• Основные стратегические варианты

 
9.2. Xarajat, talab, raqobat nuqtai nazaridan narxlarning shakllanishi 
Xarajatlarni tahlil qilish so‘zsiz narx strategiyasini ishlab chiqishga eng tabiiy 

---

176 
yondashishdir. Ishlab chiqaruvchi tovarni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarni 
qoplaydi. Avvalo, u to‘g‘ri va doimiy xarajatlarni qoplashni ta’minlashga hamda 
foyda olishda narxning chegarasini aniqlashga intiladi. 
Xarajatlar asosida hisoblangan narx “xarajatlardan kelib chiqqan narx” 
hisoblanadi. Xarajatlar va rentabellikni qoplaydigan uch turdagi narxlarni ajratish 
mumkin. 
Chegarlangan narx
- to‘g‘ri xarajatlarga to‘g‘ri keladi. U faqat xarajatlarni 
qoplaydi, ya’ni cheklangan foyda nolga teng bo‘ladi. 
Texnikaviy narx yoki narx zararsizligi. Texnikaviy narx zararsizlik nuqtasiga 
mos keladi. Texnikaviy narx doimiy xarajatlarni qoplash va mahsulotlarni 
almashtirish uchun ketgan xarajatlarni qoplash degan tushunchani bildiradi. 
Shunday qilib, texnikaviy narx aniq hajmdagi mahsulotni sotish xarajatlarini 
qoplaydi va boshqa hajmga taalluqli bo‘lmaydi. 
Maqsadli narx
- texnikaviy narxga ba’zi qo‘shimchalar orqali hamda 
investitsiya qilingan kapitalga qarab qo‘yiladigan narxdir. 
Korxona narxni belgilar ekan, xarajatlarning jami manzarasi ko‘rib 
chiqiladigan, zarar ko‘rmaslikni ta’minlaydigan tahlil usulidan foydalaniladi. Bunday 
tahlil narxlarni belgilashda foydali vosita hisoblanadi, ammo tor ishlab chiqarish 
ixtisoslashuv sharoitida o‘zgaruvchan xarajatlarni oson hisoblash mumkin bo‘lgan 
paytlarda uni qo‘llash yaxshi natija beradi. Zarar ko‘rmaslikni tahlil qilishda asosiy 
e’tibor mahsulot sotish hajmi nuqtasiga, to‘liq daromad to‘liq xarajatlarga teng 
bo‘lgan, ya’ni na foyda, na zarar bo‘lmagan nuqtaga qaratiladi. Marketologlar bir 
qator har xil narxlarni tadqiq etadilar, so‘ngra har bir narx uchun zaruriy hajmlar 
qiyoslanadi. 
Asosan narxni o‘zgartirish yo‘li bilan talabga ta’sir ko‘rsatish raqobatning narx 
bilan bog‘liq ustunliklarini yaratadi. Narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat usullarida 
firmalar o‘z mahsulotining o‘ziga xos xislatlariga zo‘r beradi, mahsulot sotish, 
tovarlar harakati, reklama, mahsulotni joylashtirish, servis kabi marketing qismlariga 
katta e’tibor beradi. 
Narxni chegaraviy xarajatlar bo‘yicha belgilash usulini qo‘llash bilan firma 

---

177 
mahsulotining qo‘shimcha hajm birligini bu mahsulotni ishlab chiqarishning alohida 
qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi qoplanadi, foyda amalga 
oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiyasi agar firma ishni to‘xtatish xavfi ostida 
qolgan va ishchi kuchini saqlab qolishni xohlagan sharoitlarda naf keltirish mumkin.
Savdoda do‘konlarga xaridorlarning kelishini ko‘paytirish uchun sotuvchilar 
ayrim tovarlarni to‘liq xarajatlaridan pastroq baholab, “jalb etuvchi” narxlar 
yaratadilar. Xaridorlar oqimi ko‘payadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga narxi 
me’yorda bo‘lgan tovarlarni ham xarid qiladilar. 
Tovarning “qabul qilinadigan qiymati” tushunchasi. Tovarning “qabul 
qilinadigan 
qiymati” 
tovarning 
pirovard 
iste’molchi tomonidan qanday 
foydalanilishini to‘liq bilish va tushunishga asoslanadi. Ushbu yondashuvning asosiy 
g‘oyasi shuki, xaridor tovarni sotib olishdan oldin xaridning ustunliklarni va unga 
ketadigan xarajatlarni solishtirib ko‘radi. Bu g‘oya bir tomondan oddiy ko‘rinsada, 
uning amalda qo‘llanishi doim ham oson bo‘lavermaydi. 
Xaridor tovar uchun qanday narxni to‘lashga tayyor ekanligini ilishi uchun 
tovar ta’minlaydigan qoniqish hissi yoki u ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan xizmatlarning 
turli shaklalrini hamda uni sotib olishga ketadigan xarajatlarni yaxshi bilishi kerak 
bo‘ladi. 
SHu erda maksimal maqbul narx tushunchasini kiritish maqsadga muvofiqdir. 
Maksimal maqbul narx bu xarajatlardan tejash nolga teng bo‘lgan narxdir. Narx 
ushbu chegaradan ko‘tarilgan sari, tovar xaridor uchun qimmatlashib boradi va 
aksincha, narx ushbu ko‘rsatkichdan kamaysa, xaridorning unga bo‘lgan qiziqishi 
ortadi. Ushbu yondashuvda quyidagi harakatlar ketma-ketligiga rioya qilish taklif 
qilinadi: 

tovarning qanday maqsadda va qanday sharoitlarda ishlatilishini aniqlash; 

tovarning xaridor uchun narxga bog‘liq bo‘lmagan ustunliklarini aniqlash; 

xaridorning tovardan foydalanishdagi narxga bog‘liq bo‘lmagan barcha 
(ob’ektiv va sub’ektiv) xarajatlarni aniqlash; 

“ustunlik-xarajatlar” muvozanatining maksimal maqbul narxga to‘g‘ri 
keladigan darajasini belgilash. 

---

178 
Agar maqsadli bozor segmentlangan bo‘lsa, bunday tahlil barcha xaridorlar 
guruhlari uchun olib borilishi kerak.