ÛÛÛ Cild Í ß Ñ È Ì È À Ä Û Í À Ä È Ë × È Ë È Ê È Í Ñ Ò È Ò Ó Ò Ó ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ Ä È Ë È Í È Í È Ç À Ù Ë Û
Yüklə 11,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ÿçèééÿòëÿ. [Ãóðáàí:] Ùÿð ýöí þëÿ-þëÿ ýÿë, þëÿ-þëÿ ãàéûò, áåëèí îëñóí éàüûð. ß.Ùàãâåð- äèéåâ. Áó òþâð èëÿ Ôÿðùàä þëÿ-þëÿ ìÿêòÿáè òàìàì åòäè. Ú.Úàááàðëû. ÞËÌßËÈ ñèô. äàí. Þëìÿñè ëàçûì îëàí; éàøàìàüà ëàéèã îëìàéàí, úÿìèééÿò ö÷öí ùå÷ áèð ôàéäàñû îëìàéàí. Ìÿí ùàìàéûë äåéèëÿì; Àüëû çàéûë äåéèëÿì; Ãîé þëñöí þëìÿëèëÿð; Ñÿíÿ ãàéèë äåéèëÿì. (Áàéàòû). [Áèðèñè:] Àëëàù [Ùàúû Àñëàíà] ðÿùìÿò åëÿñèí, þëìÿëè êèøè äåéèëäè. Ñ.Ùöñåéí. ÞËÌßÇ ñèô. 1. Ùÿìèøÿ éàøàéàí, ùå÷ áèð âàõò þëìÿéÿí, éîõ îëìàéàí; ÿáÿäè, ùÿìè- øÿëèê. Õàëã þëìÿçäèð. – [Ðèçâàí:] Öðÿéèìäÿ þëìÿç áèð ìÿùÿááÿò èëÿ þëöìÿ ýåäèðÿì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Øèðàñëàí äöøöíöðäö:] Þëìÿç áèð äàñòàí éàçìàã äà ãÿùðÿìàíëûã êèìè áèð ùöíÿðäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. 2. ìÿú. Ùÿð ùàíñû áèð ìÿçèééÿòèíÿ ýþðÿ õàëãûí õàòèðÿñèíäÿí ñèëèíìÿéÿí, óíóäóëìà- éàí; óíóäóëìàç. Þëìÿç ñÿíÿòêàð. Þëìÿç àä ãîéóá ýåòìÿê. – Ñÿíäÿêè ýþçÿëëèê þëìÿç ñÿ- íÿòäèð; Èíñàíëàð ñÿíÿòÿ ýÿëèð ñÿúäÿéÿ. Í.Ðÿôèáÿéëè. ÞËÌßÇËÈÊ èñ. Ùå÷ áèð çàìàí þëìÿéèá éàøàìà; þëöìñöçëöê, ÿáÿäèëèê. ..Õàëãûìûç þë- ìÿçëèéèíè áþéöê ìöáàðèçÿëÿðäÿ òÿúðöáÿäÿí êå÷èðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ßáÿäèééÿò âÿ þëìÿç- ëèê õàëãäàäûð âÿ õàëãäàíäûð. Ì.Èáðàùèìîâ. ÞËÌÖØ ô.ñèô. 1. Ùÿéàòû òÿðê åòìèø, âÿôàò åòìèø, êå÷èíìèø. Áó ñÿñëÿð êèìèí èñÿ, þëìöø áèð àäàìûí ìèíàúàòûíû ÷ÿêèðäè. Ìèð Úÿëàë. // Èñ. ìÿíàñûíäà (àäÿòÿí úÿì øÿêëèíäÿ). Þëö. Þëìöøëÿð âÿ äèðèëÿð. – Áåëÿ þëìöøëÿðÿ ôÿäà äèðèìèç. Ñ.ß.Øèðâàíè. Êþíöë âàð êè, âóëêàí êèìè àëîâ ñà÷àð ùÿð éàíà; Ùÿã ñþéëÿéÿí èë- ùàìëàðû þëìöøëÿðÿ úàí âåðÿð... Ù.Úàâèä. 2. Íÿâàçèøëÿ ìÿçÿììÿò ìÿãàìûíäà èøëÿíèð. [Áÿé:] Àé þëìöø, íþêÿð îëàíäà íÿ îëàð, äåäèê áèð ñþç äàíûø, ñþç îëñóí. Ìèð Úÿëàë. // Åéíè ìÿíàäà êþðïÿ óøàã âÿ éà ùåéâàí ùàããûíäà. [Íÿðýèç] òîïïóøó ýþñòÿðèá òþâøöéÿ- òþâøöéÿ äåäè: – Þëìöø ýþð íåúÿ ãÿøÿíýäèð, àíà! ß.Ìÿììÿäõàíëû. ÞËÖ 1. ñèô. Þëìöø, ùÿéàòû òÿðê åòìèø, úàí- ñûç (äèðè çèääè). // èñ. Þëìöø àäàì, ìåéèò, úÿ- íàçÿ. Þëöëÿð âÿ äèðèëÿð. Þëöíö éàðìàã. Þëöíö áàñäûðìàã. – [Íàçëû:] Àíà, äåéèðëÿð áó ýÿëÿí ãîíàüûìûç þëöëÿðè äèðèëäèð. Ú.Ìÿììÿäãó- ëóçàäÿ. 2. ñèô. Ýÿáÿðìèø, úàíû ÷ûõìûø (ùåéâàí ùàã- ãûíäà). Þëö òîéóã. Þëö ïèøèê. // èñ. Þëìöø ùåé- âàí úÿñÿäè; úÿìäÿê. Èò þëöñö. Ãîéóí þëöñö. 3. ñèô. Ãóðóìóø, ñîëìóø, ñîëüóí, úàíñûç (áèòêè ùàããûíäà). Þëö àüàú. Þëö îò. 4. ñèô. Úàíñûç, ùÿéàò ÿëàìÿòèíäÿí ìÿù- ðóì. Þëö ÷þë. Þëö øÿùÿð. 5. èñ. ìÿú. Ùå÷ áèð øåéÿ ãàáèë îëìàéàí, áà- úàðûãñûç, àòèë àäàì ùàããûíäà. Þëöíöí áèðèäèð. 6. ñèô. ìÿú. Äóðüóí, ÿòàëÿòëè, ôÿàëèééÿòñèç, òÿñèðñèç, ÷îõ çÿèô, úàíñûç. ..Ùÿìèí áó çàìàí- äà Ãàôãàç òöðêëÿðèíèí ìÿòáóàòû þëö, áÿëêÿ éîõ áèð ùàëäà èäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ◊ Þëö äèë – ìþâúóä îëìàéàí, ëàêèí àíúàã éàçûëû àáèäÿëÿðäÿí ìÿëóì îëàí ãÿäèì äèë. ×è÷ÿêëÿðèí; Áþúÿêëÿðèí; Êöëÿêëÿðèí; Ôÿëÿê- ëÿðèí; Àäëàðûíû éàçûð àëèì; Þëö äèëäÿ. Á.Âàùàáçàäÿ. Þëö äöøìÿê – éîðüóíëóã âÿ ñ. íÿòèúÿñèíäÿ ùÿðÿêÿòäÿí ãàëìàã, ùÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿìÿê. Éîðüóíëóãäàí þëö äöøìÿê. – Àëìàçû î ãÿäÿð âóðäóëàð êè, þëö äöøäö. Ñ.Ðÿùèìîâ. Þëö ðÿíýè – ìåéèò ðÿíýè, ðÿíýè ãà÷ìûø, ãàíû ãà÷ìûø, ñàðàëìûø. [Éàñÿìÿí âÿ Ãàðàúà ãûç] áèùóø ãàëûá éåðÿ ñÿðèëìèøäèëÿð, öçëÿðèíèí ðÿíýè þëö ðÿíýè êèìè èäè. Ñ.Ñ.Àõóí- äîâ. Ãîúàíûí ñèôÿòè þëö ðÿíýèíÿ ÷àëûðäû. Ì.Ùöñåéí. Þëöíö (éåðäÿí) ýþòöðìÿê – þëöíö äÿôí åòìÿê ö÷öí ãàëäûðûá àïàðìàã. Þëöíö ñààò áåøäÿ éåðäÿí ýþòöðÿúÿêëÿð. Þëö éåñÿ äèðèëÿð – ÷îõ äàäëû, úàíà õåéèðëè øåé ùàããûíäà. Êàáàáõàíàéà ýÿëÿí ìöøòÿðèëÿð áèðäÿí äóéóã äöøäöëÿð êè, à êèøèëÿð, áó Íà- ìàç åëÿ ïèòè áèøèðèð, éåìÿêíÿí äîéìàã îëìóð.. Íàìàçûí ãîéäóüó ïèòèíè þëö éåñÿ äèðèëÿð. È.Ìÿëèêçàäÿ. Þëö íþãòÿäÿ – åéíè âÿçèé- éÿòäÿ, ùÿðÿêÿòñèç. ÞËÖÁ-ÄÈÐÈËÌß “Þëöá-äèðèëìÿê”äÿí ô.èñ.
ÞËÖÁ-ÄÈÐÈËÌßÊ ô. Áèð èøè ýþðöíúÿ ÷îõ ÿçèééÿò ÷ÿêìÿê, ùÿääÿí àðòûã ÿçàá âÿ ìÿ- 549
ÞËÌßËÈ ÞËÖÁ-ÄÈÐÈËÌßÊ øÿããÿò ÷ÿêìÿëè îëìàã, éàõóä òÿùëöêÿ êå÷èð- ìÿê.
ÞËÖÁ-ÈÒßÍ ñèô. âÿ èñ. Þëÿí, ìÿùâ îëàí, àðàäàí ÷ûõàí, ñûðàäàí ÷ûõàí. Ùàìûñû ñàü-ñà- ëàìàòäûð, þëöá-èòÿí éîõäóð. – Êþðïÿ ãóçó- ëàðûí, õûðäà áå÷ÿíèí; Éîõäóð êè, ñîí çàìàí þëöá-èòÿíè? Ù.Ê.Ñàíûëû. [Äèëÿí:] Éîõ, – äåäè, – ýÿðÿê þëöá-èòÿí îëìàñûí. Ìèð Úÿëàë. ÞËÖÁ-ÞËÄÖÐÌß “Þëöá-þëäöðìÿê”äÿí ô.èñ.
ÞËÖÁ-ÞËÄÖÐÌßÊ ô. Áèð-áèðèíè þëäöð- ìÿéÿ ãàëõûøìàã, áèð-áèðèíè þëäöðìÿê, âó- ðóøìàã, ãàíëûáû÷àüà ÷ûõìàã. Îëìàäûëàð ðàçû îíó áþëìÿéÿ; ×ûõäû èø àõûð þëöá-þëäöðìÿéÿ. À.Ñÿùùÿò. ×îõ çàìàí áó äàâà þëöá-þëäöð- ìÿéÿ âÿ ÿäàâÿòÿ äÿ ÷àòàðäû. Ù.Ñàðàáñêè. ÞËÖÕÀÍÀ
èñ. Õÿñòÿõàíàëàðäà âÿ ñ.-äÿ ìåéèòëÿðèí ñàõëàíäûüû éåð, áèíà; ìîðã. ÞËÖÊÑÖÍÌß “Þëöêñöíìÿê”äÿí ô.èñ. ÞËÖÊÑÖÍÌßÊ á à õ þëöøêÿìÿê. ÞËÖÌ èñ. 1. áèîë. Îðãàíèçìèí ùÿéàò ôÿà- ëèééÿòèíèí ùÿìèøÿëèê äàéàíìàñû âÿ îíóí ìÿùâ îëìàñû, îðãàíèçìäÿ âÿ éà îíóí áèð ùèñ- ñÿñèíäÿ ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíèí äàéàíìàñû, êÿñèëìÿñè. Ôèçèîëîæè þëöì. Ùöúåéðÿíèí þëöìö. Áèòêèíèí þëöìö. 2. Èíñàí âÿ éà ùåéâàíûí ùÿéàòûíûí ñîíà ÷àòìàñû; þìðöí íÿùàéÿòè; âÿôàò, þëìÿ. Íàãàôèë þëöì. Âàõòñûç þëöì. – Äöíéàäà åëÿ ñóëàð âàð êè, èíñàíû þëöìäÿí ãóðòàðûð.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Ýöëëö þçöíÿ þëöì àðçóëàäû. ß.Âÿëèéåâ. // Þëìÿ, þëìÿê âàõòû. Êÿðèìõàí èíñàíûí îòóðóá äÿãèãÿëÿðè ñàéà- ñàéà þëöìö ýþçëÿìÿéèíäÿí äÿùøÿòëè áèð øåé îëìàäûüûíû áèëèðäè. Ì.Èáðàùèìîâ. Þëöì àéàüûíäà – þëìÿê, éà þëäöðöëìÿê öçðÿ îëìà; þëÿðêÿí, éà þëäöðöëÿðêÿí; þëöì ãàðøû- ñûíäà. ßáäöëêÿðèìè ýÿòèðèá äàð àüàúûíûí àë- òûíäà äàéàíäûðäûëàð. Ùå÷ áèð áàõàí äåìÿçäè êè, áó àäàì þëöì àéàüûíäàäûð. ß.Ùàãâåðäè- éåâ. // ìÿú. Áèð øåéèí ñîíó, ìÿùâè. Êàïè- òàëèçìèí þëöìö. 3. Åäàì úÿçàñû. Þëöìÿ ìÿùêóì åòìÿê. 4. ìÿú. Ìÿùâ îëìàã òÿùëöêÿñè, äÿùøÿòëè ôÿëàêÿò. Äåìÿê, áèç øÿùÿðèìèçè þëöìäÿí ãóð- òàðäûã. Ì.Ùöñåéí. ◊ Þëöì éóõóñó – ÷îõ áÿðê éóõó. ×óë- üàìûøäû ùÿð òÿðÿôè äóìàíëûã; Àëÿì þëöì éóõó- ñóíà áàòìûøäû. À.Ñÿùùÿò. Þëöì ðÿíýè – á à õ þëö ðÿíýè (“þëö”äÿ). Êèøèíèí ñèôÿòèíäÿí þëöì ðÿíýè ÷ÿòèí-÷ÿòèí ÷ÿêèëèðäè. Á.Áàéðàìîâ. Þëöì ñöêóòó – ñîí äÿðÿúÿ ñàêèòëèê, òàì ñö- êóò. Ùÿáñõàíàíû áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ þëöì ñöêóòó áöðöäö. Ù.Íÿçÿðëè. Îðòàëûüû þëöì ñö- êóòó ãàïëàìûøäû. Ì.Ùöñåéí. Þëöìÿ âåð- ìÿê – áàäà âåðìÿê, ìÿùâèíÿ ñÿáÿá îëìàã, ôÿëàêÿòÿ ñöðöêëÿìÿê. Àòà îüëóíó þëöìÿ âåðìÿéÿúÿêäèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Þëöìö ýþçö- íöí àëòûíà àëìàã – þëÿ áèëÿúÿéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã ãîðõìàìàã. Íÿ þëöìö âàð? – íÿéèíÿ ëàçûìäûð? íÿ èøè âàð? íÿéèíÿ ýÿðÿê? [Àòà:] Îíóí áó âàõò øÿùÿðäÿ íÿ þëöìö âàð? Ì.Ùöñåéí. Áó âàõò [ãûçûí] êö÷ÿäÿ íÿ þëöìö âàð èäè? Ù.Ñåéèäáÿéëè. ÞËÖÌÚÖË ñèô. 1. Þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíÿ áèëÿí, éà íÿòèúÿëÿíÿí, þëöìÿ ñÿáÿá îëàí. Þëöìúöë éàðà. – [Ìèðçÿ Úÿìèë:] [Ãþí÷ÿíèí] àíàñû þëöìúöë íàõîøäóð, éàíûíäà ãàëûá êå- øèéèíè ÷ÿêèð. ß.Âÿëèéåâ. // Úàí âåðìÿêäÿ îëàí, þëìÿê öçðÿ îëàí. [Àíàíûí] öðÿéè Áà- êûäà þëöìúöë ùàëäà ãîéóá ýÿëäèéè ßæäÿðèí .. éàíûíäà èäè. Ñ.Ðÿùìàí. 