― pul va banklar

3.6. Fridmanning pulning zamonaviy miqdoriy nazariyasi 
kkinchi jahon urushidan so‗ng Keynsning nazariyasi rivojlanish 
davomiyligiga ega bo‗ldi, uning tarafdorlari bir qator aniqroq modellarni ishlab 
chiqishdi, yuqorida ko‗rib o‗tgan 3 ta pulni saqlash motivi bo‗yicha. Foiz 
stavkaning hal qiluvchi rolidan kelib chiqib monetar nazariyada, izlanuvchilar 
asosiy etiborini pulga bo‗lgan talabning aynan mana shu ko‗rsatkichini aniqroq 
o‗rganishga qaratishdi. 
Pulga bo„lgan transaksion talab
41
. 
Uilyam Baumol va Djeyms Tobin o‗zlarining modellarini rivojlantirib, ular 
gipoteziyali odamni ko‗rib chiqishardi, qaysiki berilgan muddat ichida bir marta 
pul oladi va uni shu davr mobaynida asta - sekinlik bilan sarflaydi. Bu modellarda 
pullarning daromadi nolga teng, va odamlar pulni faqat transaksiya ishlarini 
bajarish uchun saqlashadi. 
Yanada izchillik bilan ko‗rib chiqish uchun faraz qilaylik qandaydir bir Grant 
Smit oy boshida 1000 dolar oladi va oy davomida keyingi bitimlar uchun asta 
sekinlik bilan sarflaydi. Agar Grant barcha daromadini pul shaklida saqlayotgan 
bo‗lsa unda uning pul qoldig‗i grafigi arra sifat ko‗rinishga ega, 22.2a rasmda 
tasvirlangan kabi. Oy boshida u 1000 dollarga ega oy oxirida hech nimaga ega 
emas chunki barcha pullarni transaksiya davomida sarflab yuborgan. Oy 
davomida u o‗rtachada 500 dollarga ega bo‗lgan. 
Keying oy boshlanishida esa Grant yana 1000 dollar oldi qaysilarni u naqd 
pul sifatida ushlab turdi va bu jarayon har oy takrorlanadi. Yil davomidagi 
o‗rtacha pul qoldig‗i 500 dollar. Chunki uning nominal yillik daromadi 12000 
dollarni tashkil etadi va pul qoldig‗i -500 dollar unda pul aylanish tezligi ( 
v=PY/M) 12000 dolllar/500dollar=24 
Farza qilaylik bank ishini va pul nazariyasini o‗rgangan holatda Grant 
tushundiki daromadning hammasini emas balki ma‘lum qismini saqlasa afzallaroq 
40
The economics of money, banking and financial markets / Frederick S. Mishkin, European 
edition, 2013. Page 452 
41
The economics of money, banking and financial markets / Frederick S. Mishkin, European 
edition, 2013. Page 452
I 

