“ Ijtimoiy fanlar

13-MAVZU: “ETIKA” FANINING PREDMETI VA JAMIYAT HAYOTIDAGI AHAMIYATI 
200 
Bir qapaganda, idealda ham baholash xususiyati mavjuddek tuyuladi. Lekin aslida U qiyoslashga 
asoslanadi. Antiqa tomoni shundaki, idealda nomavjud, xayoldagi insonga, voqelika real, mavjud, 
hayotdagi xodisalar qiyoslanadi, ya’ni bor narsa. yo‘q narsa bilan o‘lchanadi. Zero ideal xayotda 
mavjud bo‘lishi mumkin emas - bu xammaga ayon gap. Buning ustiga, ideal xozirgi zamonda ham, 
kelajakda ham bo‘lmaydi, uning mavjudlik sharti-o‘tgan zamon. Lekin, shunga qaramay, inson 
ideal sari intiladi, o‘z hayotida unga qiyoslaydi, unga taqalid qiladi. U inson. xayotidagi eng oliy 
axloqiy talabki, uning bajarilishi shaxsni komillikka etkazadi. Albbata, hayotda bunday bo‘lmaydi, 
lekin inson ana shu komillikni o‘ziga namuna bilib, idealga intilib yashashi jarayonida nisbiy 
komillikka erishadi.
Asosiy mezoniy tushunchalar - katetoriyalar. singari axloqiy tamoyillar ham axloqiy anglash 
shakllaridan hisoblanadi. Ularda axloqiy talab nisbatan umumiy tarzda ko‘zga tashlanadi.
Ular jamiyat tomonidan shaxsga qo‘yilaligan talab tarzida namoyon bo‘lib, insonning axloqiy 
moxiyatini, uning hayoti mazmunini, odamlar bilan o‘zaro aloqalaridagi asosiy jahatlarini belgilab 
beradi. Natijada tamoyillar, inson xatti-xarakatining umumiy yo‘nalishini ko‘rsatgan holda, 
ko‘pgina axloqiy me’yorlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Axloqiy tamoyillarning eng qadimiy 
va eng muximlaridan biri - insonparvarlik. U - insonning yuksak ijtimoiy vazifasini belgilaydigan 
va barqaror etadigan g‘oyalar, qarashlar va e’tiqodlar majmui, shaxs erki, kadrqimmati, uning 
baxtli bo‘lishini talab etish imkonining mavjudligiga engilmas ishonch. Insonparvarlik tamoyilini, 
Yevropa uyg‘onish mutafakkirlari dastlab ilgari surganlar, degan fikr mavjud.
Aslida, insonparvarlik dastavval sharqda urtaga tashlangan, insoniylik, insonparvarlik degan 
ma’noni bildiruvchi “namlulu” so‘zi bundan 3-4 ming yillar, avvalgi qadimgi Somir mix xatlarida 
uchraydi.
Insonparvarlik - umuminsoniy qadriyatlar sirasiga kiradi. Uni sho‘rolar davridagi sinfiylik nuqtai 
nazaridan soxtalashtipish proletar diktaturasi va totalitar sotsialistik tuzum hamda ular 
ijodkorlarining insonparvarligi haqidagi afsonalar juda qisqa umr ko‘rdi. Sotsializm 
mafkurachilarining bu boradagi say-harakatlari o‘sha davrlardayoq noilmiyligi, yolg‘onga 
sug‘orilganligi bilan kishilarning g‘ashini keltirgan edi. Bunday insonparvarlikni xalq qabul 
qilmaydi. Chunki u aynan o‘ta mavxum “xats” tushunchasiga qaratilgan, vaxolanki insonparvarlik 
markazida muayyan shaxs turmog‘i lozim har bir shaxsga insoniy hukuqlarini ta’minlash uchun 
kurashish - mana, insonparvarlikning asosiy vazifasi. Bu borada umumbashariy ma’naviy 
qadryatlarni ustuvor deb bilgan bizning davlatimiz xam mamlakat ichkarisida, xam dunyo 
miqyosida ko‘zga ko‘rinarli ishlar kilinmoqda.
Agar insonparvarlik tamoyili shaxsning barcha insoniy haq-huquqlari ximoyasida tursa, ya’ni 
ancha keng qamrovli va umumiy intilish bo‘lsa, erkparvarlik tamoyili uning ma’lum ma’noda 
muayyanlashgan bir qismi hisoblanadi. Erkparvarlik insonning eng oliy huquqi - erkin, ozod 
yashash huquqini himoya qilishi bilan muximdir. Zero erksiz inson - asir, erksiz millat - qul, erksiz 
mamlakat - mustamlaka. Erkparvarlik, avvalo, o‘z millati o‘z Vatani erki uchun, kolversa, boshqa 
millatlar va vatanlar erki uchun kurashni xayotining maqsadi qilib quygan insonlar 
tamoyilidir.Ayni paytda, bu tamoyil keng ijtimoiy siyosiy ma’noda ham qullaniladi. Buni 
erkparvar davlatlar faoliyatini ko‘rish mumkin.
Odatda, erkparvar shaxslar muayyan davrning qahramonlariga aylanadilar. Zero ular o‘zgalar erki 
uchun, o‘z erkini, o‘z hayotini qurbon qilishdan ham cho‘chimaydilar. Buning yopqin misoli 
buyuk ingliz mumtoz shoiri Jorj Bayron siymosidir. U ingliz bo‘laturib, o‘z Vatani Angliyada 
Irlandiya ozodligi, irinlandlar erki uchun kurashdi: ko‘pchilikning xayrati va nafratiga uchradi, 

---