2. ìÿú. Ñîí äÿðÿúÿ éîðóëìóø, éàðûìúàí, ùàëäàí äöøìöø. Þëöìúöë ùàëäà åâÿ ÷àòìàã. – [Êàçûì] ãàí-òÿð è÷èíäÿ âÿ öðÿê äþéöíòöñö èëÿ ìÿíçèëÿ ÷àòàð, þëöìúöë éîðüóí îëñà äà àòà ãóëëóã åòìÿéÿ áàøëàðäû. Ìèð Úÿëàë. ÞËÖÌÚÖËËÖÊ èñ. Þëöìúöë âÿçèééÿòäÿ îëàí àäàìûí, éà ùåéâàíûí ùàëû. ÞËÖÌ-ÄÈÐÈÌ: þëöì-äèðèì ìÿñÿëÿñè – ÷îõ âàúèá, ñîí äÿðÿúÿ ìöùöì, òÿõèðÿñàëûí- ìàç ìÿñÿëÿ. [ßñýÿð:] Áèçèì ìèëëÿò áó ùàäèñÿëÿðèí þëöì-äèðèì ìÿñÿëÿñè îëäóüóíó àíëàìûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áàøìàã ìÿñÿëÿñè [ìîëëà] ö÷öí þëöì-äèðèì ìÿñÿëÿñèíÿ ÷åâ- ðèëìèøäè. Ìèð Úÿëàë. Þëöì-äèðèì äþéöøö (âóðóøó, ñàâàøû, ìöáàðèçÿñè âÿ ñ.) – þë- ìÿêäÿí, éîõ îëìàãäàí, ìÿùâ îëìàãäàí ãóðòàðìàã ö÷öí àïàðûëàí äþéöø (âóðóøìà, ñàâàø, ìöáàðèçÿ âÿ ñ.). Úÿíýàâÿðëÿð ñèíÿ- ëÿðèíè ñèïÿð åäèá àü ýöí óüðóíäà þëöì-äè- ðèì äþéöøëÿðèíÿ àòûëûðëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Åëÿ áèë èêè áþéöê äÿñòÿ íÿðÿ ÷ÿêèá áèð-áèðèëÿ þëöì-äèðèì âóðóøóíà ýèðìèøäè. Ì.Ùöñåéí. Áþéöê áèð úÿáùÿäÿ þëöì-äèðèì ìöáàðèçÿñè ýåòäèêúÿ ãûçûøûð. Ì.Èáðàùèìîâ. ÞËÖÌ-ÈÒÈÌ èñ. Þëöì, ôàíè, éîõëóã. [Ùàúû Ìóðàä:] Äöíéà þëöì-èòèìäèð.. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. 550 ÞËÖÁ-ÈÒßÍ ÞËÖÌ-ÈÒÈÌ Áàäÿ ãàëäûð, åøã àäûíà è÷ÿê ýÿë; Þìöð ýþ- äÿê, äöíéà þëöì-èòèìäèð. Ð.Ðçà. ÞËÖÌÃÀÁÀÜÛ ñèô. âÿ çÿðô Þëöìäÿí áèð àç ÿââÿë, þëìÿéèíÿ àç ãàëìûø. Þëöìãàáàüû âÿñèééÿò. ÞËÖÌÑÖÇËÖÊ á à õ ÿáÿäèééÿò. Áèçäÿ, áèëÿí áèëèð, áó ñÿñëÿð ÿí ÷îõ; Îéàäûð åøãèíè þëöìñöçëöéöí. Ì.Ìöøôèã. ÞËÖÌ-ÇÖËÖÌ çÿðô ×îõ ÷ÿòèíëèêëÿ, ýöú- áÿëà èëÿ. Þëöì-çöëöì èøè ãóðòàðìàã. – [Éîë- ÷óëàð] þëöì-çöëöì êÿíäèí è÷èíäÿí ÷ûõûá, ýåúÿ éàðûñû Óñòà øÿéèðäè äåäèéèìèç éåðÿ ÷àòàðäûëàð. Ù.Ñàðàáñêè. Àüàçàë þëöì-çöëöì ýÿëèá îíóíúó ñèíôÿ ÷ûõìûøäû. ß.ßáöëùÿñÿí. ÞËÖÍÚß
çÿðô 1. ×îõ áÿðê, ÷îõ øèääÿòëè, àìàíñûçúàñûíà. Þëöíúÿ äþéìÿê. – [Ïÿðâèç õàí:] Äîüðóñóíó äå, éîõñà ñÿíè ñîéóíäóðóá áÿäÿíèíÿ þëöíúÿ ÷óáóã âóðäóðàúàüàì. ß.Ùàãâåðäèéåâ. 2. Þëÿíÿ ãÿäÿð. Þëöíúÿ ýþçëÿìÿê. – Èéèä îäó íàìóñóíó àòìàñûí; Äîñò þëöíúÿ äîñòà éàëàí ñàòìàñûí. Àøûã ßëÿñýÿð. Ùÿð çàìàí ñþéëÿíèá àòàí äåéÿðäè: “Àðâàä òàéôàñûéëà éî- õàì þëöíúÿ!” Ì.Ìöøôèã. 3. ìÿú. Ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ, ùÿää áèëìÿäÿí. Þëöíúÿ éåìÿê. ÞËÖØ èñ. Þëöì. Õÿñòÿ îëñàì, ßñëè ýÿëìÿç öñòöìÿ; Ãÿðèá-ãÿðèá þëöøöìÿ íÿ äåðñèç? “ßñëè âÿ Êÿðÿì”. ÞËÖØÊßÌß “Þëöøêÿìÿê”äÿí ô.èñ. ÞËÖØÊßÌßÊ ô. Ñîëìàã, ñàðàëìàã, ñîëóá-ñàðàëìàã, áöçöøìÿê. Êèðïèêëÿðè áèð- áèðèíÿ ãàðûøûá, áöòöí âöúóäó þëöøêÿìèø âÿ ÿíäàìû ãóðó àëìà êèìè áöçöøìöøäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ÞËÖÂÀÉ ñèô. ßëèíäÿí èø ýÿëìÿéÿí; àòèë, áàúàðûãñûç, àúèç, êåé. [Ïÿðèíè èíäè Òåééèáÿ] þëöâàé ùåñàá åëÿéèð, öñòöíÿ àéàã àëûðäû. Ì.Ùöñåéí. // Èñ. ìÿíàñûíäà. Þëö-âàéûí áèðè- äèð. – [Ùåéáÿò:] Ýþðöðñÿí äÿ, Õÿëèë äàéû? Ñààòëûëàð ìÿíè þëöâàéëàðûí úÿðýÿñèíÿ éàçìûø- äûëàð. Ì.Ùöñåéí. ÞËÖÂÀÉËÛà èñ. Þëöâàé àäàìûí ùàëû; áàúàðûãñûçëûã, àúèçëèê, êåéëèê, àòèëëèê. ÞËÖÉÓÉÀÍ
èñ. Ìöñÿëìàíëàðäà: ìåéèò éóìàãëà ìÿøüóë îëàí àäàì; ìöðäÿøèð. ÞÌÖÐ èñ. [ÿð.] 1. Èíñàí, ùåéâàí âÿ éà áèòêèíèí äîüóëóøóíäàí þëöìöíÿ ãÿäÿðêè ôèçèîëîæè âÿçèééÿòè; ùÿéàò. Þìöðäöð, áèðè àç éàøàéûð, î áèðè ÷îõ éàøàéûð. Ò.Ø.Ñèìóðã. Ùàéûô þìöð ãûñà, àðçó ýåíèøäèð; Êèì áó ãàéüû èëÿ òèòðÿìÿìèøäèð. Ì.Ìöøôèã. Þìöð éîëäàøû – àðâàä, çþâúÿ, ùÿéàò éîëäàøû. Àüëûíû áàøûíà âóðñóí, ýþðñöí êè, òàïäûüû àäàì îíóíëà þìöð éîëäàøû îëàúàãìû? Ìèð Úÿëàë. 2. Þìðöìäÿ, þìðöíäÿ øÿêëèíäÿ – ùå÷ áèð çàìàí, ùå÷ âàõò, ãÿòèééÿí. Þìðöíäÿ ýÿë- ìÿéèá äîüðó äèëèíÿ. Ã.Çàêèð. [Íàøàä] þì- ðöíäÿ áó ãÿäÿð ñÿðò âÿ äèêáàø áèð ãàäûí ýþð- ìÿìèøäè. Ñ.Ùöñåéí. 3. Þìðöì-ýöíöì øÿêëèíäÿ – íÿâàçèøëÿ, ìåùðèáàíëûãëà ìöðàúèÿò. [Ãàäûí Òàùèðÿ:] Áÿñ ìÿíèì áàëàìû íèéÿ ýÿòèðìÿäèí, þìðöì- ýöíöì? Ì.Ùöñåéí. ◊ Þìöð (þìðö) áàäà ýåòìÿê – þìðöí ùÿäÿð êå÷äèéèíÿ òÿÿññöô áèëäèðèð. Êþíöë âåð- äèì ùÿð áèâÿôà éàäëàðà; Ùàéûô îëäó, þìöð ýåòäè áàäëàðà. Ì.Â.Âèäàäè. Þìöð êå÷èð- ìÿê (ñöðìÿê) – éàõøû âÿ ðàùàò éàøàìàã; öìóìèééÿòëÿ, éàøàìàã, ùÿéàò ñöðìÿê. Ñöð þìðöíö, ÷ÿê ëÿççÿòèíè, úàí ÿëÿ äöøìÿç. ß.Ãÿìêöñàð. Èêèñè äÿ ÿë-ÿëÿ âåðèá, øàä âÿ õöððÿì äèðèëèéèí ýåíèø áàüûíäà þìöð ñöðöð- äöëÿð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òåëëè .. äþðä èë áóí- äàí ÿââÿë Èñëàìûí åâèíÿ ýÿëìèø, éàëíûç èêè èëèíè áÿõòèéàð áèð ýÿëèí êèìè þìöð ñöðìöøäö. Ñ.Ùöñåéí. Þìöð âåðìÿê – ùÿéàò âåðìÿê, úàí âåðìÿê, éàøàòìàã. Äîíáàñ áèçÿ êþìöð âåðèð; Îúàãëàðà þìöð âåðèð. Ì.Ìöøôèã. Þìöð (þìðö) éàðûäàí êå÷ìÿê – þìðöí êå÷ìÿñèíÿ òÿÿññöô áèëäèðèð. Áàø àüàðäû, þìöð êå÷äè éàðûäàí; Ãóðòàðìàäûì ùÿðýèç àùö çàðûäàí. Ã.Çàêèð. Þìðö óçàíìàã – äàùà ÷îõ éàøàìàã, þìðö óçóí îëìàã. Áöë- áöëöí ñÿñè êèìè; Ãàéíàéûð èíúÿ ñÿñèí; Ñàíêè þìðöì óçàíûð; Óçàíäûãúà íÿôÿñèí. ß.Úàâàä. Þìðö âÿôà åòìÿìÿê – àç þìöð ñöðöá àðçóñóíà, öìèäèíÿ éåòèøìÿìÿê, èñòÿäèéèíè, ýþçëÿäèéèíè ýþðìÿìÿê, íÿñèá îëìàìàã. Þìðöì (þìðöí, þìðö...) áîéó (óçóíó) – 1) ùÿìèøÿ, äàèìà, áöòöí ùÿéàòûì (ùÿéàòûí, ùÿéàòû) áîéóíúà. Þìðöì áîéóíúà ñÿíÿ ìèííÿòäàðàì. Þìðö áîéóíúà èøëÿéèá; 2) ùå÷ áèð çàìàí, ùå÷ áèð âàõò. Þìðöì áîéó óíóò- ìàðàì. Þìðöíäÿ áèð ýöí ýþðìÿìÿê – þìðö áîéó ÿçàá-ÿçèééÿò ÷ÿêìÿê, õîø ýöí ýþðìÿìÿê. [Áàëàø:] Éàçûã íÿ ùàëà äöøìöø, íåúÿ äÿ ñàðàëìûø, ñîëìóø, [Ñåâèë] þìðöíäÿ 551 ÞËÖÌÃÀÁÀÜÛ ÞÌÖÐ áèð ýöí ýþðìÿìèø(äèð). Ú.Úàááàðëû. Þìðöí (þìðöíöç) óçóí îëñóí! – õåéèð-äóà, òÿøÿê- êöð ìÿãàìûíäà èøëÿäèëèð. [Ìèðçÿ Ñÿôÿð:] Àüà, ìÿñëÿùÿòèíèç ÷îõ ýþçÿëäèð, þìðöíöç óçóí îë- ñóí, ñèç ùÿìèøÿ ìÿíèì óøàãëàðûìûí ãåéäèíÿ ãàëûáñûíûç. ß.Ùàãâåðäèéåâ. Þìðöíö ÷öðöò- ìÿê – óçóí çàìàí âàõòûíû áîø êå÷èðìÿê. [Ýÿðàé áÿé Úÿëàëà:] Îüóë, ìÿí áèëèðÿì, ñåâ- äàéà äöøÿí; Èíñàíëàð þìðöíö ÷öðöäöð áÿçÿí.. Ñ.Âóðüóí. Þìðöíö ñÿíÿ (ñèçÿ âÿ ñ.) áàüûø- ëàäû – þëäö, úàíû ÷ûõäû. ÞÌÖÐÁÈËËÀÙ çÿðô [ÿð.] 1. Èíäèéÿ ãÿäÿð, ùå÷ áèð âàõò. Þìöðáèëëàù áåëÿ øåé îëìàéûá. 2. Áöòöí þìðö áîéó; ùÿìèøÿ, ùÿìèøÿëèê, äàèìè. Þìöðáèëëàù ÿë ÷ÿêìÿê. Þìöðáèëëàù èíúèìÿê. ÞÌÖÐËÖ
ñèô. Óçóí þìöð ñöðÿí, éà ñöð- ìöø. Þìöðëö àäàì. ÞÌÖÐËÖÊ ñèô. Þìðöíöí àõûðûíà ãÿäÿð äàâàì åäÿí, ãöââÿäÿ îëàí; ùÿìèøÿëèê. Þìöðëöê òÿãàöä. Þìöðëöê ïàñïîðò. Þìöð- ëöê ùÿáñ úÿçàñû. – Þìöðëöê éîë éîëäàøûäûð; Äîüðóäàí äà áèçÿ àäÿò. Ñ.Âóðüóí. Êîñà .. þçöíö þìöðëöê êóðéåðëèê âÿçèôÿñèíäÿí àçàä îëìóø ñàéûðäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. ÞÌÖÐÑÖÇ ñèô. Þìðö àç îëàí, àç éàøàéàí, þìðö óçóí ñöðìÿéÿí. Þìöðñöç þìöðäÿí ÷îõ àñûëûéàì; Ýÿðÿêäèð ñþç äåéÿì, ñþç éàñòûëà- éàì. Ì.Àðàç. ÞÌÖÐÑÖÇËÖÊ èñ. Þìðöí àç îëìàñû, àç éàøàìà, àç þìöð ñöðìÿ. ÞÍ 1. Á à õ ãàáàã 2 3, 4 âÿ 6-úû ìÿíà- ëàðäà. Þí òÿðÿô. Þí äèâàð. Þí ñûðà. 2. èñ. Öçÿ òÿðÿô îëàí úÿùÿò; ãàáàã. Åâèí þíö. – [Çåéíàë] ÷îõ ìöòÿðÿääèä èäè, þç ãàïûñûíûí þíöíäÿ äóðóá ôèêèðëÿøìÿéÿ áàø- ëàäû. Ñ.Ùöñåéí. Ýþç þíöíäÿ – ýþç ãàáà- üûíäà, ýþç ãàðøûñûíäà. Úöìëÿ ìààðèô ÿùëèíèí ùàëÿòè ýþç þíöíäÿäèð. Ì.ß.Ñàáèð. ÞÍÚß çÿðô 1. Ãàáàãúà, ÿââÿëúÿ, áèðèíúè îëàðàã. Þíúÿ îíà ñþç âåðäèëÿð. – [2-úè êîð:] Íÿ þíúÿ þéëÿ ñÿàäÿò, íÿ áþéëÿ çèëëÿò îëàéäû. Ù.Úàâèä. // Ãàáàãäà, èðÿëèäÿ, þíäÿ. Þíúÿ êèì ýåäÿúÿê? 2. Âàõòûíäà, ãàáàãúàäàí. Òÿäáèðè þíúÿ ýþðìÿê ëàçûìäûð. ÞÍÚßÄßÍ çÿðô Ãàáàãúàäàí, èðÿëèúÿäÿí, ÿââÿëúÿäÿí, þíúÿ. [Ñèðàò] èøèí .. áèòèá-áèòìÿéÿ- úÿéèíè þíúÿäÿí áèëìÿê èñòÿéèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí. ÞÍÚÖË èñ. âÿ ñèô. 1. Ãàáàãúûë. ..Ãÿùðÿìàí èñòÿéèð áàëàúà Ñàáèð .. þíúöë àäàìëàðäàí îëñóí. Ñ.Ðÿùèìîâ. Ëàêèí Ãöäðÿò ùå÷ øöáùÿ åòìèðäè êè, Àñëàíîâ éîëäàø îíóí àäûíû äàùà ýåðèäÿ ãàëàíëàð ñûðàñûíäà äåéèë, þíúöëëÿð ñû- ðàñûíäà ÷ÿêÿúÿê. Ì.Ùöñåéí. 2. Áàø÷û, þíäÿ ýåäÿí, ãàáàãäà ýåäÿí, áàø- ÷ûëûã åäÿí. Þíúöëöíö èòèðìèø äóðíà äÿñòÿñèíè àíäûðàí áó ãûç äÿñòÿñèíèí ñÿñè ìåøÿéÿ äöøöð, àüàúëàðûí àðàñû èëÿ óçàíà-óçàíà ýåäèðäè. ß.Âÿëèéåâ. ÞÍÚÖËËÖÊ èñ. Ãàáàãúûëëûã. ÞÍ×Ö äàí. á à õ þíúöë 1-úè ìÿíàäà. Þí÷ö ãûç. ÞÍ×ÖËÖÊ
äàí. á à õ þíúöëëöê. ÞÍÄßÐ
èñ . Ðÿùáÿð, áàø÷û. Ìÿíèì þç óë- äóçóìó áàüðûíà áàñìûø ùèëàëûì; Äåäè þí- äÿð: “Éþíö áàéðàãäàêû ö÷ ðÿíýäÿí àëûì”. Á.Âàùàáçàäÿ. ÞÍßÌ
èñ. ßùÿìèééÿò, äèããÿò, ôàéäà, õåéèð.
