“ Ijtimoiy fanlar

13-MAVZU: “ETIKA” FANINING PREDMETI VA JAMIYAT HAYOTIDAGI AHAMIYATI 
199 
Yana bir muhim mezoniy tushuncha - burch. Burch, mohiyatan, jamiyat, davlat va shaxslarga 
nisbatan muayyan individdagi munosabat, ular oldidagi majburiyat. U yuqorida aytganimizdek, 
vijdon, e’tiqod mas’uliyat kabi tushunchalar bilan mustahkam bog‘liq. Umuman, hayotda 
insonning har bip xatti-harakati zamirida burch tushunchasi - burchga sadokat- yoki xiyonat 
yotadi. Burchning insonlik burchi, musulmonlik burchi, nasroniylik burchi, farzandlik burchi 
singari keng kamrovli, barcha davrlar uchun umumiy bulgan tushunchalari ham, jurnalistlik 
burchi, shifokorlik burchi, olimlik burchi kabi kasbiy odob doirasidagi tushunchalari ham mavjud. 
Burch tushunchasining o‘ziga xos jihatlaridan yana biri-uning vaqt va jamiyatda muayyanlashish 
xususiyati.
Harbiylashgan va o‘ta mafkuraviylashgan, yani yagona mafkura hukmronlik qilgan jamiyatlarda 
esa burch omma hamda shaxs hayotida fojeiy hodisaga aylanadi. O‘ta ustalik bilan yo‘lga 
qo‘yilgan targ‘ibot natijasida bunday jamiyatlar a’zolari oqni-qora, qorani - oq deb qabul qiladilar. 
Buni umumbashariy milliy qadriyatlarni oyoq osti qilgan beshafqat sho‘rolar sotsializmi yoki 
fashistlarning milliy sotsializmi yaqqol isbotlab berdi. YUz minglab, hatto millionlab odamlar 
aldandilar, keyinchalik, uzoq yillar mobaynida vijdon azobida yashadilar. Demak, jamiyat 
qurishda totalitarchilikka yo‘l ko‘yilishi o‘sha jamiyat a’zolarini burchni noto‘g‘ri tushunishga va 
buning oqibatida axloqsizlikka olib keladi.
Shuni ham aytish kerakki, ba’zi hollarda burch shaxsning ko‘pgina mayl-istaklariga qarshi boradi 
uni huzur halovatdan turmush lazzatlaridan mahrum etadi. Masalan, Furqat mustamlakachilar 
mafkurasiga xizmat qilganida, uning hayoti rohat-farog‘atda kechishi mumkin edi. Lekin u Vatan 
oldidagi, millat oldidagi burchni deb muhojirlikning og‘ir qismatiga duchor buldi uni 
muctamlakachilar mamlakat xududidan chiqarib yuborib, qayta kiritmadilar. Furqat xorijda vafot 
etdi. Ba’zan burch tufayli odamlar o‘z sevgisidan, jon-dilidan cevgan kishisidan kechishga ham 
majbur buladilar
Mezoniy tushunchalardan yana biri - nomus. Nomus tushunchasi bir tomondan, burch bilan bog‘liq 
bo‘lsa, ikkinchi jihatdan, qadr-qimmat tushunchasiga aloqudor. Zero nomus mohiyatan shaxsning 
o‘z qadr-qimmatini anglab etishi, shu qadr-qimmatning jamiyat tomonidan tan olinishi yoki 
olinmasliga munosabati bilan belgilanadi. Goho uni or tushunchasi bilan chalkashtirish, hollari 
ham uchrab turadi. Lekin aslida, nomusga nisbatan or ancha tor qamrovdagi, nisbatan zalvorsiz 
tushuncha. CHunonchi, oriyatli odam deganda, o‘z so‘zining ustidan chiqadigan, sadaqa tarzida 
qilingan muruvvatlardan baland turadigan shaxs tushuniladi. Beor odam esa - o‘z sha’niga aytilgan 
gaplarga parvo qilmay, ishini bajarib ketaveradigan, aytilgan-aytilmagan joylarga suqilib 
kiraveradigan surbetnamo kishi. Nomusning esa toshi og‘ir - ijtimoiylik xususiyatita ega, keng 
qamrovli. Nomus yo‘lida inson hatto o‘z hayotidan kechishi mumkin, odamlar o‘z nomusi, oila 
nomusi, millat nomusi deb kurashadilar. Bu haqda ko‘plab badiiy asarlar yaratilgan. Mehnat, sport 
singari sohalarda jamoa nomusi ham, alohida ahamiyatga ega shu o‘rinda nomus obro‘ tushunchasi 
bilan bog‘lanib ketadi. Bularning hammasi o‘zini xurmat qilish, o‘ziga nisbatan atrofdagilarning 
xurmat-izzatini yo‘qotmaslik uchun o‘z-o‘zini nazorat qilish hissidan kelib chiqadi.
Biz yuqorida ko‘rib o‘tganlarimiz - asosiy mezoniy tushunchalarning barchasi baholash tabiatiga 
ega. Yana qator muhim axloqiy tushunchalar borki, ular o‘z echimini talab qilishi bilan, ya’ni 
muammolik xususiyati bilan ajralib turadi. Ideal, baxt, xayotning ma’nosi, singari tushunchalar 
shular jumlasidandir. Biz ular orasidagi eng qamrovlisi bo‘lishi axloqiy ideal tushunchasiga 
nisbatan batafsilroq to‘xtalib o‘tamiz.

---