyigöbələklərvəbakteriyalarəmələgəti-rirlər. 
Lakinsoluxmamənşəlixəstəliklərəlverişsizmühitamillərinintəsirindəndəyaranabilir
. 
Məsələn, 
meyvətoxmacarlarınınsoluxmasıtorpaqdarütubətça-tışmazlığı, 
yüksəktemperatur, 
habeləyazşaxtalarınəticəsindədəmüşahidəediləbilər. 
Göbələkvəbakteriyamənşəlisoluxmalartorpaqdansuyuyarpaqlaradaşı-yan 
boru 
toxumalarınınsirayətlənməsiiləmüşayətolunur. 
Quruma- 
butipxəstəlikiynəyarpaqlıağaccinsləriüçünxarakterikdir. 
Beləxəstəlikzamanıtumurcuqlar,  cavancücərtilər,  budaqlardaiynəyarpaqlar,  ağac-
larıntəpəhissəsiməhvolur.  Qurumanınsəbəbikambiningöbələklərləyoluxma-sıdır. 
Ölməkdəolaniynəyarpaqzoğlarınüzərindəqonurrəngalır, 
aşağısallanır, 
toxunmazamanıisəasanlıqlatökülür, qabıqçatlayır, oduncaqdanaralanırvətökülür. 
XƏSTƏLĐKLƏRĐN TĐPLƏRĐ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

30
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 1.1. Çürümələr (fotolar Đ.Cəfərov) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

31
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 1.2. Fitoftorozlu çürümələr (fotolar M.Babadoost) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

32
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 1.3. Ləkəliklər (fotolar Đ.Cəfərov) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

33
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 1.4. Orqanların formasının dəyişməsi (fotolar Đ.Cəfərov) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

34
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 1.5. Yastıcıqlar (fotolar Đ.Cəfərov) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

35
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 1.6. Örtüklər (fotolar Đ.Cəfərov) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

36
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 1.7. Meyvələrdə örtüklər (fotolar Đ.Cəfərov) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

37
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 1.8. Dəmgillər (fotolar Đ.Cəfərov) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

38
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 1.9. Epidermisin dağılması (fotolar Đ.Cəfərov) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

39
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 1.10. Orqanların rənginin dəyişirilməsi (fotolar Đ.Cəfərov)