ÞÍËÖÊ èñ. Èø ýþðÿíäÿ ïàëòàð ÷èðêëÿíìÿ- ñèí äåéÿ öñòäÿí òàõûëàí ýåéèì; äþøëöê. Áàëëû .. ýþç éàøëàðûíû þíëöéöíöí ÿòÿéè èëÿ ãóðó- äóðäó. À.Øàèã. // Áàëàúà óøàãëàð ö÷öí ìö- øÿìáÿ âÿ éà ïàð÷àäàí òèêèëÿí äþøëöê. ÞÍËÖÊËÖ ñèô. Þíëöê ýåéìèø, þíëöê òàõìûø; äþøëöêëö. Þíëöêëö óøàã. – Áèëÿêëÿð ÷èðìÿêëè, äþøëÿð þíëöêëö; Ùàìûñû òîðáàëû, ùàìûñû éöêëö. Ñ.Âóðüóí. ÞÏÄÖÐÌß
“Þïäöðìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÏÄÖÐÌßÊ
èúá. Þïìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê, òÿùðèê åòìÿê, éà èúàçÿ âåðìÿê. ÞÏÌß “Þïìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÏÌßÊ ô. 1. Ñåâýè, äîñòëóã, ñåâèíú ÿëà- ìÿòè îëàðàã, éàõóä ýþðöøäöêäÿ âÿ éà àéðûë- äûãäà äîäàãëàðûíû áèðèíÿ âÿ éà áèð øåéÿ òîõóíäóðìàã; áóñÿ åòìÿê, áóñÿ àëìàã. Ýþçëÿðèíäÿí þïìÿê. – Ñÿùÿð Ñîíà ÷àé âàõòû àäÿò öçðÿ àíàñûíû þïäö. Í.Íÿðèìàíîâ. Ìåù- ðèáàí ìÿùÿááÿòëÿ ãàðûøûã áèð ùÿéÿúàíëà Ðÿì- çèééÿíèí öçöíäÿí, äîäàãëàðûíäàí, ýþçëÿ- ðèíäÿí þïìÿéÿ áàøëàäû. Ñ.Ùöñåéí. // Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ. Àõàð ÷àéëàð þïäö î ýöí; Àòëû- ëàðûí àéàüûíäàí. Ñ.Âóðüóí. Ìÿçàðû þïäöêúÿ ùþðìÿòëÿ ðöçýàð; Äöøöð ÷þùðÿñèíÿ èëûã äàì- ëàëàð. Ì.Ðàùèì. 2. ìÿú. Òîõóíìàã, òÿìàñ åòìÿê, äÿéìÿê. [Àðñëàí áÿé Ìàðàëûí âåðäèéè ÷è÷ÿéè àëàðàã:] 552 ÞÌÖÐÁÈËËÀÙ ÞÏÌßÊ ..ßëëÿðèíèçè þïìöø îëàí áó ìóíèñ ýöëÿ þì- ðöì îëäóãúà ïÿðÿñòèø åäÿúÿéÿì. Ù.Úàâèä. ÞÏÖËÌß “Þïöëìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÏÖËÌßÊ “Þïìÿê”äÿí ìÿúù. Äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ; Çöëô öçÿ òþêöëÿíäÿ; Øåù äöøìöø ýöëÿ áÿíçÿð; Àü öçäÿí þïöëÿíäÿ. (Áàéàòû). ÞÏÖØ èñ. Þïìÿê èøè, þïìÿê òÿðçè; þïìÿ, áóñÿ. Ìåùðèáàí ìÿùÿááÿò ãàðûøûã áèð ùÿéÿ- úàíëà Ðÿìçèééÿíè þïöøëÿðè èëÿ ñàíêè éåìÿê èñòÿéèðäè. Ñ.Ùöñåéí. Ýþðöðÿì, þïöøöð ãîøà óëäóçëàð; Àíúàã õÿñèñ îëóð þïöøÿ ãûçëàð. Ñ.Âóðüóí. Þïöø àëìàã – þïìÿê, áóñÿ åòìÿê. ßçèçèíÿì, àë áóíäàí; Éàíàã áóíäàí, õàë áóíäàí; Øåéòàí âÿñâÿñÿ âåðèð; Äóð áèð þïöø àë áóíäàí. (Áàéàòû). Þïöø ýþíäÿðìÿê – ÿëèíè äîäàãëàðûíà àïàðûá, áèðèíÿ òÿðÿô èøàðÿ åòìÿêëÿ îíà ñåâýè âÿ ãàéüûñûíû èôàäÿ åòìÿê. Þïöø âåðìÿê – þïöëìÿê, áóñÿ åäèëìÿê. // Îáðàçëû òÿøáåùëÿðäÿ. Àé èøûüû, ýþçÿëëèéèí, ãûçëûüûí; ×è÷ÿêëÿðëÿ þïöøöíäÿí éàðàíäûí. ß.Úàâàä. Øÿôÿãëÿð ñþêÿðêÿí þïöøëÿðèíäÿí; Éàðàíìûø àü, èíúÿ éàíàüûí ñÿíèí. À.Øàèã. ÞÏÖØÄÖÐÌß “Þïöøäöðìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÏÖØÄÖÐÌßÊ èúá. Ìÿúáóðè âÿ éà õà- ùèøëÿ áèð-áèðèíè þïäöðìÿê. Êöñöëöëÿðè þïöø- äöðöá áàðûøäûðìàã. ÞÏÖØÌß “Þïöøìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÏÖØÌßÊ ãàðø. Áèð-áèðèíè þïìÿê. Ãà- äûíëàð àíàìëà þïöøöð, ñþéëÿøèð, ýöëöøöðäö- ëÿð. À.Øàèã. Äîäàã-äîäàãäà þïöøäöêúÿ õåéëè ñþç âåðäèí; Íÿ îëäó, öç ÷åâèðèá ãà÷äûí àãèáÿò ìÿíäÿí.. Ù.Úàâèä. // Îáðàçëû òÿøáåù- ëÿðäÿ. ×àéëàðûí àùÿíýè àõûð ãàíûìäà; ×è÷ÿê- ëÿð þïöøöð ùÿð äàñòàíûìäà. Ñ.Âóðüóí. ÞÐÄßÊ èñ. çîîë. ßòè éåéèëÿí âÿùøè, éà ÿùëè óçóí áîüàçëû èðè ñó ãóøó. ÞÐÄßÊÁÓÐÓÍ èñ. çîîë. Ñèôÿòè þðäÿê äèì- äèéè êèìè åíëè, ìÿìÿëè ùåéâàí (âÿòÿíè Àâñòðà- ëèéà âÿ Òàñìàíèéàäûð). ÞÐßÍ
èñ. ßêèëìÿìèø ñàùÿ. ÞÐÊßÍ
èñ. Ìèíèê ùåéâàíëàðûíûí ÷óëóíó ñàðûéûá áÿðêèòìÿê ö÷öí áàøûíäà äîüàíàã îëàí óçóí èï; ÷àòû. Þðêÿí íÿ ãÿäÿð óçóí îëñà, éåíÿ äÿ äîüàíàãäàí êå÷ÿð. (Àòà. ñþçö). ◊ Þðêÿí àëòûíà ýÿòèðìÿê – òàáå åòìÿê, ðàì åòìÿê. [Éàðìÿììÿä:] Ùþðìÿòëè ñÿäðè- ìèçè ëàï þðêÿí àëòûíà ýÿòèðÿúÿêñèíèç. Ì.Èáðà- ùèìîâ. ...þðêÿíèíèí öñòöíÿ îäóí éûüìàã îëìàç – åòèáàðñûç, èíàíûëà áèëìÿéÿí, áåë áàüëàíûëìàç àäàì ùàããûíäà. [Øàùïÿðè Øàù- ìàðà:] Áó ñÿäðÿ ÷îõ äà áåë áàüëàìà, îíóí þðêÿíèíèí öñòöíÿ îäóí éûüìàã îëìàç. Á.Áàéðàìîâ. ÞÐÊßÍËÈ
ñèô. Þðêÿíè îëàí. ÞÐÍßÊ
èñ. Íöìóíÿ, ìèñàë. [Åëõàí:] Áèç ùÿëÿëèê âÿòÿíèí éöêñÿê äàüëàðûíà ÷ÿêèëÿúÿê, îðàäà áöòöí áÿøÿðèééÿò ö÷öí þðíÿê îëà áèëÿ- úÿê áèð þëêÿ äöçÿëäÿúÿéèê. Ú.Úàááàðëû. ..Çèéà- ëûëàðûìûç ùÿð èøäÿ ÿùàëèéÿ þðíÿê îëäóãëàðû êèìè, àèëÿ ãóðóëóøóíäà, àèëÿ ùÿéàòûíäà äà áèð íö- ìóíÿ îëìàëûäûð(ëàð). À.Øàèã. // Òèìñàë. Ãÿë- áèì þðíÿéèäèð éàíàð áèð äàüûí. Ì.Ìöøôèã. ÞÐÍßÊËÈÊ èñ. Þðíÿê, íöìóíÿ îëà áèëÿ- úÿê ùÿð áèð øåé; íöìóíÿ. ÞÐÏßÊ
èñ. 1. Ãàäûíëàðûí áàøëàðûíà ñàëäûã- ëàðû èðè èïÿê âÿ éà áàøãà ïàð÷àäàí þðòöê, èðè áàø éàéëûüû. Øÿùðÿáàíó õàíûì ÿðèíèí ñàü áþé- ðöíäÿ ÷ÿíÿñèíè éàøìàéûá, àü þðïÿê áàøûíäà, ùÿëëàúè, ñàìèò ÿéëÿøèáäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. [Ìèíà] þðïÿéèíèí óúó èëÿ ýþçëÿðèíè ñèëäè. ß.ßáöëùÿñÿí. 2. ìÿú. Þðòöê ìÿíàñûíäà. Äàüëàðûíûí áàøû ãàðäûð; Àü þðïÿéèí áóëóäëàðäûð. Ñ.Âóðüóí. ÞÐÏßÊËÈ
ñèô. Áàøûíà þðïÿê þðòìöø, áà- øûíäà þðïÿê îëàí. ×ÿùðàéû þðïÿêëè áèð ýÿëèí éà äà; Úàâàí áèð ãûçñàíìû, åé ÿëâàí áóäàã? Ì.Äèëáàçè. ÞÐÏßÊÑÈÇ ñèô. âÿ çÿðô Þðïÿéè îëìàéàí; áàøûà÷ûã. ÞÐÒ-ÁÀÑÄÛÐ: þðò-áàñäûð åòìÿê (åëÿìÿê) – ýèçëÿòìÿê, öñòöíö ìàëàëàìàã. [Ýÿíú:] Þç òÿðÿôäàðëàðûíûí çÿèôëèéèíè þðò-áàñäûð åëÿéÿí áèð àäàì ðÿùáÿð îëà áèëÿðìè? Ì.Ùöñåéí. ÞÐÒÄÖÐÌß “Þðòäöðìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÐÒÄÖÐÌßÊ èúá. Þðòìÿê èøè ýþðäöð- ìÿê, þðòìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿê. ÞÐÒÌß
“Þðòìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÐÒÌßÊ
ô. 1. Þðòöê ñàëìàã, öçÿðèíÿ áèð øåé ñàëìàã. Êÿëàüàéû þðòìÿê. – Áó âàõò åøèê- äÿí Ãóëàìõàí ñÿñëÿíèð: – Äóðóí, áàøûíûçû þðòöí. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. // Öçÿðèíÿ áèð øåé ÷ÿ- êèá ýþðöíìÿç åòìÿê. Ãûçûí áàøûíäà ÷àäðàñû îëàðäû, ëàêèí öçöíö þðòìÿçäè. Ð.ßôÿíäèéåâ. Ùöñíöíö þðòìÿñèí íÿ ïÿðäÿ, íÿ ðÿíý! Ñ.Âóðüóí. // Ãàáàüûíû êÿñìÿê, ýþðöíìÿç åòìÿê. Áöòöí ñàùèëè äóìàí þðòìöøäöð. 2. Áàüëàìàã, ãàïàìàã. Ãàïàüû þðòìÿê. – [Ñîíà] òåç îòàüûíà ýåäèá ãàïûíû þðòäö. 553
ÞÏÖËÌß ÞÐÒÌßÊ
Í.Íÿðèìàíîâ. Ñöðÿééà éàâàøúà ïÿíúÿðÿíè þðòöá, àéàüûíûí óúóíäà åùìàëëûãëà ãàéûäûá éàòàúàüûíà óçàíäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. 3. Öñòöíÿ áèð øåé ñàëìàã, ñÿðìÿê. Úÿðýÿ èëÿ äöçöëìöø éàìéàøûë øàì àüàúëàðûíû àüàï- ïàã ãàð þðòìöøäö. Ì.Èáðàùèìîâ. // ìÿú. Áöðöìÿê, ñàðìàã, ÷óëüàìàã, òóòìàã, áàñ- ìàã. Ìÿí ÷îõ èñòÿðäèì êè, ñÿíèí ùÿð çàìàí; Þðòìÿñèí î äèëáÿð ùöñíöíö äóìàí. Ñ.Âóð- üóí. Àíúàã ùÿðäÿí ìåøÿëÿðè ãàëûí äóìàí áöðöäöéö êèìè Úàâàäûí ñèôÿòèíè äÿ êÿäÿð þðòöðäö. ß.Âÿëèéåâ. ÞÐÒÖ èñ. 1. Áàøà þðòöëÿí ùÿð ùàíñû áèð øåé. Áàøûíäàêû þðòöíö ýþòöðìÿê. – [Ñåâäà] áàøûíäàêû àü èïÿê þðòöíö áèð éàíà àòàð. Ù.Úàâèä. [Ãÿòèáÿ] áàø þðòöñöíöí ãàðøûñûíà àëìàç, éàãóò âÿ èíúèëÿðäÿí äöçÿëìèø áèð úûããà òàõìûøäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. 2. Ïÿðäÿ. Ñèíÿñèíè à÷àð ìàíà; Þðòöñö àü ïÿíúÿðÿëÿð. Ñ.Âóðüóí. Áó ìÿõìÿð þðòöéöíöí öçÿðèíÿ äÿ áèð ãÿäÿð åíñèç àü þðòö ÷ÿêèëìèø- äèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. // Ìÿú. ìÿíàäà. Öçöíäÿ ãàëìûøäûð ãàðà ëÿêÿëÿð; Áèð ìàòÿì þðòöñö ýåéèíäè øÿùÿð. Ñ.Âóðüóí. ÞÐÒÖÁ-ÁÀÑÄÛÐÌÀ “Þðòöá-áàñäûðìàã”- äàí ô.èñ. ÞÐÒÖÁ-ÁÀÑÄÛÐÌÀà ô. Öñòöíö þðòìÿê, öñòöíö ìàëàëàìàã, ýèçëÿòìÿê. Ïèñ ÿìÿëëÿ- ðèíè þðòöá-áàñäûðìàã. ÞÐÒÖÚÖ ñèô. Áèð øåéè þðòÿí, ïÿðäÿëÿéÿí, áèð øåéèí öçÿðèíÿ ÷ÿêèëÿí, öñòöíö þðòÿí. Þðòöúö øöøÿ. Þðòöúö áîéà. ÞÐÒÖÊ èñ. 1. Ùÿð ùàíñû áèð øåéèí öçÿðèíÿ ÷ÿêèëÿí, ñàëûíàí ïàð÷à. Õîí÷à þðòöéö. – Ïÿðè- íèí àíàñû èëÿ ßøðÿô áàáà è÷ÿðè ýèðèá þëöíöí öñòöíÿ áèð þðòöê ÷ÿêäèëÿð. ß.Ìÿììÿäõàíëû. Ìÿí áèð äÿ ýþçëÿðèìè äîëàíäûðûá áàõäûì, ýþðäöì êè, ùÿëÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ùåéêÿë þðòöêäÿ- äèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. // ×åõîë. [Ãÿùðÿìàí éöç- áàøû] êàìàí÷àíû ýþòöðöð ÿëèíÿ, áàøëàéûð þðòöéöíö à÷ìàüà. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Èìè ÷ÿùðàéû àòëàç þðòöéö à÷ûá, áàøäàí-áàøà ñÿäÿôÿ òóòóëìóø òàðûíû åùòèéàòëà ÷ûõàðòäû. È.ßôÿíäèéåâ. 2. Ñöôðÿ. ..Çÿùðà õàëà ñòîë ãîéóá, öñòöíÿ ãûðìûçû þðòöê ñàëìûøäû. Ìèð Úÿëàë. // Éîðüàí, áàëûø âÿ ñ. öñòöíÿ ñàëûíàí ïàð÷à. ..Ñÿðâíàç þç îòàüûíäà èïÿê éîðüàíûíà þðòöê òèêèðìèø. ß.Âÿëèéåâ. 3. Á à õ þðòö. [Øàù Ñèòàðÿéÿ:] Ñÿíÿ ùþêì åäèðÿì, êÿíàð åò þðòöéö! Ú.Úàááàðëû. Àü þð- òöéÿ áöðöíäöðöð àëÿìè; ×óëüàëàéûð, ýåéèí- äèðèð àëÿìè. À.Ñÿùùÿò. 4. õöñ. Áèð øåéè öñòäÿí, öçäÿí þðòÿí øåé. Áèòêè þðòöéö. Òîðïàã þðòöéö. Àñôàëò þðòö (éî- ëóí âÿ ñ.-íèí öçÿðèíÿ äþøÿíÿí àñôàëò ãàòû). ÞÐÒÖÊËÖ
ñèô. Þðòöéö îëàí, áèð øåéëÿ þð- òöëìöø. Áóíëàðûí ãàðøûñûíäà àçúà êÿíàð; Éàøûë þðòöêëö áèð áþéöê ìèç âàð. À.Ñÿùùÿò. Ùÿð èêè äèâàð óçóíó àü ïàðóñèí þðòöêëö ñòóëëàð äöçöëìöøäö. Ì.Ùöñåéí. ÞÐÒÖËÌß
“Þðòöëìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÐÒÖËÌßÊ
ô. 1. Ãàïàíìàã, áàüëàíìàã. Ùÿéÿò ãàïûñû þðòöëÿíäÿ ñàíêè ýöíÿø äÿ áàòäû. Òåëëèíèí ñåâèíúè éîõ îëóá ýåòäè. ×ÿìÿíçÿ- ìèíëè. ..Êö÷ÿ ãàïûñû à÷ûëäû, ñîíðà äà áÿðê þðòöëäö. Ìèð Úÿëàë. 2. Ñàðûëìàã, ãàïëàíìàã, ÷óëüàëàíìàã. Ýþé öçö ãàëûí áóëóäëàðëà þðòöëìöø, öôöãëÿð äàðàëìûøäû.. Ì.Èáðàùèìîâ. 3. Äàì òèêèëèá öñòö áèð øåéëÿ ãàïàíìàã. Åâèí äàìû þðòöëäö. – Ãÿäèìîâóí ãûðìûçû êèðÿìèòëÿ þðòöëìöø éåääèîòàãëû, èêèìÿðòÿáÿëè åâè Ñàáèð àäûíà îíèëëèê ìÿêòÿáäÿí î ãÿäÿð äÿ óçàã äåéèëäè. ß.ßáöëùÿñÿí. ÞÐÒÖËÖ
ñèô. 1. Öçÿðèíÿ ãàïàã ãîéóëìóø, éà þðòö ñàëûíìûø. Þðòöëö òàáàãëàðäà ïàé- ïàé áþëöíìöø òÿçÿ ãóðáàíëûã ÿò ãîíøóëàðà ïàéëàíûðäû. Ìèð Úÿëàë. 2. Þðòöëìöø, ãàïàíìûø. Þðòöëö ãàïû. Þðòöëö ïÿíúÿðÿ. 3. ìÿú. Ýèçëè. Îíóí÷óí äà ìÿðùóìóí þâëàäûíûí õàòèðèíÿ äÿéìÿñèí äåéÿ îíóí àäûíû áóðàäà þðòöëö (ç.) ãîéäóã. Ú.Ìÿììÿäãó- ëóçàäÿ. // Èêèìÿíàëû, ãàðàíëûã, äóìàíëû. Þð- òöëö (ç.) äàíûøìàã. – Þðòöëö áàçàð äîñòëóüó ïîçàð. (Ìÿñÿë). 4. ìÿú. Ùÿëë îëóíìàìûø. Ìÿñÿëÿ þðòöëö (ç.) ãàëäû. ÞÐÒÖËÖËÖÊ èñ. Þðòöëö îëìà, ãàïàëû îëìà, à÷ûã îëìàìà. ÞÐÒÖËÖÒÎÕÓÌËÓËÀÐ úÿì, áîò. Éó- ìóðòàúûãëàðû òîõóìëóãëà þðòöëö îëàí áèòêè äÿñòÿñèíèí àäû. ÞÐÒÖÍÚßÊ
èñ. Þðòöíìÿéÿ éàðàéàí ùÿð áèð øåé; áöðöíúÿê. ÞÐÒÖÍÚßÊËÈ ñèô. Þðòöíúÿéè, áöðöíúÿéè îëàí; áöðöíúÿêëè. 554
ÞÐÒÖ ÞÐÒÖÍÚßÊËÈ ÞÐÒÖÍÌß “Þðòöíìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÐÒÖÍÌßÊ ãàéûä. Þç öçöíö, éàõóä öñòöíö áèð øåéëÿ þðòìÿê. ÞÐÖØ
èñ. Ìàë-ãàðà îòàðûëàí éåð, ýåíèø îòëàã. Ñöðöíö þðöøÿ áóðàõìàã. – Áó çàìàí Íÿáè þðöøäÿ ãîéóí îòàðûðäû. “Ãà÷àã Íÿáè”. Ñÿëòÿíÿò úàìûøû þðöøÿ þòöðöá ãàéûäûðäû. Á.Áàéðàìîâ. ÞÑÊÖÐßÊ