---

bo‗ladi. Yanvar oyida u daromadining yarim qismini naqd pul sifatida saqlashga 
qaror qildi va ikkinchisini daromad keltiradigan qimmatli qog‗ozlar masalan 
obligatsiyalarga sarflashni qaror qildi.
Endilikda har oy boshida Grant 500 dollarga ega naqd ko‗rinishda va qolgan 
500 dollarga g‗aznachilik obligatsiyalarini sotib oladi. 22.26 chizmada 
ko‗rsatilganidek oy boshida uning qo‗lida 500$ naqd pul bor va oy o‗rtasiga kelib 
bu jamlagan summa nolga aylanadi. Obligatsiyalarni bitim tuzayotganda bevosita 
ishlatib bo‗lmaydi, Shuning uchun Grant ularni sotishi kerak va olgan naqd pulni 
oy oxirigacha bo‗lgan bitim tuzishda ishlatishi kerak. Shuning uchun Grantning 
qo‗lidagi naqd pul oyning o‗rtasida 500$gacha o‗sadi, va oy oxirida yana nolni 
tashkil etardi. Kelgusi oyda Grant o‗xshash yo‗lda ish olib boradi. Oxir oqibatda 
o‗rtacha naqd pul qo‗lidagi 500 va nol dollarlar orasida bo‗ladi, 250 dollar ikki 
barobar kamroq birinchi holatga qaraganda. Shu bilan birga pul aylanish tezligi 
ikki barobar o‗sadi 12000/250=48 
Yangi strayegiyani qo‗llab Grant nima yutdi? Yangi strayegiyani qo‗llab, u 
obligatsiyalar bo‗yicha 500$ da yarim oy uchun foiz oldi. U oylik foiz stavkasi 
bo‗yicha oy uchun 1 %li qo‗shimcha 2.5 dollar oldi.(1/2x500$.x0.01) 
Yomon emas to‗g‗rimi? Agar u oy boshida 333.33$ dollar naqd pul 
qoldirganda, u obligatsiyaga 666.7 $ qo‗yishi mumkin edi. 10 kundan so‗ng u 
obligatsiyalarni 333.33 $ ga sotar edi va 333.33 $ obligatsiya ko‗rinishida yana 10 
kunga qolar edi. 20 kundan so‗ng oy boshidan u joriy bitmda olgan naqd pul 
evaziga qolan obligatsiyalarni sotar edi. Bu holatda Grant oyiga qo‗shimcha 
3.33$ olardi.(1/3x666.7$.x0.01+1/3x333.33$.x0.01). Bu obligatsiyaga yarim 
daromadni qo‗shishdan ko‗ra yaxshiroq. O‗rtacha naqd pul qoldig‗i 
333.33$/2=166.67$ni tashkil etardi. Malumki qanchalik naqd pul qoldig‗i kamroq 
bo‗lsa obligatsiyalar bo‗yicha to‗lov shunchalik kattaroq bo‗ladi. 
Obligatsiyalarni sotib olib Grant 2 turdagi transaksion jarayonni olib 
boryapti. 
Birinchidan 
brokerlarga 
komission 
mukofotlarni 
to‗layapti 
obligatsiyalarni sotish va sotib olishadi. Grant qanchalik kam miqdorda naqd pul 
qoldirsa va tez obligatsiya sotsa shunchalik ko‗proq u komission pul to‗laydi. 
Ikkinchidan, pul olish uchun unga ko‗proq vaqt sarflashga to‗g‗ri keladi va vaqt - 
bu pul, banklarga sayohat uyushtirish uchun transaksion ushlanishlar ortadi . 
Grant tanlov oldida quyidagilar turibdi. Kamroq naqd pul qoldirib u ko‗p 
foizlarga ega bo‗lishi mumkin obligatsiyalar bo‗yicha ammo bunda uni ko‗proq 
muddatli tranaskion ushlanishlar kutadi. Yuqori foizli stavkada obligatsiyadan 
keladigan daromadlar transaksion ushlanishlardan oshadi va Grant kamroq naqd 
pul ushlab ko‗proq obligatsiyalar ushlaydi. Aksincha agar foiz stavkasi past 
bo‗lsa, transaksion ushlanishlar foizli to‗lovlardan yuqoriroq bo‗lishi mumkin, va 
Grantga ko‗proq naqd pullarni ushlash obligatsiyalarni kamroq ushlashdan afzal 
bo‗ladi. 
Baumol-Tobin modelidan quyidagi xulosaga kelish mumkin: foiz stavkaning 
ortishi bilan transaksion motiv bo‗yicha qoldiq kamayadi va ayalanish tezligi 
oritib boradi. Boshqa so‗zlarda izohlaganda pulga talabning transaksion tarkibi 
foiz stabkaga teskari bog‗liqlikda. 

---

Baumol-Tobin modelining asosiy g‗oyasi pullarni saqlash foiz darajasiga 
ko‗ra alternativ ushlanishlarga olib keladi qaysiki boshqa aktivlardan olish 
mumkin. Shu bilan birga naqd pullarni saqlash transaksion ushlanishlarni oldini 
oladi. Foiz stavkasining kattalashishi bilan alternativ pullarni saqlashining 
ushlanishi ortadi, va odamlar naqd pullar qoldig‗ini bitimlarni olib borish uchun 
kamaytiradi. Oddiy modellardan fooydalangan holda Baumol va Tobin muhim 
qonuniyatni aniqlaydi: pulga bo‗lgan transaksion talab spekulyativ kabi foiz 
stavkaga 
bog‗liq. 
Analitik 
yondashish 
Baumol-Tobinning 
iqtisodiy 
modellashtirishning afzalligini ko‗rsatyapti.
42