“ Ijtimoiy fanlar

13-MAVZU: “ETIKA” FANINING PREDMETI VA JAMIYAT HAYOTIDAGI AHAMIYATI 
197 
qanchalik buyab-bejalmasin, ezgulik bulolmaydi. U tom ma’nodagi yovuzlikdir. SHu bois totalitar 
tuzumlarda ezgulikni bunday talqin etilishini noilmiyligini soxtaligi hozirgi kunda hammaga ayon.
Ezgulik va uning ziddi yovo‘zlik odatiy, kundalik hayot mezonlari bilan ulchanmaydi, ular ham 
muhabbat singari, qamrovli va ijtimoiylik xususiyatiga ega. Ezgulikning axloqiy- ideal bilan 
bog‘liqligi ham shundan. Shu tufayli u amaliyotda qahramonlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, 
jasurlik singari tamoyillarni o‘z ichga oladi.
Shuni ham aytish kerakki, muxabbat va nafrat juftlik tushunchasida nafrat muhabbatni inkor 
etmay, aksincha, uning barqarorligidan dalolat bersa, ezgulik va yovo‘zlik juftligida har ikkisi 
tushuncha bir-birini tamomila inkor etadi. Na faqat inkor etadi, balki ular orasida hayot-mamot 
kurashi ketadi va bu kurash abadiy kurash sifatida olamni hapakatga keltiruvchi kuch tarzida 
nomoyon buladi.
Ezugulik va yovo‘zlikning yana bir o‘ziga xos tomoni shundaki, bu juftlik tushuncha inson 
faolyaitini baholash xususiyatiga ega. Uni odam bolasining ulug‘ligi va tubanligini ulchaydigan 
muqaddac torozuga o‘xshatish mumkin. Insonning komilligi, jamiyatning takomilga 
erishganerishmagani shu mezon bilan ulchanadi. Ezgulik va yovo‘zlik haqida gap borganida, 
yaxshilik va yomon lik nima, bu ikki.juftlik mazmunan bir emasmi, degan savol tutilzdi. Bu tabiiy. 
Chunki hozirgacha bizga ma’lum o‘zbek tilidagi barcha axloqshunoslikka doir adabiyotlarda 
ezgulik va yovuzlik mezoni tushunchalar sirasi kiritilmagan, u bor- yug‘i yaxshilik va 
yomonlikning sinonimi tarzida taqdim etib kelishgan. To‘g‘ri, yaxshilik tushunchasining ko‘pgina 
unsurlari ezgulikdan, ezgulikning ba’zi unsurlari yaxshilikdan joy olishini inkor qilish mumkin 
emas. Ularning ziddida ham shunday “singishib ketish” mavjud. Lekin bunday dalillar aslo 
mazkurikki juftlikni aynanlashtirishga asos bula olmaydi. Ular orasida qatiy farq mavjud ezgulik, 
yuqorida aytganimizdek, ijtimoiylik xususiyatiga zga, yaxshilik esa unday emas. U asosan 
shaxsning odobiga, hulqiga bog‘liq bo‘lgan ijobiy hodisa. Zero unda, mardlik, ochiqko‘ngillilik, 
halollik singari axloqiy meyorlar tajassum topadi. Biroq u qahramonlik, jasorat, vatanparvarlik 
kabi tamoyillar darajasiga ko‘tarila olmaydi. Misol tariqasida buyuk shoirimiz Alisher Navoiyning 
faoliyatini olaylik. U surunkasiga ijodiy mexnatga umrini bag‘ishladi, xalqi uchun, xalqlar uchun 
“Xazoyin ul-maoniy”dek, “Xamsa”dek buyuk asarlar yaratdi. Bu ezgulik - abadiy, zero Navoiy 
asarlari millionlab odamlarga yuzlab yillar mobaynida zavq-shavq ulashib, ularni komilikka 
chorlab kelmoqda. Ayni paytda, u ko‘plab yaxshiliklar qildi - muxtoj odamlarga qarz berdi, bergan 
qarzidan kechib yubordi v.h. Uning bu yaxshiliklari, ajoyib ijobiy xodisa bulgani xolda, 
o‘tkinchilik xususiyatiga ega, shuningdek, qaxramonlik xam, buyuk jasorat xam, vatanparvarlik 
xam emas. Demak, yaxshilikni yirik ijtimoiy xodisa - ezgulik bilan aynanlashtirish to‘g‘ri emas.
Bu ikki juftlikning yana bir farqli tomoni shundaki, ezgulik xech qachon yovuzlikka aylanmaydi, 
xar qanday zamonda, xar qanday sharoitda xam yovo‘zlik bulib qolaveradi. Yaxshilik va 
yomonlikda esa bunday emas biror ob’ektga qilingan yaxshilik boshqa xar bir ob’ekt uchun yoki 
yaxshilik qilgan sub’ekt uchun yomonlikka aylanishi mumkin. Mashxur o‘zbek xalq ertaklaridan 
biridagi, ovchilar quvib kelayotgan bo‘rini qopga yashirib, qutqarib qolgan dexqonning xolatini 
bunga misol sifatida keltirish mumkin. Bo‘ri o‘ziga yaxshilik qilib, o‘limdan qutqargan odamni 
emoqchi buladi, xayriyatki, tulki dexqonning joniga oro kiradi.
Xullas, muayyan ijtimoiy cheklanganligiga qaramay, yaxshilik va yomonlik xam ancha qamrovli 
mezoniy tushunchalardan.
Axloqshunoslikning yana bir qamrovli mezoniy tushunchasi adolat. Uning ezgulik va yovo‘zlik 
xamda yaxshilik va yomonlikdan asosiy farqi shundaki, adolatning o‘zi biror bir qadriyatni 

---