èñ. Àäÿòÿí íÿôÿñ éîëëàðûíûí õÿñòÿëÿíìÿñè âÿ éà ãûúûãëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿ- äàð îëàðàã ãåéðè-èõòèéàðè ÷ûõàðûëàí õûðûëòûëû, õûøûëòûëû ñÿñ; þñêöðòö. [Î] úàâàá âåðìÿê èñòÿäè, ëàêèí âÿðÿì þñêöðÿéè äàíûøìàüà ìà- úàë âåðìÿäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Áèð-èêè àüûç ãóðó þñêöðÿê ãàðûíûí ñþçöíö éàðûì÷ûã êÿñäè.. ß.ßáöëùÿñÿí. // Þñêöðìÿ õÿñòÿëèéè. Êÿíäè- ìèçäÿ íÿ ÷èðê, íÿ þñêöðÿê, íÿ äÿ àçàð âàð. Ñ.Âóðüóí. ÞÑÊÖÐßÊËÈ ñèô. Þñêöðÿêëÿ áèðëèêäÿ îëàí. ÞÑÊÖÐßÊÎÒÓ èñ. áîò. Ýèëëè òîðïàãëàðäà, ðöòóáÿòëè äÿðÿëÿðäÿ, ó÷ãóíëàðäà âÿ ñàùèë- ëÿðäÿ áèòÿí ÷îõèëëèê îò-áèòêè. ÞÑÊÖÐÌß “Þñêöðìÿê”äÿí ô.èñ. Þñêöð- ìÿëÿð, àñãûðìàëàð, áîüàç àðûòìàëàð áèð- áèðèíÿ ãàðûøäû. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Ãàðàëòûíûí þñêöðìÿñè Ãöäðÿòÿëè ö÷öí íàìÿëóìó àøêàð åòäè. Ò.Ø.Ñèìóðã. ÞÑÊÖÐÒÌß “Þñêöðòìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÑÊÖÐÒÌßÊ èúá. Þñêöðÿéÿ ñÿáÿá îë- ìàã, þñêöðÿê ýÿòèðìÿê. [Äàøäÿìèð:] Áàøãà òöòöí ÷ÿêÿíäÿ ìÿíè þñêöðäöð. Ì.Ðçàãóëó- çàäÿ. ÞÑÊÖÐÒÖ
á à õ þñêöðÿê. Þñêöðòö ñÿñè. – Ùàâà ñàêèò, êÿíä ñÿññèç îëàíäà ãîíàãëàðûí þñêöðòöñö åøèäèëèð. ß.Âÿëèéåâ. ÞÑÊÖÐÖØÌß “Þñêöðöøìÿê”äÿí ô.èñ. Êîëõîç òþâëÿëÿðèíèí ãàáàüûíäà .. ãîéóí âÿ êå- ÷èëÿðèí þñêöðöøìÿñè äàâàì åäèðäè. ß.Âÿëèéåâ. ÞÑÊÖÐÖØÌßÊ ãàðø. Áèðäÿí, áèð-áèðèíèí äàëûíúà þñêöðìÿê (÷îõëàðû ùàããûíäà). Ãî- éóíëàð ýþâøÿéèð, êå÷èëÿð þñêöðöøöð, èòëÿð ùö- ðöøöð, ÷îáàíëàð ñÿñ åëÿéèá áèð-áèðèíèí éàòìà- ñûíà ìàíå îëóðäóëàð. ß.Âÿëèéåâ. ÞÒß
1 ÿâÿç. 1. Äàíûøàíà ýþðÿ ÿñàñ ýþòö- ðöëÿí áèð øåéäÿí äàùà óçàã îëàí éåðè, òÿðÿôè áèëäèðèð (áÿðè ìöãàáèëè). Þòÿäÿ îòóðìàã. Þòÿ- äÿí êå÷ìÿê. 2. Áèð øåéèí äàë òÿðÿôè, äàëû, àðõàñû. Äàüûí þòÿ òÿðÿôèíäÿ. Ñòîëóí þòÿñèíÿ êå÷ìÿê. 3. Ñîíðàêû, àðäû, äàëû. Þòÿñèíäÿí õÿáÿðèì éîõäóð. ÞÒß
2 ñèô. Öñòöí, àðòûã, þòêöí. Ùàçûðúà- âàáëûãäà áàúû ãàðäàøûíäàí þòÿäèð. – Èëéàñ ßñìÿð õàëàíûí ÿðèíèíêèíäÿí äÿ þòÿ îëàí äå- éèíòèëÿðèíÿ äþçÿ áèëÿðäè. È.Ùöñåéíîâ. ÞÒß-ÁßÐÈ
ÿâÿç. Ìöõòÿëèô éåðëÿð; îðà- áóðà, î òÿðÿô-áó òÿðÿô. [Õÿëèë] õûðäà îòàüûíäà áèð-èêè äÿôÿ þòÿéÿ-áÿðèéÿ ýåäèá, ñèíèðëÿðèíè éà- òûðìàã ö÷öí éàçû ìàñàñûíà îòóðäó. ×ÿìÿí- çÿìèíëè. [Ìîëëà Õÿëèë] ..ãàïûíûí þòÿñèíè- áÿðèñèíè éîõëàìàüà áàøëàäû. Ñ.Ùöñåéí. Þòÿäÿ-áÿðèäÿ – îðàäà-áóðàäà, àääà- áóääà. Þòÿäÿí-áÿðèäÿí – îðàäàí-áóðàäàí. [Òåëëè] áèð ñààòà ãÿäÿð ìöÿëëèìëÿ þòÿäÿí-áÿðè- äÿí ñþùáÿò åäèðäè. Ñ.Ùöñåéí. Èêè ãóäà þòÿäÿí- áÿðèäÿí ìÿùÿááÿòëÿ äàíûøäûëàð. À.Øàèã. ÞÒßÄßÊÈ
ñèô. Î éàíäàêû, î òÿðÿôäÿêè. Áó àðàëûã ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿí Äþâëÿò áÿé âÿ òàïàí÷àñû äöøìöø Ãóðáàí þòÿäÿêè îòàüà àòû- ëûá è÷ÿðèäÿí ãàïûíû áàüëàéûðëàð. Ú.Úàááàðëû. ÞÒßÊÈ ñèô. Î áèðè, äèýÿð, áàøãà. Áó êèòàáû éîõ, þòÿêè êèòàáû âåðèí. Þòÿêè îòàã áóíäàí äàùà ýåíèøäèð. ÞÒßÍ ñèô. 1. Êå÷ÿí, áóíäàí ÿââÿëêè, êå÷- ìèø. Þòÿí ýöí áèçÿ ýÿëìèøäè. 2. Þòÿíëÿðäÿ øÿêëèíäÿ çÿðô – êå÷ìèø- ëÿðäÿ, êå÷ìèø çàìàíäà, êå÷ìèø ýöíëÿðäÿ, ÿââÿëëÿðäÿ. ÞÒßÐÝÈ á à õ þòÿðè 1 . Áÿçÿí äÿ þòÿðýè áèð ùÿéàò ãÿìè; Öðÿêäÿ áþéöéöá áèð äàñòàí îëóð. Ñ.Âóðüóí. [Îüëàí] þòÿðýè Ìóñòàôàíûí êåôèíè ñîðóøäó. Ìèð Úÿëàë. ..Ôàéòîí÷ó áó ìÿíçÿðÿéÿ þòÿðýè áàõûá àòëàðû ãàì÷ûëàäû. Ì.Ùöñåéí. ÞÒßÐÈ 1
Þòÿðè áàõìàã. – Ñÿðíèøèí ãûçûí ýèçëÿíäèéè êà- áèíÿéÿ þòÿðè íÿçÿð ñàëûá, àøàüû åíäè. Ã.Èëêèí. 2. ìÿú. Ñÿòùè, äèëóúó, ñþçàðàñû, êþíöëñöç. Þòÿðè úàâàá. – [Éóñèô] Øàùïÿðèíè Ñÿðâíàç ãàðûýèëèí ùÿéÿò ãàïûñûíäà ýþðöá þòÿðè ñàëàì âåðäè. Á.Áàéðàìîâ. 3. Ìöâÿããÿòè, êå÷èúè. ßëÿìäàð åëÿ áèëèðäè êè, Çÿððèíòàú õàíûìûí ýöíäöçêö ãûøãûðòûñû þòÿðè áèð ùàë, áÿé õàíûìëàðûíà ìÿõñóñ áèð èøâÿ- íàçäûð. Ñ.Ðÿùèìîâ. ÞÒßÐÈ 2
åòìÿ ÿçèééÿò áàëàìà. Ì.ß.Ñàáèð. [Ìåùäè:] Õàëãû èíúèäèðëÿð áèçäÿí þòÿðè; Ùöíÿð ìåé- äàíûäûð èýèäèí éåðè. Ñ.Ðöñòÿì. 555
ÞÐÒÖÍÌß ÞÒßÐÈ
ÞÒÊßÌ ñèô. âÿ çÿðô Äèëëè-äèëàâÿð, ëîâüà, äèêáàø, òÿêÿááöðëö. Þòêÿì àäàì. – Áèç ýþ- ðÿí äåéèë Àáäóëëà ïàøà; Úöðÿò áàùÿì åäèá, þòêÿì îëóáäóð. Ã.Çàêèð. [Àðàçûí] áåëÿ êÿñÿðëè âÿ þòêÿì ñþçëÿðè ïîäðàò÷ûíûí õîøóíà ýÿëäè. À.Øàèã. þòêÿì-þòêÿì çÿðô Ëîâüà-ëîâüà, äèêáàø- úàñûíà. Þòêÿì-þòêÿì äàíûøìàã. ÞÒÊßÌËÈÊ
èñ. Ëîâüàëûã, äèêáàøëûã, òÿ- êÿááöðëöê. ÞÒÊÖÍ ñèô. 1. Þòìöø, ùÿääèíäÿí àðòûã éå- òèøìèø (ìåéâÿ, òàõûë ùàããûíäà). // Ùÿääèí- äÿí àðòûã áèøìèø, âàõòûíäàí àðòûã îä öñòöíäÿ ãàëûá êåéôèééÿòèíè èòèðìèø (áèøìèø ùàããûíäà). 2. Öñòöí. [ßëèîüëó:] Ùàâà à÷ûëûð, áÿëêÿ ñÿí äÿ ýåòäèí. Éåíÿ àüûë àüûëäàí þòêöí îëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ. 3. ìÿú. Þòÿí, êå÷ÿí, òÿñèðëè. Þòêöí ñþçöì, êÿñêèí áÿõòèì îëàéäû; Àü îòàüûì, çÿððèí ðÿõ- òèì îëàéäû. Àøûã ßëÿñýÿð. 4. ìÿú. Ìÿëàùÿòëè, çÿðèô, àùÿíýäàð, ëÿòèô. Ãûçûí þòêöí ñÿñèíäÿ õÿôèô áèð òèòðÿéèø âàðäû. Ì.Ùöñåéí. 5. ìÿú. Ãöââÿòëè, òÿñèðëè. ÞÒÊÖÍËÖÊ
èñ. Þòêöí øåéèí ùàëû, êåé- ôèééÿòè.
ÞÒÌß 1 “Þòìÿê 1 ”äÿí ô.èñ. ÞÒÌß 2
2 ”äÿí ô.èñ. ÞÒÌßÊ 1
ëèá êå÷ìÿê. Éîëäàí þòìÿê. – [ßñèðëÿð] Àñëà- íûí, Óüóðóí âÿ áèð íå÷ÿ ïàðòèçàíûí êþìÿéè èëÿ ìåøÿíè þòöá äàüëàðà éåòèøäèëÿð. Ñ.Âÿëèéåâ. // Áèð éåðèí, ñàùÿíèí îðòàñûíäàí, è÷èíäÿí êå÷- ìÿê, êå÷èá ýåòìÿê. Êÿíääÿí þòìÿê. [Ñåé- ìóð] ..êö÷ÿíè þòöá, äàð äàëàíëàðëà åâëÿðèíÿ ñàðû òÿëÿñèðäè.. Ù.Ñåéèäáÿéëè. // Ó÷óá ýåò- ìÿê, ó÷àðàã êå÷ìÿê. Áèð äÿñòÿ ãóø ÷àéû þòäö. – Ùÿðäÿíáèð êÿíäèí öçÿðèíäÿí .. äóðíà äÿñòÿëÿðè þòöá êå÷èðäè. ß.Ìÿììÿäõàíëû. 2. Ùÿðÿêÿòäÿ, éåðèøäÿ, ãà÷ûøäà ãàáàãëà- ìàã, èðÿëè ýåòìÿê, þòöá êå÷ìÿê, ýåðèäÿ áó- ðàõìàã. Âåëîñèïåä÷èíè þòìÿê. Éöê ìàøûíûíû þòìÿê. // Èðÿëèäÿ îëìàã, êå÷ìÿê. Éàðûøäà þòìÿê. – Áÿëè, ýÿðÿê Ãÿùðÿìàí þòñöí äÿ! – äåéÿ Ðöñòÿì éåíÿ äÿ ãÿòè úàâàá âåðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. // ìÿú. Áèð øåéäÿ î áèðèëÿðèíÿ ýþðÿ äàùà ÷îõ ìöâÿôôÿã îëìàã, äàùà ÷îõ íàèëèééÿò ÿëäÿ åòìÿê. Äÿðñäÿ éîëäàøëàðûíû þòìÿê. Ðåýèîí äþâëÿòëÿðèíè þòìÿê. 3. Êå÷ìÿê, àøìàã, àòëàìàã, ñîâóøìàã, ãóðòàðìàã (ñààò, ìþâñöì, çàìàí, éàø ùàã- ãûíäà). Ñààò èêèíè þòäö. Éàøû ÿëëèíè þòöá. Èñòè ýöíëÿð þòäö. – Ãûø äà éàâàø-éàâàø ãàðû âÿ ñîéóüó èëÿ þòöá ýåòäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Þòäö éàç, ñîëäó ÷è÷ÿê, èíëÿäè áöëáöë, êÿëÿáÿê. Ì.Ìöøôèã. ÞÒÌßÊ
2 ô. Îõóìàã, úÿù-úÿù âóðìàã, úèâèëäÿøìÿê. Ñÿùÿð à÷ûëäû, ãóøëàð þòäö. ß.Âÿëèéåâ. // ìÿú. Òÿðÿííöì åòìÿê. Éàøûë éàìàúäà ãóìðó òÿê; Þòöð éàíûãëû áèð òöòÿê. ß.Úÿìèë.
ÞÒÌÖØ ô.ñèô. 1. Þòöá-êå÷ìèø, êå÷èá-ýåò- ìèø. Þòìöø ýöíëÿð (ùàäèñÿëÿð). 2. Àøìûø, êå÷ìèø, àääàìûø. Ö÷öíúö àäàì éàøû ãûðõû þòìöø áèð êèøè èäè. ß.ßáöëùÿñÿí. Àüàéàð óúàáîéëó, ñèôÿòúÿ ÷îõ éàïûøûãëû, éàøû òÿçÿúÿ ãûðõû þòìöø ãàðûíëû áèð êèøè èäè.. ß.ßáöëùÿñÿí. ÞÒÐÖ 1. ãîø. ×ûõûøëûã ùàëäà îëàí ñþçëÿð- äÿí ñîíðà ýÿëÿðÿê ñÿáÿá, éà ìÿãñÿä áèëäèðèð. Ïÿñ ðÿôèãëÿðèìè èíòèçàð÷ûëûãäàí ÷ûõàðìàãäàí þòðö ýåíÿ ýÿðÿê áèð íå÷ÿ ñþç ÿðç åäÿì. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. [Ñåâÿð] Ãûçëàðû äà ýþíäÿðÿðÿì êè, ÷þëäÿí ñÿíèí ö÷öí òàú ãàéûð- ìàãäàí þòðö ÷è÷ÿê äÿðñèíëÿð.. Ú.Úàááàðëû. 2. Ìöðÿêêÿá ãîøìàíûí èêèíúè òÿðêèá ùèññÿñè êèìè èøëÿäèëÿðÿê, þçöíäÿí ÿââÿëêè ôèêðèí ñîíðàêû ôèêðÿ ñÿáÿá îëäóüóíó áèëäèðèð. [Îüëàí:] Íÿ îëàúàã, îíäàí þòðö íèéÿ öçö- ëöðñÿí? Ìèð Úÿëàë. ÞÒÖÁ-ÊÅ×Ìß “Þòöá-êå÷ìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÒÖÁ-ÊÅ×ÌßÊ á à õ þòìÿê 1 1-úè ìÿ- íàäà. Áó ÷èíàðûí äþâðÿñè éàé ôÿñëèíäÿ áóðà- äàí þòöá-êå÷ÿí àðàáà÷ûëàðûí .. äöøÿðýÿ éåðè îëìóøäó. Ñ.Ðÿùèìîâ. ÞÒÖÐÙÀÞÒÖÐ á à õ þòöð-þòöð. [Èñè äàéû:] Áèëìèðÿì þòöðùàþòöð íÿ âàõò ãóðòà- ðàúàã. Á.Áàéðàìîâ. ÞÒÖÐÌß
“Þòöðìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÒÖÐÌßÊ
ô. 1. Éîëà ñàëìàã. [ßëè:] [Êîõà] éîëà äöøÿíäÿ ùå÷ êèì îíó þòöðìÿéÿ ÷ûõìàñûí. Í.Íÿðèìàíîâ. Ãàëõûá ýåòäèêäÿ [Úåéðàíû] þòöðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ äûøàðû ÷ûõûð. Ñ.Ùöñåéí. 2. Áèð-áèðèíÿ âåðÿðÿê ýþíäÿðìÿê. Éàçûíû ãàáàãäàêûíà þòöðìÿê. 3. Áèð øåéè òåç, õÿëâÿòè, áàøãàëàðûíà ñåç- äèðìÿäÿí ãîéìàã, ñàëìàã, âåðìÿê. [Îüëàí] 556
ÞÒÊßÌ ÞÒÖÐÌßÊ
ãàðøû òÿðÿôäÿí áåø íÿôÿð ñèëàùëû àäàìûí ýÿëäèéèíè ýþðöð âÿ áîìáàíû úèáèíÿ þòöðöð.. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. 4. Öñòöíäÿí êå÷ìÿê, áóðàõìàã, ôèêèð âåð- ìÿìÿê, íÿçÿðäÿí ãà÷ûðìàã. Îõóéàðêÿí èêè ñÿòèð þòöðìÿê. – [Äÿðâèø:] Áèð íå÷ÿ ìÿãàìû ìÿí þçöì ãÿñä èëÿ þòöðäöì. À.Äèâàíáÿé- îüëó. Ìÿúëèñäÿêèëÿð Ãÿíáÿðîâó áþéöê ìàðàã âÿ äèããÿòëÿ äèíëÿéèð, îíóí áèð êÿëìÿñèíè áåëÿ þòöðìöðäöëÿð. ß.Âÿëèéåâ. 5. ìÿú. Àúýþçëöêëÿ, òåç-òåç éåìÿê; àøûð- ìàã. Êàçûì ùàëâàäàí èðè òèêÿëÿð òóòóá þòöð- äöêúÿ ýþçëÿðèíÿ èøûã ýÿëèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ñöáùàíâåðäèçàäÿ êàáàáäàí þòöðÿðÿê áèðèíúè áóòóëêàíû áîøàëòäû. Ñ.Ðÿùèìîâ. 6. Ýÿëìÿìÿê, èøòèðàê åòìÿìÿê, áóðàõ- ìàã. Äÿðñè þòöðìÿê. 7. Ãà÷ûðìàã, ÿëäÿí ÷ûõàðìàã, èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿìÿê, ÷àòà áèëìÿìÿê. Òðîëëåéáóñó þòöðìÿê. Ôöðñÿòè þòöðìÿê. ◊ È÷ÿðè þòöðìÿê – á à õ è÷ÿðè. Êþêñöíö þòöðìÿê – á à õ êþêñ. þòöð-þòöð çÿðô Áèð-áèðèíÿ þòöðìÿ. ◊ Þòöð-þòöðÿ ñàëìàã – áèð-áèðèíÿ þòöð- ìÿê, áèð-áèðèíèí öñòöíÿ àòìàã, ãÿñäÿí ëÿí- ýèòìÿê, áó ýöí-ñàáàùà ñàëìàã. Èøè þòöð- þòöðÿ ñàëìàã. ÞÒÖÐÖÚÖ
èñ. 1. Þòöðÿí, éîëà ñàëàí, ìöøà- éèÿò åäÿí, éàíûíúà ýåäÿí. 2. òåõ. Ùÿðÿêÿòè âÿ ñ.-íè ìàøûíûí áèð ùèññÿñèíäÿí î áèðèíÿ íÿãë åäÿí ãàéûø, äèøëè ÷àðõ âÿ ñ. Ùÿðÿêÿò þòöðöúöñö. // Ñèô. ìÿíà- ñûíäà. Þòöðöúö ãàéûø. Þòöðöúö ÷àðõ. ÞÒÖÐÖËÌß “Þòöðöëìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÒÖÐÖËÌßÊ “Þòöðìÿê”äÿí ìÿúù. Þí úÿáùÿäÿí áèçÿ òÿðÿô þòöðöëÿí (ô.ñèô.) ÿñèðëÿðèí ñàéû éîõ èäè. Ìèð Úÿëàë. ÞÒÖÐÖÌ èñ. Óäóì. ..Ïåíäèð-÷þðÿéè èêè þòöðöìäÿ éåäè. Ñ.Ðÿùìàí. ÞÒÖØ
èñ. Þòöøìÿ, ãà÷ûøìà, éöéöðöøìÿ. Ãà÷ îüëàí! Ãà÷! Àò áàñäû! Ìèëëÿò ýÿëèð! Þòöøäÿí ÷ûõàí áèð úàìààò ýÿëèð. Ì.ß.Ñàáèð. ÞÒÖØÄÖÐÌß “Þòöøäöðìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÒÖØÄÖÐÌßÊ 1. èúá. Þòöøìÿéÿ ñþâã åòìÿê, þòöøìÿêäÿ áèð-áèðè èëÿ éàðûøäûðìàã. Óøàãëàðû þòöøäöðìÿê. 2. ô. Þòöðìÿê, ñîâóøäóðìàã, áàøäàí åëÿìÿê. Ùÿðèôè õîø äèëëÿ þòöøäöð ýåòñèí. ÞÒÖØÌß
1 “Þòöøìÿê
1 ”äÿí ô.èñ. ÞÒÖØÌß 2
2 ”äÿí ô.èñ. Òóðàú- ëàðûí, áèëäèð÷èíëÿðèí þòöøìÿëÿðè ÿí õîø áèð ìóñèãè òÿñèðè èëÿ èíñàíû ùåéðàí åäèðäè. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. ÞÒÖØÌßÊ
1 ãàðø. 1. Þòöá êå÷ìÿê (÷îõ- ëàðû ùàããûíäà). Îðàäàí ñöðÿòëÿ þòöøäöê. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. [Îâ÷óëàð] äà ìöìêöí ãÿäÿð ñÿñ-êöéñöç þòöøìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ì.Ðçàãó- ëóçàäÿ.
