“ Ijtimoiy fanlar

10-MAVZU. 
 
MANTIQ 
ILMINING 
PREDMETI, 
ASOSIY QONUNLARI.
TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 
142 
usulini, Demokrit “Kanon”larda (kanon-mezon, qoida) tayyor bilimlarning chin yoki 
xatoligini aniqlaydigan usullarni ishlab chiqqan. Aristotel “Organon”ida (organon-
bilish quroli) fikrni mantiqan to‘g‘ri qurish va chin bilim hosil qilish vositalarini 
tadqiq etgan. Keyinchalik mantiq kanonmi yoki organonmi?, degan savol mantiqda 
keng muhokama qilingan. 
Yangi davrda F. Bekon birinchilardan bo‘lib metod muammosini mantiq fani 
doirasida taxlil qilgan. R. Dekart va I. Kantlar ham bu masalaga alohida e’tibor 
qaratganlar. Gegel metodologiya rivojiga muhim xissa qo‘shdi. Albatta, ilmiy bilish 
jarayonida har bir fan konkret tadqiqot ob’ektiga ega ekan, o‘zining maxsus tadqiqot 
usullarini ishlab chiqishi zarur. Masalan, fizikaga N.Bor qo‘shimcha qilish prinsipini 
kiritgan. 
Ba’zi bir fanlar tadqiqot ob’ektlari bo‘yicha bir – biriga yaqin bo‘lgani uchun, 
ularning tushunchalari, qonunlari va metodlari ham bir – biriga yaqindir. Xususan, 
bilishda xususiylik va umumiylik vazifasini bajaruvchi usullar mavjuddir. 
Ko‘pchilik fanlarda qo‘llaniladigan usullar umumiy usul deyiladi. Umumiy usul 
qo‘llanilishi doirasiga ko‘ra umumiy bo‘lgani bilan o‘z maxsus vazifasiga ega. 
Bunga misol qilib mantiq fanidagi tushuncha hosil bo‘lishining analiz va sintez, 
umumlashtirish va mavhumlashtirish kabi usullarini, shuningdek induksiya va 
deduksiya, qiyoslash va modellashtirishni ko‘rsatish mumkin. Bular bilishning 
umummantiqiy metodlari bo‘lib hisoblanadi Dialektika barcha fanlar uchun eng 
umumiy metod vazifasini bajaradi. 
Shunday qilib, bilish jarayonida ilmiy tadqiqotning xususiy, umumiy va eng umumiy 
usullari mavjud bo‘lib, ular o‘zaro bir – biriga bog‘liq.
Ilmiy bilish metodlarining nazariy asosi rivojlanib borayotgan fanning extiyojlari 
taqozasi bilan yuzaga kelgan bo‘lib, u tabiat, jamiyat va inson ongining murakkab 
hodisalarini to‘g‘ri ob’ektiv talqin etishga, fanning tabiiy aloqalarini ochishga imkon 
beradi. Hozirgi davrda ilmiy bilish faoliyatining takomillashgan shakllari va usullari, 
tartib qoidalari, mantig‘i va tuzilmalari fanda yangi – yangi yutuqlarni qo‘lga kiritish 
imkonini yaratmoqda. 
Tafakkur shakllari va qonunlarini o‘rganish, ulardan ongli ravishda foydalanish 
fikrlash madaniyatini o‘stiradi, xususan, fikrni to‘g‘ri qurish malakasini 
rivojlantiradi, bahs yuritishda o‘zining va boshqalarning fikriga tankidiy 
munosabatda bo‘lishga, suhbatdoshining mulohazalaridagi xatolarni aniqlashga, 
argumentlashdagi zaif bo‘g‘inlarni ochib tashlashga yordam beradi.
Muhokamani to‘g‘ri qurish, formal ziddiyatlar, xatolarga yo‘l qo‘ymaslikka erishish, 
aytish mumkinki, o‘ziga xos san’at-mantiq san’ati hisoblanadi. Bu san’atning 
nazariy asoslarini chuqur egallagan kishigina uning imkoniyatlarini amaliy 
muhokama yuritishda namoyish qila oladi. Shu o‘rinda buyuk mutafakkir 
Farobiyning mantiq ilmining ahamiyati haqida bildirgan quyidagi fikrlarining 
alohida e’tiborga loyik ekanligini ta’kidlash zarur. U shunday yozadi: “Bizning 
maqsadimiz aqlni, xatoga yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan barcha xollarda, to‘g‘ri 

---