2. Ýÿëèá-êå÷ìÿê, þòìÿê. Þòöøäö àéëàð, èëëÿð, åâëÿíäèê î äà, ìÿí äÿ; Àéàüûìûç êÿñèëäè áèð-áèðèíèí åâèíäÿí. Ñ.Ðöñòÿì. // Êå÷èá-ýåò- ìÿê, óçàãëàøìàã. Áóðàëàðäàí éöéöð, òåç þòöø áàðû; Èëõûíûí êèøíÿéèð àéüûð àòëàðû. À.Ñÿùùÿò. 3. Éöéöðìÿêäÿ, ãà÷ûøäà éàðûøìàã, áèð- áèðèíè þòìÿéÿ ÷àëûøìàã. Éûüûá ÷àíòàëàðà éåðäÿí-éåìèøäÿí; Éîëäà ýàù éöéöðöá, ýàù þòöøÿðäèê. Ñ.Âóðüóí. 4. Áèðòÿùÿð éàøàìàã, ýöçÿðàí êå÷èðìÿê, êå÷èíìÿê, äîëàíìàã. ×ÿòèíëèêëÿ þòöøìÿê. – Àèëÿ èñÿ ïåíäèð, ÷þðÿê âÿ áó êèìè øåéëÿðëÿ þòöøöðäö. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ÞÒÖØÌßÊ
2 ãàðø. Ñÿñ-ñÿñÿ âåðÿðÿê îõóìàã, úÿù-úÿù âóðìàã, òÿðÿííöì åòìÿê. [Àüúàãûç:] Øàùñÿíÿì, ýÿë ÷ûõàã áàüà, áöëáöëëÿð åëÿ þòöøöð êè, ýÿë ýþðÿñÿí. “Àøûã Ãÿðèá”. ..Ãóøëàð ùÿçèí-ùÿçèí þòöøöðäöëÿð.. Ñ.Âÿëèéåâ. ÞÂÚ
èñ. [ÿð.] êëàñ. ßí óúà íþãòÿ. Þâúè-
ôÿçà, þâúè-ôÿëÿê – ýþéöí, ôÿçàíûí ÿí éöê- ñÿê íþãòÿñè. Þâúè-ôÿçàäÿ ýþðÿðÿê áàéãóøó; Ñÿùíÿäÿ ÷àããûëëàéûðàì èìäè ìÿí. Ì.ß.Ñàáèð. Þâú àòìàã – áîé àòìàã, áþéöìÿê. Éîõñà äàùà íèéÿ áóðàäà áþéöðòêÿíëÿð áåëÿ ñóâà- ðûëìûø êèìè þâú àòñûíëàð. Ñ.Ðÿùèìîâ. Þâú åò- ìÿê (åëÿìÿê) – àðòìàã, áþéöìÿê, èíêèøàô åòìÿê. [Ñÿìÿä áÿé] áèð èëäÿí ñîíðà èìòà- ùàí âåðäè, êÿíä ìöÿëëèìè îëäó, áóðàäà äà àðòûã þâú åëÿéÿ áèëìÿäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Èíäè àðû éàìàí þâú åëÿéèð. Ñ.Ðÿùèìîâ. ÞÂÊßËßÌß
“Þâêÿëÿìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÂÊßËßÌßÊ ô. ßëè èëÿ ÿçèøäèðìÿê. [Øÿðÿôíèñÿ õàíûì] øÿêèë êàüûçëàðûíû äèøèí- äèøèíÿ ãûñûá ÿëèíäÿ áÿðê-áÿðê þâêÿëÿéèð, ñàëûð àéàüû àëòûíà. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ..Ãàïû à÷ûëäû, ÿëèíäÿ øàïêàñûíû þâêÿëÿéÿí óñòà Ðàìàçàí ùèðñëè àääûìëàðëà è÷ÿðè ýèðäè. Ì.Ùöñåéí. // Îâóøäóðìàã, îâìàã, ìàñàæ åòìÿê. Áîé- íóíó þâêÿëÿìÿê. Ãîëóíó þâêÿëÿìÿê. 557 ÞÒÖÐÖÚÖ
ÞÂÊßËßÌßÊ ÞÂÊßËßÍÌß “Þâêÿëÿíìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÂÊßËßÍÌßÊ “Þâêÿëÿìÿê”äÿí ìÿúù. ÞÂÊßËßÒÌß “Þâêÿëÿòìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÂÊßËßÒÌßÊ èúá. Îâóøäóðòìàã, îâ- äóðìàã. Êöðÿéèíè þâêÿëÿòìÿê. ÞÂÊßÌß
“Þâêÿìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÂÊßÌßÊ
á à õ þâêÿëÿìÿê. ÞÂÊßØÈÊ
ñèô. Þâêÿëÿíìèø, ÿçèëìèø. Þâ- êÿøèê êþéíÿê. ÞÂËÀÄ èñ. [ÿð. “âÿëÿä” ñþç. úÿìè] 1. Îüóë âÿ éà ãûç; óøàã, îüóë-óøàã. [Äÿðâèø:] Áó áèíÿâàëàðûí þâëàä ñàðûäàí òÿê áèð ãûçëàðû âàð èäè. À.Äèâàíáÿéîüëó. [Áÿùðàì:] Àíà þç þâëà- äûíûí ôèêðèíè ùàìûäàí àðòûã ÷ÿêèð. Ú.Úàááàðëû. 2. Íÿñèë, ñîé, çöððèééÿò. Ãÿùðÿìàíäûð îíóí àçàä þâëàäû; Ãàôãàçäà ìÿøùóðäóð îíëàðûí àäû. À.Ñÿùùÿò. ÞÂËÀÄÚÀÍËÛ ñèô. Þç þâëàäûíû, îüóë-óøà- üûíû ÷îõ èñòÿéÿí; óøàãúàíëû. Þâëàäúàíëû êèøè. ÞÂËÀÄËÛ ñèô. Þâëàäû îëàí, îüëó-ãûçû îëàí, îüóë-óøàãëû. Þâëàäëû àèëÿ. ÞÂËÀÄËÛÃ
èñ. 1. Þâëàäûí àòà-àíàéà ãî- ùóìëóã ìöíàñèáÿòè. 2. Þâëàäûí àòà-àíà ãàðøûñûíäàêû âÿçèôÿñè. Þâëàäëûã áîðúó. 3. Þâëàäû îëìàéàíëàðûí þâëàä êèìè (ðÿñ- ìè, éà ãåéðè-ðÿñìè) þç àèëÿëÿðèíÿ ãÿáóë åò- äèêëÿðè óøàã. ÞÂËÀÄÑÛÇ
ñèô. Þâëàäû, óøàüû îëìàéàí; îüóë-óøàãñûç, ñîíñóç. Þâëàäñûç àèëÿ. ÞÂËÀÄÑÛÇËÛÃ èñ. Þâëàäûí îëìàäûüû ùàë; îüóë-óøàãñûçëûã, óøàüû îëìàìà, ñîíñóçëóã. Áó àðâàäûí äöíéàäà þâëàäñûçëûãäàí áàøãà áèð ãÿì-ãöññÿñè éîõ èäè. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. ÞÂËÈÉÀ
èñ. [ÿð. “âÿëè” ñþç. úÿìè] Ùÿéà- òûíû Àëëàù éîëóíäà ñÿðô åäÿðÿê îíà éàõûíëàø- ìàüà íàèë îëìóø ìöãÿääÿñ øÿõñëÿð. // ìÿú. Ìöãÿääÿñ, òÿìèç, ñàô, ïàê (ùÿëèì âÿ ýþçÿë ÿõëàãà ìàëèê àäàì ùàããûíäà). [Õóìàð Øåéõ Ñÿíàí ùàããûíäà:] Ùÿëÿ äóðñóí êàìàëû, ìÿ- ðèôÿòè; Îíäà âàð ñàíêè þâëèéà ñèôÿòè. Ù.Úàâèä. [Ãûçëàð:] Àé Ñàéàëû õàëà, ñÿíèí öçöíäÿ þâ- ëèéà íóðó âàð. Ìèð Úÿëàë. ÞÂÐÀÃ
èñ. [ÿð. “âÿðÿã” ñþç. úÿìè] êëàñ. Êàüûç âÿðÿãëÿðè; éàçûëàð. Éûü þâðàãûí, ãÿëÿì- äàíûí; Ùÿëàêÿòäÿí ãóòàð úàíûí. ß.Íÿçìè. ÞÂÐß
èñ. Áÿçè àäàìëàðäà: áèð ïàðà øåé- ëÿðè éåäèêäÿ áÿäÿíëÿðèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ñÿïêè, ãûçàðòû. ÞÂÐßÒ
èñ. [ÿð.] êþùí. 1. Àðâàä, çþâúÿ, ùÿéàò éîëäàøû. Ñàü òÿðÿôäÿí ùàúûíûí þâðÿòè ÿéëÿøèá ÿëèíäÿ äÿñìàë. ß.Ùàãâåðäèéåâ. [Ùàúû:] Áèð þâðÿò, áèð ãûçûì, èêè úàâàí îüëóì, þçöì õîøáÿõò! Ú.Úàááàðëû. 2. Ãàäûí (öìóìèééÿòëÿ). Ìöñÿëìàí þâðÿ- òèíèí þçýÿ êèøèéÿ öçöà÷ûã ýþðñÿíìÿéè õèëàôè- øÿðäèð.. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Çàëäà ÷îõ àäàì âàð èäè: þâðÿò, óøàã, êèøè.. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ÞÂÐßÒÁÀÇ
[ÿð. þâðÿò âÿ ôàðñ. ...áàç] êþùí. Àðâàäáàç. ÞÂÐßÒÁÀÇËÛÃ êþùí. Àðâàäáàçëûã. ..Ìÿ- íèì áåëÿ éàäûìà ýÿëèð êè, [òöðê ïàäøàùëà- ðûíûí] àðçó âÿ ìÿøüÿëÿëÿðè þâðÿòáàçëûã èäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. ÞÂÐßÒËÈÊ
êþùí. èñ. 1. Àðâàäëûã. [Íÿáè:] Ìÿíèì ãûçûì äà ñÿíèí åâèíäÿ áåø èë-àëòû èë þâðÿòëèê åëÿéèá. ß.Ùàãâåðäèéåâ. 2. Á à õ ãàäûíëûã 1-úè ìÿíàäà. ÞÂÑÀÔ èñ. [ÿð. “âÿñô” ñþç. úÿìè] êëàñ. 1. Á à õ âÿñô. Ìöøòÿðèäèð ñÿíÿ Çþùðÿ ôÿëÿêäÿ; Ýåúÿ-ýöíäöç þâñàôûíû äåìÿêäÿ. Ã.Çàêèð. 2. Ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿð, áèð øÿõñèí íåúÿëèéèíè ýþñòÿðÿí ñèôÿòëÿðè. Ãàñûìáÿé Ãàðàáàü ÿùëèíèí þâñàô âÿ ÿõëàãûíû íÿçìÿ ÷ÿêèáäèð. Ô.Êþ÷ÿðëè. ÞÂÇÀ èñ. [ÿð. “âÿç” ñþç. úÿìè] êëàñ. á à õ âÿçèééÿò. Õàëãûí þâçàûíà õÿáÿðäàð îë. Ñ.ß.Øèðâàíè. Áÿäèðëÿíìèø àé ãàëõûá, ýþéöí áèð ãàòûíäà äóðóá, áó þâçàéà òàìàøà åäèðäè. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ÞÉßÚ á à õ þýÿú. ÞÉËß 1 èñ. êþùí. Ýöíîðòà. ÞÉËß 2 êþùí. á à õ åëÿ. ÞÉÌß “Þéìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÉÌßÊ ô. Òÿðèôëÿìÿê. Áàøëàäû òÿðèôÿ ïà- ëûä ãàìÿòèí; Þéäö þçöí, çîðáàëûüûí, ùàëÿòèí. Ì.ß.Ñàáèð. ÞÉÍß èñ. ìÿù. 1. Á à õ íþâáÿ. Áàðìàãëà íèøàí âåðèá ñÿíè; Áóäóð, – äåéèðëÿð; – Íå÷ÿ äÿçýàù; Äàëûíäà áèð þéíÿäÿ ÷àëûøàí. Ð.Ðçà. 2. Äÿôÿ, êÿðÿ. Èøÿ áóéóðàðñàí, íàõîøàì äåéÿð; Þéíÿäÿ áèð áàäéà äîüðàìà éåéÿð.. Àøûã ßëÿñýÿð. [Çåéíàë:] Êèøè áó óçóíãóëàüà ýöíäÿ ö÷ þéíÿ àðïà âåðèðìèø, áèð ýöí îëóð êè, êèøè àðïàíûí áèð þéíÿñèíè éàääàí ÷ûõàð- äûð. ß.ßáöëùÿñÿí. ÞÉÍßËÈÊ èñ. ìÿù. Äÿôÿëèê, êÿðÿëèê. Áó äÿðìàí áåø þéíÿëèêäèð. 558
ÞÂÊßËßÍÌß ÞÉÍßËÈÊ
ÞÉÐßÄÈÚÈ ñèô. Þéðÿòìÿê ìÿãñÿäèíè äàøûéàí, þéðÿäÿí, áèëèê âåðÿí. Éîõëàìà èìëà åéíè çàìàíäà þéðÿäèúè ðîëà äà ìàëèêäèð. – Ìÿùñóëäàð ÿìÿê þéðÿäèúè ÿìÿêäèð. (Ãÿ- çåòëÿðäÿí). ÞÉÐßÄÈËÌß “Þéðÿäèëìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÉÐßÄÈËÌßÊ “Þéðÿòìÿê”äÿí ìÿúù. Ñÿíÿò þéðÿäèëìÿê. Õàðèúè äèë þéðÿäèëìÿê. Çÿù- ìÿòÿ þéðÿäèëìÿê. ÞÉÐßÍÚßÊ á à õ þéðÿíúÿ(ê)ëè. [Àðâàä:] À êèøè, ñÿí îíëàðûí åâèíè éûõûðñàí. Þéðÿíúÿê îëóðëàð. Ì.Ùöñåéí. ÞÉÐßÍÚß(Ê)ËÈ ñèô. Àäÿòêÿðäÿ, þéðÿø- ìèø, àäÿò åòìèø, âÿðäèø åëÿìèø, àëûøìûø. Ìÿí òîðïàüû áþëöíìÿéÿ þéðÿíúÿëèéÿì; Ùå÷ ãàçà- íàí ýþðìÿìèøÿì áþëÿíëÿðè äÿ.. Ì.Àðàç. [Ýöë- íàç:] Ìÿí þéðÿíúÿëèéÿì, – äåäè, – ùå÷ áèð øåé îëìàç. Ã.Èëêèí. ÞÉÐßÍÚÈ
1. èñ. êþùí. Þéðÿíÿí, øàýèðä. 2. äàí. á à õ þéðÿíúÿ(ê)ëè. ÞÉÐßÍÈËÌß “Þéðÿíèëìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÉÐßÍÈËÌßÊ “Þéðÿíìÿê”äÿí ìÿúù. Êëàññèêëÿð þéðÿíèëèð. ÞÉÐßÍÈØ
èñ. Þéðÿíìÿ èøè, þéðÿíìÿ; þéðÿíìÿ öñóëó (òÿðçè). Áó þéðÿíèøäÿ .. èíñàí ùÿð øåéäÿí ÿââÿë .. ñÿàäÿòâåðèúè âàñèòÿëÿðè äöçýöí òÿéèí åòìÿëèäèð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. ÞÉÐßÍÈØËÈ á à õ þéðÿíúÿêëè. ÞÉÐßÍÈØÌß “Þéðÿíèøìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÉÐßÍÈØÌßÊ ô. Àëûøìàã, âÿðäèø îëìàã, þéðÿøìÿê, èñèíèøìÿê. Ðöñòÿì áÿé ìÿòàíÿòëè áèð ñÿñëÿ: – Ýöí-ýöíäÿí ñèçÿ þéðÿíèøèðÿì. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ÞÉÐßÍÌß
“Þéðÿíìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÉÐßÍÌßÊ
ô. 1. Áèëèê ÿëäÿ åòìÿê, áèð øåéè òÿúðöáÿ èëÿ ìÿíèìñÿìÿê. Òàðäà ÷àë- ìàüû þéðÿíìÿê. Èíýèëèñ äèëè þéðÿíìÿê. Èøèí òåõíîëîýèéàñûíû þéðÿíìÿê. // Áèð èøëÿ (ñÿíÿòëÿ, ïåøÿ èëÿ) ìÿøüóë îëàðàã îíà ñàùèáëÿíìÿê, éèéÿëÿíìÿê, áèð ñÿíÿò (ïåøÿ, èõòèñàñ) ÿëäÿ åòìÿê. Äÿðçèëèê ïåøÿñè þéðÿíìÿê. // Ìÿøüóë îëàðàã ùàçûðëàìàã, ùàçûðëàøìàã. [ßñýÿð:] Ðÿ- ñóë, .. ùå÷ îëìàñà êèòàáû ÿëèíÿ àë, áàðû ýþðñöí êè, ýóéà äÿðñèíè þéðÿíèðñÿí. Í.Âÿçèðîâ. 2. Á à õ þéðÿøìÿê 1-úè ìÿíàäà. Èñòèéÿ þéðÿíìÿê. – Áèç ùÿðáèééÿëèëÿð äàíöçö äóð- ìàüà þéðÿíìèøèê. Ìèð Úÿëàë. 3. Õÿáÿðëÿøèá, ñîðàãëàøûá áèëìÿê, ìÿëó- ìàò ÿëäÿ åòìÿê, õÿáÿð áèëìÿê. Âÿçèééÿòè þéðÿíìÿê. – [Õàí Ìÿììÿä áÿéÿ:] ..Áèð þéðÿí ýþð Ôÿòÿëèíèí áàøûíäà íÿ ãÿäÿð àäàìû âàð. ×ÿìÿíçÿìèíëè. Ëàêèí íÿ àäûíû áèëèð- äèì, íÿ äÿ êèì âÿ íÿ÷è îëäóüóíó þéðÿíÿ áèë- ìèøäèì. Ñ.Ùöñåéí. // Ìÿú. ìÿíàäà. Ùÿéàò íÿäèð? Ñóàë âåðäèì þçöìÿ; Ìÿíàñûíû ÷è÷ÿê- ëÿðäÿí þéðÿíäèì. Ì.Ìöøôèã. 4. Òÿäãèã åòìÿê, àðàøäûðìàã, òÿäãèãàò àïàðìàã. Ôöçóëèíèí éàðàäûúûëûüûíû äÿðèíäÿí þéðÿíìÿê. ×àéûí ñó ðåæèìèíè þéðÿíìÿê. ÞÉÐßÍÌÈØ
ô.ñèô. Àëûøìûø, âÿðäèø åòìèø, àäÿò åòìèø, þéðÿíúÿëè. ÞÉÐßØÌß “Þéðÿøìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÉÐßØÌßÊ ô. 1. Âÿðäèø åòìÿê, àëûøìàã, þéðÿíìÿê, àäÿò åòìÿê. Ãàðàòîéóã ÿñàðÿòÿ (ãÿôÿñÿ) òåç þéðÿøèð, ñîíðà îõóìàüà áàøëà- éûð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Òàùèð] ëàï óøàãëûãäàí äàü ùàâàñûíà àëûøäûüû ö÷öí Áàêûíûí èñòèñèíÿ ùÿëÿ äÿ þéðÿøÿ áèëìèðäè. Ì.Ùöñåéí. 2. Èñèíèøìÿê, àëûøìàã, þéðÿíìÿê. Éàçûã Òàìàì áèçèì àèëÿéÿ þéðÿøäèéèíäÿí àéðûëìàã èñòÿìÿéèðìèø. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. ÞÉÐßÒÌß “Þéðÿòìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÉÐßÒÌßÊ èúá. 1. Áèëèê, ñÿíÿò, ïåøÿ âåðìÿê, òÿëèì åòìÿê. [Àäèë:] [Àòàì] ÿëëÿðè ñàëàìàò îëàí ìöùàðèáÿ ÿëèëëÿðèíÿ õàððàòëûã þéðÿäèðäè. Á.Áàéðàìîâ. 2. Áèëìÿäèéè øåéè áèëäèðìÿê, áàøà ñàëìàã. Áèëìÿäèêëÿðèíè þéðÿòìÿê. Áóíëàðû ñÿíÿ êèì þéðÿòäè?
3. Âÿðäèø åòäèðìÿê, àëûøäûðìàã. Èøÿ þéðÿò- ìÿê. Ñîéóüà þéðÿòìÿê. 4. Áèëäèðìÿê, òàíûø åòìÿê, èçàù åòìÿê. Éîëó þéðÿòìÿê. 5. Äÿðñ âåðìÿê. Ðóñ äèëè þéðÿòìÿê. 6. äàí. Ñþâã åòìÿê, òÿùðèê åòìÿê (àäÿòÿí ìÿíôè ìÿíàäà). Ïèñ èøëÿðÿ þéðÿòìÿê. – Áèçÿ ìåéëèí ÿçÿëêè òÿê íÿäÿí éîõ; Ñÿíè ùà ñîí- ðàäàí áèð þéðÿäÿí éîõ. Ì.Ï.Âàãèô. 7. ìÿú. Äÿðñèíè âåðìÿê, úÿçàëàíäûðìàã, ýþñòÿðìÿê. Îíà ìÿí þéðÿäÿðÿì. ÞÉÖÄ
èñ. Ïèñ ùÿðÿêÿòëÿðäÿí ñàãûíäûðìàã ö÷öí äåéèëÿí ñþçëÿð; íÿñèùÿò. [Àñéà:] Ùà þéöä, íÿñèùÿò åäèðÿì îëìóð. Ýþðöíöð êè, ãûç ýÿäÿéÿ ÷îõ áÿðê áÿíä îëóáäóð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. ßìäèê áèð àíàíûí èëûã ñöäöíö; Áàø-áàøà äèíëÿäèê ùÿð þéöäöíö. Ñ.Âóðüóí. Þéöä àëìàã – íÿñèùÿò àëìàã, òÿðáèéÿ àëìàã, ìÿñ- ëÿùÿò àëìàã. [Êÿðÿì:] Ãàíà-ãàíà þéöä 559
ÞÉÐßÄÈÚÈ ÞÉÖÄ
àëûá àíàäàí; Àé ùÿçÿðàò, ýåäÿí úåéðàí ìÿíèìäè! “ßñëè âÿ Êÿðÿì”. Þéöä âåðìÿê – áèðèíè ïèñ ùÿðÿêÿòëÿðäÿí ñàãûíäûðìàã ö÷öí þéöäëö ñþçëÿð ñþéëÿìÿê, íÿñèùÿò åòìÿê. Ãóëàã àñ, ýþð àíàí íÿ þéöä âåðèð; Øÿðÿôëÿ, âöãàðëà éàøàéûí àíúàã! Ñ.Âóðüóí. [Âàùèìÿ ×è÷ÿéÿ:] Àüáèð÷ÿê àðâàäñàí, íèéÿ ýÿëèíèíÿ þéöä âåðèá äåìÿäèí, õàëãûí .. åâèíè äà- üûòìà? Á.Áàéðàìîâ. ÞÉÖÄËßÌß
“Þéöäëÿìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÉÖÄËßÌßÊ ô. äàí. Þéöä âåðìÿê, íÿñèùÿò åòìÿê. Óøàüû þéöäëÿìÿê. ÞÉÖÄ-ÍßÑÈÙßÒ á à õ þéöä. [Ìÿñóìÿ Ôèðÿíýèçÿ:] Éîõ, áàëà, áó, þéöä-íÿñèùÿò ìÿ- ñÿëÿñè äåéèë. Á.Áàéðàìîâ. Þéöä-íÿñèùÿò âåðìÿê (åòìÿê) – á à õ þéöä âåðìÿê (“þéöä”äÿ). Õàí þçöíÿ áèð àç þéöä-íÿñèùÿò âåðèðäèñÿ äÿ, öðÿéèíäÿêè ñþç îíà ñàêèòëèê âåð- ìèðäè. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [Ñóëòàí áÿé:] ..Ñèç Ýöë÷þùðÿéÿ þéöä-íÿñèùÿò åäÿðñèíèç, îíó áàøà ñàëàðñûíûç. Ö.Ùàúûáÿéîâ. ÞÉÖÄÂÅÐÈÚÈ ñèô. Þéöä, íÿñèùÿò ìàùèé- éÿòèíäÿ îëàí; íÿñèùÿòëè. Þéöäâåðèúè ñþçëÿð. ÞÉÖÌß “Þéöìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÉÖÌßÊ ô. Öðÿéè ãàëõìàã, öðÿéè áó- ëàíìàã, ãóñìàã èñòÿìÿê. ÞÉÖÍÚßÊ
á à õ þéöíýÿí. ÞÉÖÍÝßÍ
ñèô. âÿ èñ. Þçöíö ÷îõ þéÿí, òÿðèôëÿéÿí, þçöíö òÿðèôëÿìÿéè ñåâÿí, þéöí- úÿê (àäàì). ÞÉÖÍÝßÍËÈÊ èñ. Þéöíýÿí àäàìûí õà- ñèééÿòè.
ÞÉÖÍÌß “Þéöíìÿê”äÿí ô.èñ. Àéðûì ãûçûíûí áåëÿ þéöíìÿñèíäÿí, Êÿðèì áàáàíûí åëÿ ñöêóò èëÿ áöçöëöá äóðìàñûíäàí áèð ãÿù- ãÿùÿ ãîïäó. À.Øàèã. ÞÉÖÍÌßÊ
ô. 1. Þçöíö þéìÿê, þçöíö òÿðèôëÿìÿê; ëîâüàëàíìàã. // Ôÿõð åòìÿê. Þéöíìÿñèí êèìñÿ ýþçÿëÿì äåéèá; Áèð àéðû òþâð îëóð ùàëû ýþçÿëèí. Ì.Ï.Âàãèô. [Øÿðÿôíèñÿ õàíûì:] Ùå÷ âàõò ñÿí Ïàðèæÿ ýåäÿ áèëìÿçñÿí. Ùà âàõò ýåòñÿí, þéöí! Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. 2. Àðõàëàíìàã, áåë áàüëàìàã, þçöíÿ àðõà ñàéìàã. Þç þâëàäëàðûíà þéöíìÿê. – Ãîâüà ýöíö þéöíäöéöì íÿð äÿëèëÿð éåðèíäÿìè? “Êîðîüëó”. ÞÇ ÿâÿç. 1. Øÿõñèíÿ, þçöíÿ àèä îëàí, õàñ îëàí, ìÿíñóá îëàí. Þç êèòàáû. Þç øåéè. Þç éåðèíäÿí äóðìàã. Þç âÿòÿíèíÿ ãàéûòìàã. Þç ôèêðèíäÿ ãàëìàã. – Áèðäÿí [Èñêÿíäÿðèí] òÿð- ëàí ãàíàäëû õÿéàëû ó÷óá, þç âÿòÿíèíÿ – äîüìà Àçÿðáàéúàí åëèíÿ ýåòäè. ß.Âÿëèéåâ. // Øÿõñÿí, ìöñòÿãèë îëàðàã þçö òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø, ýþðöëìöø, àëûíìûø, ÿëäÿ åäèëìèø âÿ ñ. Þç øåèð- ëÿðèíè îõóäó. Þç áîñòàíûíû áèçÿ ýþñòÿðäè. Þç çÿùìÿòèíèí ìÿùñóëó. // Øÿõñÿí þçöíÿ ìÿõ- ñóñ; øÿõñè. Þç ìàøûíû âàð. Þç åâ-åøèéè. Þç êèòàáû. Ïàëòîëàð àðàñûíäà þç ïàëòîñóíó àõ- òàðìàã. – Ëàêèí Ìöãèì áÿé þç äÿðäèíè þðò- áàñäûð åäÿ áèëìèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. 2. Àíúàã þçöíÿ, éàõóä áèð øåéÿ õàñ; õöñóñè. Îíóí þç öñëóáó, þç ìåòîäó âàð. Î, þç ãÿðèáÿëèéè èëÿ íÿçÿðè úÿëá åäèð. – ..Õóäàéàð áÿé çÿìèëÿðÿ úöò ýþíäÿðèá áàøëàäû ñöðäöð- ìÿéÿ. ßêèëìèø çÿìèëÿðè þç ìàëû êèìè áè÷èðäè. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Áàùàäóð þç ýóð âÿ èòè ñÿñè èëÿ ÷àüûðäû.. Ñ.Ðÿùìàí. 3. Äîüìà, éàõûí (èø, ìÿñëÿê, ÿãèäÿ âÿ ôèêèð úÿùÿòäÿí). Þç õàëãûìûç. Þç àäàìûìûç. Þç óøàüûìûç. 4. Áèð èøäÿ øÿõñÿí, áèëàâàñèòÿ èøòèðàê åäÿí (îíóí ìÿíáÿéè, éà îáéåêòè îëàí) øÿõñè, éà øåéè ýþñòÿðìÿê ö÷öí èñèìäÿí, øÿõñ ÿâÿç- ëèéèíäÿí ñîíðà èøëÿíèð. Àòàñû þçö îüëóíó øÿ- ùÿðÿ àïàðäû. Î þçö äÿ ÷îõ ÿçèééÿò ÷ÿêäè. Èøèí þçö ÷îõ ìàðàãëûäûð. Áöòöí èøëÿðè þçöì ýþðöðÿì. – Íÿùàéÿò, èðè ãàéàëàðûí âÿ êîëëà- ðûí àðàñûíäàí ÷àéûí þçö ýþðöíìÿéÿ áàøëàäû. ×ÿìÿíçÿìèíëè. [ßñìÿð] àðòûã Ìÿììÿäáà- üûðû äèíëÿìÿê èñòÿìÿéèðäè. Òÿëÿá åäèðäè êè, îíó þç êÿíäëÿðèíÿ ýþíäÿðñèí. Ñ.Ùöñåéí. Ùÿ- ìèøÿéåâ ÿìð âåðäè êè, Ùèäàéÿò .. Ñÿíóáÿðèí ëàéèùÿñèíè øÿõñÿí îíóí þçöíÿ, áàø ìåìàðà òÿãäèì åëÿñèí! Á.Áàéðàìîâ. 5. Èñèì âÿ éà øÿõñ ÿâÿçëèéè éåðèíäÿ ìöñòÿãèë èøëÿäèëèð. Þçö éàçûá. Þçöì ýþðìö- øÿì. – [Àñëàí áÿé:] ..Éàõûí éåðäÿí áèëìè- øÿì. Þçö õÿáÿð ýþíäÿðìèø. Ú.Úàááàðëû. Ùÿéàò íÿäèð? Ñóàë âåðäèì þçöìÿ; Ìÿíàñûíû ÷è÷ÿêëÿðäÿí þéðÿíäèì. Ì.Ìöøôèã. // Åéíè ìÿíàäà áÿçÿí úÿì øÿêèë÷èñè èëÿ èøëÿäèëèð. Þçëÿðè áèëÿðëÿð. Þçëÿðè ýåòñèíëÿð. – Èøûãëàðûí éàðàòäûãëàðû ïàðûëòûëàð èøûãëàðûí þçëÿðèíèí ýþçöíö ãàìàøäûðûðäû. Á.Áàéðàìîâ. 6. Áèð àäàìûí âÿ éà áèð øåéèí áþéöêëö- éöíö, ÿùÿìèééÿòèíè, ìþâãåéèíè íÿçÿðÿ ÷àò- äûðìàã ö÷öí èøëÿäèëèð. Ýåíåðàë þçö ýÿëìèøäè. Ìÿíè íàçèð þçö ãÿáóë åòäè. 560
ÞÉÖÄËßÌß ÞÇ
◊ Þç úàíû ö÷öí ãîðõìàã – þç ùÿéàòûíû ãîðóìàã, þç úàíûíà çèéàí äÿéìÿìÿñèíÿ ÷à- ëûøìàã. Þç úàíûíûí ùàéûíà ãàëìàã (ùà- éûíäà îëìàã) – þçöíö òÿùëöêÿäÿí, ãîðõóëó âÿçèééÿòäÿí ãóðòàðìàüà ÷àëûøìàã, òÿäáèð àðàìàã. Ùÿìçÿ èíäè áóðàäà þç úàíûíûí ùà- éûíäà èäè. ß.ßáöëùÿñÿí. Þç ÿëè, þç áàøû – ñÿðáÿñò, àçàäÿ. Þç õîøóíà ãàëìàã – èõòè- éàðû þçöíäÿ îëìàã, þçáàøûíà ãàëìàã. Äþâ- ëÿòëè áàõûð êè, ãîíøó þç õîøóíà ãàëñà, áàü- ÷àäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿê. “Ì.Í.ëÿòèô.” Þç õîøóíà ãîéìàã – ñÿðáÿñò áóðàõìàã, þç èñòÿäèéè êèìè ùÿðÿêÿò åòìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿê, áàøëû-áàøûíà áóðàõìàã. Þçöäöð êè âàð – ùàããûíäà äàíûøûëàí àäàìûí âÿ éà øå- éèí àäû ÷ÿêèëäèêäÿ, éàõóä äà îíó ýþðäöêäÿ òÿñäèã ìÿãàìûíäà èøëÿäèëÿí èôàäÿ. Äàäàøîâ è÷ÿðè ýèðäè. Àðûã êèøè ÿââÿëúÿ éåðèíäÿí òÿðïÿí- ìÿê èñòÿìÿäè, ñîíðà öðÿéèíÿ äàìäû êè, óúà- áîé áó àäàì åëÿ Äàäàøîâ þçöäöð êè âàð. È.Ìÿëèêçàäÿ. Þçöì þëöì – “úàíûìà àíä îëñóí” ìÿíàñûíäà àíä èôàäÿñè. Þçöíäÿ îë- ìàìàã – þçöíö èòèðìÿê äÿðÿúÿñèíäÿ ùèðñ- ëÿíìÿê, þçöíäÿí ÷ûõìàã. Èíäè èñÿ ßìèðàñ- ëàí áàáà Êÿðèìãóëóíóí þçöíäÿ îëìàäûüûíû ýþðäö. Ñ.Ðÿùèìîâ. Þçöíäÿí ÷ûõìàã – ùèðñ- ëÿíìÿê, ÿñÿáèëÿøìÿê, úîøìàã. Áó ñþçäÿí Ñÿðäàð Ðÿøèä þçöíäÿí ÷ûõìûø(äû).. Ì.Ñ.Îðäó- áàäè. Çåéíàë òàìàìèëÿ þçöíäÿí ÷ûõäû. Ñ.Ùöñåéí. Þçöíäÿí äÿì âóðìàã – þçöíö òÿðèôëÿìÿê, þçöíäÿí äåìÿê. Þçöíäÿí äö- çÿëòìÿê – 1) áàøûíäàí ÷ûõàðìàã, ôèêèðëÿøèá òàïìàã; 2) éàëàí äåìÿê, ãîíäàðìàã, óéäóðìàã. Þçöíäÿí ýåòìÿê – öðÿéè ýåòìÿê, áàéûëìàã, ãÿøø åòìÿê, ùóøóíó èòèð- ìÿê. Ìåùðèáàíûí öðÿéè õàðàá îëóá þçöíäÿí ýåòìèøäè. Ñ.Ùöñåéí. Ýÿëèí áàéàã àúû áèð ôÿðéàä ÷ÿêèá þçöíäÿí ýåòäè. Ìèð Úÿëàë. Þçöíäÿí êöñ! – “þçöíö ýöíàùêàð áèë”, “òÿãñèð ñÿíäÿäèð” ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèð. Þçö- íÿ ÷ûõìàã – ìÿíèìñÿìÿê, ýþòöðìÿê, þçöíÿ àèä åòìÿê, þç àéàüûíà éàçìàã. Þçö- íÿ ýÿëìÿê – 1) ùóøó þçöíÿ ýÿëìÿê, àüëû áàøûíà ãàéûòìàã (ãÿøø åòìèø, ùóøóíó èòèðìèø àäàì ùàããûíäà). Õÿñòÿ þçöíÿ ýÿëäè. – [Àò- äàí éûõûëûá öðÿéè ýåòìèø ùàëäà] Íóðÿääèí çÿèô ñÿñëÿ óôóëäàäû âÿ ñîíðà þçöíÿ ýÿëèá Èìàì- âåðäè áàáàíû òàíûäû. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Òÿðëàí áèð àçäàí ñîíðà þçöíÿ ýÿëäè. Ì.Ùöñåéí; Êèøèëÿð ýöëöøäöëÿð, éàìàí ýöëöøäöëÿð. Úàâàíøèð èñÿ ñþçö þçöíÿ ýþòöðöá ïóë êèìè ãûçàðäû. È.Øûõëû; 2) á à õ þçöíö ÿëÿ àëìàã; 3) ÿââÿëêè âÿçèé- éÿòèíÿ ýÿëìÿê, ñàüàëìàã, äöçÿëìÿê, ÿìÿëÿ ýÿëìÿê (àüûð õÿñòÿëèêäÿí ñîíðà). Ñåâèëèí ùÿð úöð ìöàëèúÿñèíÿ .. áàõìàéàðàã ùÿëÿ äÿ ãûç þçöíÿ ýÿëìèð, ñÿùùÿòèíè äöçÿëäÿ áèëìèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ; 4) áèð ùàäèñÿíèí, èøèí ìÿíàñûíû ñîíðàäàí áàøà äöøìÿê. Þçöíÿ ýÿòèðìÿê – 1) öðÿéè ýåòìèø àäàìû àéûëòìàã; 2) ìÿú. àéûëòìàã. Îíóí âàõòû èëÿ ñþéëÿäèéè áó ñþç ìÿíè ëàï þçöìÿ ýÿòèðäè. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Þçöíÿ ýþðÿ – þç âÿçèééÿòèíÿ, þç ìþâãåéèíÿ, þç âÿçèôÿñèíÿ ëàéèã. [Èìàìâåðäèíèí] êÿíääÿ þçöíÿ ýþðÿ éàõøû åâè-ìöëêö âàðäû. Ñ.Ñ.Àõóí- äîâ. Þçöíÿ ýþòöðìÿê – 1) áàøãàñû ùàã- ãûíäà äåéèëÿí ñþçö þçöíÿ àèä åòìÿê; 2) á à õ þçöíÿ ÷ûõìàã. Þçöíÿ ýöí àüëàìàã – þç òàëåéèíè, þç ýÿëÿúÿéèíè äöøöíìÿê; ÷ÿòèí âÿ- çèééÿòäÿí ÷ûõìàã ö÷öí éîë àõòàðìàã. Þçöíö àïàðìàã – þçöíö èäàðÿ åòìÿê (ðÿôòàð, äàâðàíûø, ÿõëàã ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ). Þçöíö áÿðêèòìÿê – 1) ãöââÿ éûüìàã, þçöíö ìþùêÿìëÿíäèðìÿê; 2) âàð-äþâëÿò éûüìàã, âàðëàíìàã. Þçöíö áèëìÿìÿê – ùóøóíó èòèðìÿê. Þçöíö ÷ÿêìÿê – ëîâüàëàíìàã, òÿøÿõõöñ ñàòìàã. Éàñàâóë .. þçöíö ÷ÿêäèéè âàõò áèð íå÷ÿ àäàì .. áèð-áèðèíÿ ýþç âóðäó. Ñ.Ðÿùèìîâ. Þçöíö äàðòìàã – á à õ þçöíö ÷ÿêìÿê. [Õàíêèøè Ùàãâåðäèéÿ:] Ýÿë îéíà, þçöíö äàðòìà, áèð ýþðÿê; Ãîé éåíÿ ñåâèíñèí, à÷ûëñûí öðÿê. Ç.Õÿëèë. Þçöíö äöçÿëòìÿê – ìàääè úÿùÿòäÿí âÿçèééÿòèíè éàõøûëàøäûð- ìàã. Þçöíö ÿëÿ àëìàã – ùóøóíó, ôèêðèíè, èôàäÿñèíè òîïëàìàã, þçöíö òîïëàìàã, àüûð áèð âÿçèééÿòäÿ èðàäÿëè îëìàã, þçöíö èòèðìÿ- ìÿê; ñàêèò îëìàã. Öðÿéè òÿëÿññÿ äÿ Ùÿáèá þçöíö ÿëÿ àëûð, òîõòàã ùÿðÿêÿò åëÿéèðäè. ß.Âÿëèéåâ. [Ìöëàéèì:] Þçöíö ÿëÿ àë, îü- ëóì, éåêÿ êèøèñÿí, ìÿðä îë, ìþùêÿì äóð. Á.Áàéðàìîâ. Þçöíö ÿëÿ ñàëìàã – þçöíö ýèúëèéÿ âóðìàã, àõìàã ùÿðÿêÿòëÿð åòìÿê (ýèúëèê, éöíýöëëöê åäÿí àäàì ùàããûíäà). Þçöíö ýþñòÿðìÿê – 1) þç öñòöíëöéöíö, áàúàðûüûíû ýþñòÿðìÿê; 2) íöìàéèø åòäèðìÿê, òÿçàùöð åòìÿê. Áóðàäà èëê áàùàð áöòöí ýöúö âÿ ãöäðÿòè èëÿ .. þçöíö ýþñòÿðèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. Þçöíö ýþçëÿìÿê – þçöíö ãîðóìàã, ìöùà- ôèçÿ åòìÿê. [Ñÿëèì:] Ôûðòûíàäàí þçöíö ýþçëÿ! 561 ÞÇ
È.ßôÿíäèéåâ. Þçöíö õÿñòÿëèéÿ (äÿëèëèéÿ âÿ ñ.) âóðìàã (ãîéìàã) – éàëàíäàí þçöíö õÿñòÿ (äÿëè âÿ ñ.) ýþñòÿðìÿê. Íóøàïÿðè õàíûì þçöíö éóõóëóüà âóðäó. (Íàüûë). Ìîëëà Õÿëèë þçöíö àâàìëûüà ãîéìóøäó. Ñ.Ùöñåéí. Þçöíö èòèðìÿê – ÷àøìàã, íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿìÿê. Óúàáîé, ãîúà, ëàêèí ãûâðàã ùàêèì è÷ÿðè ýèðÿíäÿ åâäÿêèëÿð þçëÿðèíè èòèðäèëÿð. Ìèð Úÿëàë. Ôÿðìàí ùÿìèøÿ áåëÿ ãî÷àã âÿ äèëàâÿð ãûçëàðûí éàíûíäà þçöíö èòèðÿðäè. ß.Ñàäûã. Þçöíö íàçà ãîéìàã – íàçëàíìàã, íàç ñàòìàã. Þçöíö îäà-ñóéà (îäà-êþçÿ) âóðìàã (àòìàã) – áèð èø ö÷öí ôÿäàêàðúàñûíà ÷àëûøìàã, ñÿéèíè, ãöââÿñèíè ÿñèðýÿìÿìÿê, ÿçèééÿòÿ, ìÿøÿããÿòÿ äþç- ìÿê. Þçöíö î éåðÿ ãîéìàìàã – áèð èøÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿìÿê, þçöíö áèëìÿìÿç- ëèéÿ, åøèòìÿìÿçëèéÿ ãîéìàã. Ìÿììÿä äîñòóíóí öç-ýþçöíäÿí ùèðñëè îëäóüóíó áàøà äöøäöñÿ äÿ, þçöíö î éåðÿ ãîéìàäû. ß.ßáöë- ùÿñÿí. Þçöíö îðòàéà ñàëìàã (àòìàã) – þçöíÿ àèä îëìàéàí èøÿ ãàðûøìàã. Þçöíö þëäöðìÿê ìÿú. – ÷îõ çÿùìÿò ÷ÿêìÿê, ÷îõ ÿëëÿøìÿê, ÷îõ ÷àëûøìàã. Þçöíö þëäöðöá åâ òèêìÿê. Þçöíö þéìÿê – þçöíö òÿðèôëÿìÿê, ëîâüàëàíìàã. Þçöíö ñàõëàìàã – èðàäÿñèíè òîïëàéûá áèð èøè ýþðìÿêäÿí âàç êå÷ìÿê, ñàãûíìàã, åòìÿê èñòÿäèéè áèð èøè åòìÿìÿê. Íóðÿääèí þçöíö ñàõëàéûá ãÿñäÿí [àòàñûíûí ìåéèòèíèí öñòöíäÿ] àüëàìûðäû êè, Ýöëïÿðèéÿ îõøàìàñûí. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Ìåùðèáàíû ýèú áèð ýöëìÿê òóòäó, þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäèéèíäÿí áàéûðà ÷ûõäû. Ñ.Ùöñåéí. Þçöíö ñûíäûðìà- ìàã – ïÿðò îëìàìàã, þçöíö òîõ òóòìàã. Ýÿëèí ñàïñàðû ñàðàëñà äà, þçöíö ñûíäûðìàäû. È.Øûõëû. Þçöíö ñîéóüà âåðìÿê – ñîéóã äÿéèá íàõîøëàìàã. Áèð äÿôÿ Ùÿëèìÿ ùàìàì- äàí ÷ûõàíäà þçöíö ñîéóüà âåðèá, éîðüàí- äþøÿéÿ äöøäö. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. Þçöíö òàíû- ìàã – ùÿääè-áöëóüà ÷àòìàã. Åëÿ êè Ìÿùÿì- ìÿäùÿñÿí ÿìè þçöíö òàíûäû, ýþçöíö à÷äû, áàõäû ýþðäö, ãàëûáäû ëàï ëöò-ìàäÿðçàä. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Þçöíö òÿìèçÿ (òÿ- ìèçëèéÿ) ÷ûõàðìàã – þçöíÿ áÿðàÿò ãàçàí- äûðìàã, ìöãÿññèð îëìàäûüûíû èñáàò åòìÿéÿ, ñöáóòà ÷àëûøìàã. Þçöíö òîïëàìàã – áèð øåé ãàðøûñûíäà, éà áèð øåé åòìÿê ö÷öí ãöââÿ âÿ èðàäÿñèíè òîïëàìàã. Ñóðõàé þçöíö òîïëàäû, èðÿëè àòûëäû. Ì.Ùöñåéí. ßáèë þçöíö òîïëàéûá ãÿääèíè äöçÿëòäè, ìÿíàëû-ìÿíàëû Ýöëñÿùÿðèí öçöíÿ áàõäû. ß.Âÿëèéåâ. Þçöíö òóòìàã – ãåéðè-ãàíóíè éîëëàðëà âàðëàíìàã. Õàíäÿ- ìèðîâ ÷àëäû, ÷àïäû ìàùàëû; Î êè âàð òóòóá þçöí êå÷ÿë ãóðóìñàã. Ã.Çàêèð. Þçöíö éå- òèðìÿê – ÷àòäûðìàã, âàõòûíäà ýÿëèá ÷ûõìàã. Þçöíö ãàòàðà éåòèðäè. Þçöíö ùàäèñÿ éåðèíÿ éåòèðäè. – Äÿðâèø øÿùÿðäÿí ÷ûõûá þçöíö éåòèðäè áàøãà øÿùÿðÿ. (Íàüûë). Þçöíö éåéèá òþêìÿê – ÷îõ òÿøâèø âÿ èçòèðàá êå÷èðìÿê, íàðàùàò îëìàã, ÿñÿáèëÿøìÿê. Þçöíö éûüûø- äûðìàã – 1) ôèêðèíè, ùóøóíó, ãöââÿñèíè òîïëàìàã, þçöíö ÿëÿ àëìàã. Äîñòëàð þçëÿðèíè éûüûøäûðûá, Èñêÿíäÿðÿ ãàùìàð ÷ûõûíúà êèøèíè úàìààò ãàáàüûíäà ìöùàêèìÿ åëÿäèëÿð. Ìèð Úÿëàë. Ãûç áèðòÿùÿð þçöíö éûüûøäûðàðàã ìöùÿíäèñèí öçöíÿ áàõäû. ß.Ñàäûã; 2) ãÿçÿá, íàðàçûëûã äîüóðìàìàã ö÷öí þç ùÿðÿêÿòëÿ- ðèíÿ, äàâðàíûøûíà ôèêèð âåðìÿê, þçöíö äö- çÿëòìÿê. Ðöñòÿì êèøèíèí àúûãëàíàðàã øàïà- ëàüû èøÿ ñàëàúàüûíäàí ãîðõóá, Ñàëìàí þçöíö éûüûøäûðäû.. Ì.Èáðàùèìîâ; 3) þçöíö éûüûø- äûð! øÿêëèíäÿ – ùÿäÿ, ãîðõó ìÿãàìûíäà èøëÿäèëèð. Þç-þçëöéöìäÿ (þç-þçëöéöíäÿ) – á à õ þçëöéöíäÿ. Þç-þçëöéöíäÿ ãÿðàðà ýÿëìÿê. – [Ãöäðÿò:] Ìÿí äèíëÿäèéèì àäàì- ëàðûí ôèêðèíè þç-þçëöéöìäÿ ñàô-÷öðöê åòìè- øÿì. Ì.Ùöñåéí. Þç-þçëöéöíäÿ – àéðûëûãäà, àéðûëûãäà ýþòöðäöêäÿ. Þç-þçëöéöíäÿ î øåéèí ùå÷ áèð ãèéìÿòè éîõäóð. Þç-þçöíÿ – 1) þç áèëäèéè êèìè, ìöñòÿãèë îëàðàã; þçö. Þç-þçöíÿ ôèêèðëÿøìÿê. Þç-þçöíÿ þéðÿøìÿê; 2) éàâàø- úàäàí, êèìñÿ åøèòìÿäÿí. Þç-þçöíÿ îõóìàã. ÞÇÁÀØÛÍÀ çÿðô Þç áèëäèéè êèìè, ùå÷ êÿñäÿí ñîðóøìàäàí, èúàçÿ àëìàäàí. Ñàáèð .. ñþç âåðäè êè, áèð äÿ þçáàøûíà áåëÿ éåðÿ ÷ûõ- ìàç. Ñ.Ðÿùèìîâ. [Ðÿèñ:] Øàùèíèí íÿ èõòèéàðû âàð êè, øòàòäà éåð îëìàéà-îëìàéà þçáàøûíà àäàì ýþòöðöð? Ñ.Ðÿùìàí. // Íÿçàðÿòñèç, áàõûìñûç, áàøëû-áàøûíà. Óøàãëàðû þçáàøûíà ãîéìàã îëìàç. – [Øÿùðÿáàíó õàíûì:] Ùÿëÿ áèð äå ýþðöì, ñÿí þçáàøûíàñàí, éà ñÿíèí àòàí éåðèíäÿ áèð áþéöéöí âàð? Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Êÿðèì áàáàíûí èíÿêëÿðè þçáàøûíà áóðàõìàñû ñàùèáëÿðèíèí õîøóíà ýÿëìÿçäè. À.Øàèã. Èñòÿð- èñòÿìÿç Çöëåéõà þçáàøûíà áóðàõûëìûøäû. Ì.Èáðàùèìîâ. ÞÇÁÀØÛÍÀËÛà èñ. Ùÿð ùàíñû áèð èøäÿ ãà- íóíà, èíòèçàìà, ãÿáóë îëóíìóø íèçàì âÿ ãàé- 562 ÞÇ
äàéà çèää ùÿðÿêÿò; áàøëû-áàøûíàëûã. Ùàúû Ìèð- çàüà Áöëëóðè âÿ Êÿëáÿ Ùöñåéí Ôèøÿíý÷èíèí áó ùÿðÿêÿòè þçáàøûíàëûãäûð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. Çåéíàë ÿââÿë ãûøãûð-áàüûðëà áó þçáàøûíàëûüûí ãàáàüûíû àëìàã èñòÿéèðäè. ß.ßáöëùÿñÿí. ÞÇÁßÊ
èñ. Þçáÿêèñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿñàñ ÿùàëèñèíè òÿøêèë åäÿí òöðêäèëëè õàëã âÿ áó õàëãà ìÿíñóá àäàì. ÞÇÁßÊÚß
ñèô. âÿ çÿðô Þçáÿê äèëèíäÿ. Þç- áÿêúÿ þéðÿíìÿê. Þçáÿêúÿ ãÿçåò. ÞÇÚß ñèô. Þçöíÿ àèä îëàí; þçöíöí. Þçúÿ èøèíëÿ ìÿøüóë îë. – [Øàùïÿðè:] Ìÿí ùåñàáäàð- çàä ùåñàáà àëàí äåéèëÿì. Ùÿðÿ ýåòñèí þçúÿ äÿðäèíè ÷ÿêñèí. Á.Áàéðàìîâ. ÞÇÚÖÉßÇ
ÿâÿç. “Þç”äÿí îõø. [Ýöëþéøÿ Ñÿíóáÿðÿ:] Ãîé þçúöéÿçè ýþðöøñöí, äàíûø- ñûí. Á.Áàéðàìîâ. ÞÇßÊ
èñ. 1. Áèòêè ýþâäÿñèíèí âÿ éà êþ- êöíöí äàùà éóìøàã îëàí äàõèëè ìÿðêÿçè ùèññÿñè. 2. ×èáàíûí, ÷èðêëè éàðàíûí îðòàñûíäà îëàí áÿðê èëòèùàáëû ùèññÿ. ×èáàíûí þçÿéè. Þçÿê
áàüëàìàã – á à õ þçÿêëÿìÿê. Éàðà þçÿê áàüëàäû.
3. Áþéöê áèð áèðëÿøìÿíèí ÿñàñ òÿðêèá ùèñ- ñÿñèíè òÿøêèë åäÿí êè÷èê òÿøêèëàò ãðóïó; ÿñàñ, þçöë. [Áàðàò:] Äÿðñäÿí ñîíðà þçÿéèìèçèí èúëàñûíû ÷àüûðìûøàì. Ú.Úàááàðëû. Äèëøàä þçÿê èúëàñëàðûíäà .. ìöÿééÿí ÷ûõûøëàðäà áóëóíóð, öìóìóí òÿãäèðèíè ãàçàíûðäû. Ò.Ø.Ñèìóðã. ÞÇßÊËßÌß “Þçÿêëÿìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÇßÊËßÌßÊ ô. Þçÿê ÿìÿëÿ ýÿëìÿê, þçÿê áàüëàìàã. ×èáàí þçÿêëÿéèá. ÞÇßÊËÈ
ñèô. Þçÿéè îëàí, þçÿê áàüëàìûø. ÞÇÔßÀËÈÉÉßÒ èñ. Èíúÿñÿíÿòäÿ (ìóñèãè, òåàòð, õîð âÿ ñ.) ïåøÿêàð îëìàéàí øÿõñëÿðèí áÿäèè éàðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòè. Þçôÿàëèééÿò äÿðíÿêëÿðè. – [Ðÿøèä] öìóìèòòèôàã þçôÿàëèé- éÿò èúðà÷ûëàðû áàõûøûíäà áèðèíúèëèê ãàçàí- ìûøäûð. Ì.Ðçàãóëóçàäÿ. [Ñÿäÿô:] [Õîñðîâ] þçôÿàëèééÿò áàõûøëàðûíäà ùÿìèøÿ òÿðèôëÿíäè. Á.Áàéðàìîâ. ÞÇÝß ñèô. 1. Áàøãà, äèýÿð. Þçýÿ ìÿñÿëÿ. Þçýÿ âàõò ýÿëÿðñÿí. – Áóíäàí ÿëàâÿ, äÿõè Éóñèô øàùäà ùÿçàð ýóíÿ þçýÿ åéáëÿð òàï- äûëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. // Àèä îëäóüó ñþçÿ õöñóñè åìîñèîíàëëûã âåðèð. Èëèí ùÿð ôÿñëèíèí áèð ùöñíö âàð, àììà ãûøûí ëÿççÿòè áèð þçýÿ- äèð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ. Äåéèðëÿð êè, åâëè îëìàüûí, óøàã áàáàñû îëóá êöëôÿò àðàñûíäà þìöð ñöðìÿéèí þçýÿ áèð ëÿççÿòè âàð. À.Äèâàí- áÿéîüëó. 2. Ùÿìèí úÿìèééÿòÿ, êîëëåêòèâÿ, àèëÿéÿ ìÿíñóá îëìàéàí. Þçýÿ óøàã. – [Ìöÿëëèì:] Ìÿí êè þçýÿ àäàì äåéèëÿì. Ù.Íÿçÿðëè. 3. Èñ. ìÿíàñûíäà. Êÿíàð, éàáàí÷û, éàä, þçýÿñè. [Äèëáÿð:] Þçýÿëÿðè ìèí èø ýþðöðëÿð, êàðâàíû ìàëû èëÿ éåéèðëÿð, ñàðâàíû øàëû èëÿ. Ú.Úàááàðëû. [Ñÿðâÿð:] Ðöñòÿì áÿé Ýöëíàçû þçýÿñèíÿ ÿðÿ âåðèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. 4. Ãîøìà âÿçèôÿñèíäÿ. Äèýÿð, áàøãà. Áàùàð ôÿñëè åë øàä îëóð ñÿðàñÿð; Ùÿðýèç ìÿíäÿí þçýÿ éîõäóð ìöêÿääÿð. Ã.Çàêèð. ÞÇÝßÉÅÐËÈ èñ. Éàä, áàøãà éåðëè, ýÿëìÿ; éàäåëëè. ÞÇÝÖÍ
ñèô. Þçöíÿìÿõñóñ, þçöíÿ õàñ îëàí, îðèæèíàë. Ñàáèð, Èðàí òàúèðëÿðèíèí àëà- éàðûì÷ûã èøëÿðèíè, âåðäèêëÿðè âÿäÿ õèëàô ÷ûõ- ìàëàðûíû þçýöí òÿðçäÿ òÿíãèä åäÿðÿê, îíëàðû êàñûá áàëàëàðûíûí øþâãëÿ îõóìàëàðûíû ýþçëÿðè ýþòöðìÿìÿêäÿ, äàðýþçëöêäÿ ýöíàùëàíäû- ðûðäû. “Ùîïùîïíàìÿ”. ÞÇËßÌß
“Þçëÿìÿê”äÿí ô.èñ. ÞÇËßÌßÊ
ô. øàèð. Áèð äàùà ýþðìÿê âÿ éà ãîâóøìàã àðçóñóíäà îëìàã; ýþðìÿê èñ- òÿìÿê, àðçóëàìàã, ùÿñðÿòèíäÿ îëìàã. [Øåéõ Êÿáèð Ñÿíàíà:] Úàùèë-àðèô, áþéöê-êè÷èê éåêñÿð; Ñÿíè þçëÿð, ñåâÿð, ïÿðÿñòèø åäÿð. Ù.Úàâèä. ×åéíÿíäè, òàïäàíäû þçëÿäèêëÿðè; Ýþçëÿðèíäÿ ãàëäû ýþçëÿäèêëÿðè. Ì.Ìöøôèã. ÞÇËÖ
ñèô. Éàïûøãàíëû, éàïûøãàí êèìè; éàðûìãàòû. Þçëö ìàääÿ. ÞÇËÖËÖÊ èñ. Éàïûøãàíëûëûã, ãàòûëûã. Ìÿù- ëóëóí þçëöëöê äÿðÿúÿñè. ÞÇËÖÉÖÍÄß çÿðô 1. Þç ôèêðèíäÿ, þç àëÿ- ìèíäÿ, þç äöøöíúÿñèíäÿ, þç-þçëöéöíäÿ. Þçëöéöíäÿ ôèêèðëÿøìÿê. – Òàïäûã þçëöéöíäÿ ñåâèíäè êè, íÿ éàõøû êè, ìöÿëëèì ýÿëèá ÷ûõìûð. ß.Âÿëèéåâ. Ãîúà èñÿ þçëöéöíäÿ Ãÿùðÿìàíëà äàíûøûá ÿéëÿíèðäè. Ñ.Ðÿùèìîâ. 2. Àéðûúà ýþòöðöëäöêäÿ, òÿêëèêäÿ; þç ìàùèééÿòè åòèáàðèëÿ. Áó ìþâçó þçëöéöíäÿ øàýèðäëÿðèí ìÿíèìñÿìÿñè ö÷öí ÷îõ ÷ÿòèíäèð. ÞÇÖÀ×ÛËÀÍ ñèô. Þç-þçöíÿ à÷ûëàí, àâ- òîìàòèê ñóðÿòäÿ à÷ûëàí. Þçöà÷ûëàí ãàïûëàð. ÞÇÖÁÎØÀËÄÀÍ ñèô. Áàíû éàíà âÿ éà àðõàéà ÷åâðèëìÿêëÿ þçö éöêöíö áîøàëäàí (àâòîìàøûí ùàããûíäà). Éöêöíö þçöáîøàëäàí àâòîìîáèë. 563
ÞÇÁßÊ ÞÇÖÁÎØÀËÄÀÍ 564 ÞÇÖË
èñ. Áöíþâðÿ, òÿìÿë, ÿñàñ. Áèíàíûí þçöëö. – Ãîéóëäó þçöëëÿð, áîéëàíäû òàüëàð; Òèêèëäè äèâàðëàð, øóìàë äèðÿêëÿð. Ì.Ìöøôèã. Áèíàíûí þçöëöíö ãîéìàã ö÷öí áöòöí ùàçûðëûã èøëÿðè ýþðöëìöøäöð. Ç.Õÿëèë. // Ìÿú. ìÿíàäà. Ìÿêòÿáäÿ ìöÿëëèì, åâäÿ àíà... Àíà òÿðáèéÿñè èñÿ þçöëäöð. Ñ.Ðÿùèìîâ. ÞÇÖËËÖ
ñèô. Þçöëö îëàí, áöíþâðÿëè. ÞÇÖËÑÖÇ
ñèô. Þçöëö, áöíþâðÿñè îëìà- éàí; áöíþâðÿñèç, òÿìÿëñèç. Áèíà òåç ó÷óëàð þçöëñöç îëñà; ßìÿë äÿ äöç îëàð øöóð äöç îëñà. Á.Âàùàáçàäÿ. ÞÇÖÌÖÍÊÖ, ÞÇÖÌÖÇÖÍÊÖ 1. ÿâÿç. Þçöì(öç)ÿ àèä îëàí, þçöì(öç)ÿ ìÿõñóñ îëàí; ìÿíèìêè, áèçèìêè. Êèòàáëàð þçöìö(çö)íêöäöð. 2. Èñ. ìÿíàñûíäà àäÿòÿí úÿì øÿêëèíäÿ: þçöì(öç)öíêöëÿð – ìÿíÿ, áèçÿ éàõûí îëàí àäàìëàð, éîëäàøëàðûì(ûç). Þçöìö(çö)íêöëÿð ýÿëäèëÿð. – [Ñöäàáÿíèí àíàñû:] Ãîíóì- ãîíøó äþâðÿìÿ éûüûøñûí, ýþçöìö þçöìöçöí- êöëÿð áàüëàñûíëàð. Ì.Èáðàùèìîâ. ÞÇÖÍÄßÍÁßÉ èñ. çàð. Þçöíö áþéöê ýþñ- òÿðìÿéÿ ÷àëûøàí àäàì. Þçöíäÿíáÿéèí áèðèäèð. ÞÇÖÍÄßÍÝÅÒÌß èñ. Ùèññèíè, ùóøóíó èòèðìÿ; ãÿøø åòìÿ, öðÿêêå÷ìÿ. ÞÇÖÍßÁßÉ á à õ þçöíäÿíáÿé. ÞÇÖÍßÕÈÄÌßÒ èñ. Þçö-þçöíÿ õèäìÿò åòìÿ, þç ìÿèøÿò âÿ ñ. åùòèéàúëàðûíû þçö òÿìèí åòìÿ. Þçöíÿõèäìÿò ìàüàçàñû. ÞÇÖÍßÍßÇÀÐßÒ èñ. Þç ùÿðÿêÿòèíÿ, èøèíÿ, ñÿùùÿòèíÿ íÿçàðÿò åòìÿ. Þçöíÿíÿçàðÿò ùÿêèì íÿçàðÿòèíè òàìàìëàéàí ìöùöì âà- ñèòÿäèð. ÞÇÖÍÖ×ßÊßÍ ñèô. Þçöíö áàøãàëàðûíäàí éöêñÿê òóòàí; ëîâüà, òÿêÿááöðëö, þçöíö äàð- òàí. ßñÿäöääþâëÿ òÿêÿááöðëö, þçöíö÷ÿêÿí, àüûçäàí úÿôÿíý áèð àäàì èäè. Ï.Ìàêóëó. ÞÇÖÍÖÄÀÐÒÀÍ á à õ þçöíö÷ÿêÿí. ÞÇÖÍÖÈÄÀÐß èñ. 1. Ùÿð ùàíñû áèð òÿøêè- ëàòûí, úÿìèééÿòèí, òÿñÿððöôàò, éàõóä èíçèáàò âàùèäèíèí âÿ ñ. þç äàõèëè èøëÿðèíè éåðëè ãöâ- âÿëÿðëÿ ùÿëë åòìÿ ùöãóãó. [Ìöðòÿúåëÿð] 1920-úè èëäÿ Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíèíèí Òÿáðèçäÿ éàðàòäûüû äåìîêðàòèê þçöíöèäàðÿ öñóëóíó .. ìÿùâ åòäèëÿð. Ì.Èáðàùèìîâ. 2. Á à õ ìóõòàðèééÿò. ÞÇÖÍÖÃÎÐÓÌÀ ô. Þçöíö òÿùëöêÿäÿí, çÿðáÿäÿí âÿ ñ.-äÿí ìöùàôèçÿ åòìÿ, ãîðóìà. Çÿäÿëÿíìÿíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ãîðóìà âÿ þçöíöãîðóìà òÿäáèðëÿðèíèí ÷îõ áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. ÞÇÖÍÖÌÖÄÀÔÈß èñ. Þçöíö ùÿð ùàíñû áèð òÿùëöêÿäÿí, ùöúóìäàí, äöøìÿí ùÿðÿêÿò- ëÿðèíäÿí þç ãöââÿñè èëÿ ìöäàôèÿ åòìÿ. Þçö- íöìöäàôèÿ òÿäáèðëÿðè. Þçöíöìöäàôèÿéÿ ùàçûð îëìàã. ÞÇÖÍÖÌÖØÀÙÈÄß èñ. Þç öçÿðèíäÿ ìö- øàùèäÿ àïàðìà, þç-þçöíö ìöøàùèäÿ åòìÿ; þç ùÿðÿêÿòëÿðè, ùèññëÿðè, ôèêèðëÿðè öçÿðèíäÿ ìöøàùèäÿ àïàðìà. ÞÇÖÍÖÍÊÖ 1. ÿâÿç. Þçöíÿ ìÿõñóñ îëàí, þçöíÿ àèä îëàí. Ïàëòàð þçöíöíêöäöð. 2. Èñ. ìÿíàñûíäà. Þç àäàìû, þç ãîùóìó, þç éàõûíû, éàõóä þç øåéè, þç ôèêðè âÿ ñ. [Òóòó- áÿéèì àüà:] Ãûçûì, áèð þçöíöíêöëÿðäÿí äÿ îõó, .. ãóëàã àññûí. ×ÿìÿíçÿìèíëè. ÞÇÖÍÖÒßÍÃÈÄ èñ. Þç èøèíäÿêè íþãñàí- ëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí þç ñÿùâëÿðèíè ýþñòÿðÿðÿê òÿíãèä åòìÿ. Òÿíãèäè âÿ þçöíö- òÿíãèäè ýåíèøëÿíäèðìÿê. ÞÇÖÍÖÒßÐÁÈÉß èñ. Þçöíö òÿðáèéÿ åòìÿ. ÞÇÖÉÀÇÀÍ ñèô. Ùÿð ùàíñû ýþñòÿðèúèëÿðè àâòîìàòèê ñóðÿòäÿ ãåéä åäÿí. Þçöéàçàí úèùàç.
ÞÇÖÉÅÐÈÉßÍ ñèô. Þç äàðòû ãöââÿñè èëÿ ùÿðÿêÿò åäÿí. Þçöéåðèéÿí êîìáàéí. ÞÇÖË
ÞÇÖÉÅÐÈÉßÍ Ïï Ï Àçÿðáàéúàí ÿëèôáàñûíûí èéèðìè ö÷öíúö ùÿðôè. á à õ ïå. ÏÀ×À
èñ. [ôàðñ. ïà÷ÿ – êè÷èê àéàã] 1. Áÿ- äÿíèí, èêè ãû÷ûí àðàñûíäàêû ùèññÿñè. Þðäÿê ãàç éåðèøè éåðèéÿíäÿ ïà÷àñû àðàëû ãàëàð. (Àòà. ñþçö). Òåéìóð àüà òÿíýÿ ýÿëèá, áèð ÿëèëÿ éàïûøûá îíóí áîéíóíóí àðäûíäàí, áèð ÿëèëÿ ïà÷àñûíäàí ãàë- äûðûá òóëëàéûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Áèð ãÿäÿð éîë ýåäÿíäÿí ñîíðà ýþðöðñÿí éàáû þç éàáûëûüûíû áèëäèðäè: ãóëàãëàð ñàëëàíäû, ïà÷àíûí àðàñû êþ- ïöêëÿíäè, áîéóí äöøäö, éàáû éîðóëäó. ß.Ùàã- âåðäèéåâ. Èäðèñîâ îòóðäóüó éåðäÿ ÿëëÿðèíè ïà- ÷àñûíûí àðàñûíäà ãîøàëàøäûðäû. È.Ìÿëèêçàäÿ. // Áàëäûð; àéàüûí äèçäÿí àøàüû ùèññÿñè. [Ãûç] èêè-ö÷ éàøëû, ïà÷àñû à÷ûã áèð îüëàí óøàüûíûí ëàï áþéðöíäÿ äóðìóøäó. Ì.Èáðàùèìîâ. 2. Ãîéóí, êå÷è âÿ ìàëûí àéðûúà ñàòûëàí äèç- äÿí àøàüû ùèññÿñè (àéàã âÿ áàëäûðëàðû). // Áóí- ëàðäàí ùàçûðëàíàí éåìÿê. ÏÀ×ÀÁßÍÄ
èñ. [ôàðñ.]: ïà÷àáÿíä åòìÿê (åëÿìÿê) – á à õ ïà÷àëàìàã. [Ìèðçÿ Ñÿòòàð:] Õóõ, éåéÿðñèç ìÿíè, ÷îõ áþéöê àäàìëàð ýÿëèð, îíëàðû ïà÷àáÿíä åéëÿéèá ãîéàðàì àëòûìà. Ì.ßëèéåâ. ÏÀ×ÀËÀÌÀ
“Ïà÷àëàìàã”äàí ô.èñ. ÏÀ×ÀËÀÌÀà ô. Ïà÷àñûíäàí òóòìàã; éàïûø- ìàã, ïà÷àáÿíä åòìÿê. Íóøàïÿðè õàíûì ñÿáèð åëÿéÿ áèëìÿéèá òåç éîðüàí-äþøÿêäÿí äóðäó, ãàðûíû ïà÷àëàéûá, ãîéäó äèçèíèí àëòûíà. (Íà- üûë). [Ôåéçè] úÿñàðÿòëÿ ñöðöíöí è÷èíÿ éåðèéèá, àëà ÿìëèéè ïà÷àëàäû.. Á.Áàéðàìîâ. ÏÀÄÀÐ èñ. Òöðê òàéôàëàðûíäàí áèðèíèí àäû âÿ ùÿìèí òàéôàéà ìÿíñóá îëàí àäàì. ÏÀÄØÀÙ
èñ. [ôàðñ.] 1. Ùþêìäàð, èìïåðà- òîð, øàù, ñóëòàí. Ãîé ñÿíäÿí êè÷èêëÿð ÷àïñûí- ëàð, ñÿí ÷àïìà. Éàëíûç áþéöê ïàäøàùëàðûí ãàðøûñûíäà àä ãàçàíìàã âÿ éà þçöíö ýþñ- òÿðìÿê ö÷öí ÷àïìàüûíà äÿéÿð. “Ãàáóñíàìÿ”. 2. ìÿú. äàí. Éàðûøäà, îéóíäà, ìÿúëèñäÿ âÿ ñ.-äÿ áàø÷ûëûã åäÿí àäàìà âåðèëÿí àä. Éàò, éàò, Èìàìãóëó! – äåéÿ áèðäÿí ïàäøàù ÷ûüûðäû, – éàò, éàò! ×ÿìÿíçÿìèíëè. Òîé ìÿúëèñèäèð. Ãî÷ó ßñýÿð ïàäøàù îëóá, éóõàðû áàøäà ÿéëÿøèáäèð. Ö.Ùàúûáÿéîâ. ÏÀÄØÀÙËÛà èñ. êþùí. 1. Ïàäøàù âÿçèôÿñè; øàùëûã. Ìÿëèê ×îáàí ÷îõ ÿäàëÿòëÿ ïàäøàùëûã åòìÿéÿ, úàìààòëà éàõøû ðÿôòàð åòìÿéÿ áàøëàäû. (Íàüûë).
2. Ïàäøàù òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíàí äþâëÿò ãóðóëóøó; øàùëûã, èìïåðàòîðëóã. Ïàäøàùëûüû éûõìàã. – Õÿëèôÿäÿí ýÿëÿí íöìàéÿíäÿëÿð äÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ïàäøàùëûüû ãÿáóë åòìÿñèíè òÿê- ëèô åäèðäèëÿð. Ì.Ñ.Îðäóáàäè. 3. Áèð ïàäøàùûí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà îëàí ÿðàçè, þëêÿ, ìÿìëÿêÿò. Ïàäøàùëûüû èäàðÿ åòìÿê. 4. Ïàäøàùà ìÿíñóá, ïàäøàù ùþêóìÿòèíÿ ìÿõñóñ; äþâëÿòè. [Âÿëè áÿé:] Ïàäøàùëûã äóìà- ñûíûí âÿêèëè îëìàã õàòàëû èøäèð. Ñ.Ñ.Àõóíäîâ. [Àüà Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð:] Ðÿèééÿò ìÿ- ùÿááÿòè ãàçàíìàã ïàäøàùëûüûí èëê âÿçèôÿñèäèð. ß.Ùàãâåðäèéåâ. ÏÀÄØÀÙÏßÐßÑÒ èñ. [ôàðñ.] Ïàäøàù òÿðÿô- äàðû, ïàäøàùëûã öñóëè-èäàðÿñè òÿðÿôäàðû; ìî- íàðõèñò. ÏÀÄØÀÙÏßÐßÑÒËÈÊ èñ. Ïàäøàù öñóëè- èäàðÿñèíÿ òÿðÿôäàð îëìà, îíó éåýàíÿ äþâëÿò öñóëó êèìè ãÿáóë åòìÿêäÿí èáàðÿò ìöðòÿúå ñèéàñè úÿðÿéàí. ÏÀÄØÀÙÉÀÍÀ ñèô. êþùí. Ïàäøàùà ëàéèã, ïàäøàùëàðäà îëäóüó êèìè; øàùàíÿ. Êèøè ýåäèá áàçàðäàí áèð äÿñò ïàäøàùéàíà ëèáàñ àëäû.. (Íàüûë). ÏÀÄÇßÙßÐ
èñ. [ôàðñ.] Çÿùÿðÿ ãàðøû ìàä- äÿ, äÿðìàí. Èáí-Ñèíà “Ùÿêèìëèê ñÿíÿòèíèí ãàíóíó” àäëû êèòàáäà .. ïàäçÿùÿðëÿð ùàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Ð.ßëèéåâ. Ï
Yüklə 11,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|