― pul va banklar

16.3.Valyutalarning turlari
axira valyuta - mamlakatlar markaziy banklari tomonidan valyuta 
zaxiralarining tarkibini tashkil etuvchi valyuta. Zaxira valyutalari asosan
paritetlarini xisoblash va valyuta interventsiyalarini amalga oshirishdada 
shuningdek, xalqaro savdo va to'lovlarda keng ishlatiladigan valyuta. Ilgari 
zaxira valyutalari asosan tovar bozorlarida to;lovlar uchun vosita (neft, oltin 
va boshqalar) sifatida ishlatilgan. Biroq, so'nggi yillarda, ayniqsa, Osiyoda, zaxira 
valyutalari eksport raqobatbardoshligini mustahkamlash maqsadida xorijiy 
zaxiralari (oltin zahiralari) yig‘ish va moliyaviy inqirozlarni oldini olish maqsadida 
ishlatiladi. 
Qattiq valyuta –
xalqaro xalqaro savdo va hisob-kitoblarda keng 
qo‘llanadigan, uzoq vaqt davomida valyuta kursini barqaror darajasini ta‘minlab 
keluvchi davlatlar valyutasi. 
Qattiq valyuta omillari: uzoq vaqt mobaynida xarid qobiliyatini saqlab kelish, 
barqaror fiscal va pul-kredit siyosatini yurituvchi, mustaqil markaziy bankkaega 
davlat valyutasi. 
Yumshoq valyuta – odatda konvertatsiyalanishi bo‘yicha cheklovlari mavjud 
yoki umuman konvertatsiyalanmaydigan valyutalar. 
To'lov balansi zaif bo‘lgan mamlakatlar pul belgilar, Odatda, davlat 
tashqarisida bunday pul belgilari deyarli ishlatilmaydi. 
Yumshoq valyuta - kuchli siyosiy yoki iqtisodiy o‘zgarishlarga nisbatan 
ta‘sirchan mamlakatning ichki to'lov vositasi.
Bоzоr iqtisоdiyoti shаrоitidа аsоsiy dоlzаrb mаsаlаlаridаn biri - bu milliy 
vаlyutаning erkin kоnvеrtirlаnishini tа‘minlаshdir. Milliy vаlyutаning erkin 
kоnvеrtirlаnishi-jаhоn хo‘jаligi bilаn bоG‘lаnishni, milliy хo‘jаlikning jаhоn 
хqjаligigа chuqurrоq intеgrаtsiyalаshuvini tа‘minlаydi. Vа shu оrqаli mаmlаkаt 
uchun ko‘p tоmоnlаmа jаhоn sаvdо vа hisоb-kitоb tizimidа mаnfааt kеltirаdi. 
Milliy vаlyutаning erkin kоnvеrtirlаnishigа erishishning yo‘llаridаn biri 
bоsqichmа-bоsqich, аstа-sekin o‘tish. Bu yo‘l vаlyutаviy chеklаshlаrni аstа - 
sekinlik bilаn оlib tаshlаshdаn ibоrаtdir. Buning uchun vаlyutаviy chеklаshlаrni 
puхtа o‘rgаnib chiqmоq lоzim. 
Bugungi kundа dunyodа bir nеchtа mаmlаkаtlаrdаginа vаlyutаlаr erkin 
kоnvеrtirlаnаdi: Аntiguа vа Bаrbudа, Аvstrаliya, Аvstriya, Bеlgiya, Brunеy, 
Buyukbritаniya, Kаnаdа, Dаniya, Lyuksеmburg, Finlyandiya, Frаntsiya, Gаmbiya, 
Gеrmаniya, Gоnkоng, Islаndiya, Indоnеziya, Irаn, Itаliya, Kiribаti, Kuvеyt, 
Mаrshаll оrоllаri, Mikrоnеziya, Nidеrlаnd, YAngi Zеllаndiya, Nоrvеgiya, Оmаn, 
Pоrtugаliya, Kаtаr, Sаudiya Аrаbistоn, Singаpur, Ispаniya, SHvеtsiya, 
SHvеytsаriya, Trinidаd vа Tоbаgо BАА, АO‘SH, Lаtviya, Estоniya mаmlаkаtlаri 
vаlyutаlаri ХVF klаssifikаtsiyasi bo‘yichа erkin ishlаtilаdigаn vаlyutаlаr 
хisоblаnаdi. 
Z 

---

103 
SDR xalqaro rezerv aktivi bo‘lib, XVF tomonidan 1969 yilda a‘zo 
mamlakatlar rasmiy valyuta rezervlarini shakllantirish maqsadida ishlab chiqilgan. 
Uning qiymati xalqaro 4 valyutadan tashkil topgan savat orqali aniqlanadi va erkin 
suzuvchi valyutalarga almashtirilishi mumkin. 2009 yilning 28 avgustida SDR 
umumiy ajratmalari va 9 sentabrda mahsus ajratmalar joriy qilinishi natijasida 
SDR zahiralarining qiymati 21,4 mlrd SDR dan 204 mlrd SDR (2012 yil 20 avgust 
sanasidagi valyuta kurslariga ko‘ra 310 mlrd USD) ga yetdi.
SDR ning global iqtisodiyotdagi roli 
XVF tomonidan 1969 yilgi Bretton Vuds o‘zgarmas almashuv kursi tizimini 
mukammallashtirish maqsadida SDR muomalaga kiritildi. Bu tizim a‘zosi 
sanalgan har bir mamlakat o‘zining davlat yoki markaziy bank oltin jamg‘armasi 
va belgilab berilgan xorijiy valyutalarga ega bo‘lishi lozim edi. Zahiradagi 
valyutalar xalqaro bozorlardan o‘z valyutasini sotib olish va buning natijasida o‘z 
valyutasining qiymatini saqlab qolish maqsadida jamg‘arilardi. Lekin Bretton 
Vuds tizimining o‘sha paytda SDR ga muqobil rezerv aktivlari hisoblangan dollar 
hamda oltin tobora kengayib borayotgan jahon savdosi va moliyaviy taraqqiyotini 
ta‘minlab bera olmasligi aniq bo‘lib qoldi. Shuning uchun xalqaro hamjamiyat 
XVF ko‘magida yangi rezerv aktivini yaratishga qaror qildi.
Biroq ko‘p yil o‘tmay Bretton Vuds tizimi barham topdi va natijada asosiy 
valyutalar suzuvchi almashinuvchi kurs rejimiga o‘tdi. Shuni ta‘kidlash joizki, 
xalqaro kapital bozorlaridagi o‘sish kredit berishga layoqatli mamlakatlar sonining 
ham o‘sishiga olib keldi. Bu omil SDR ga bo‘lgan talabning qisqarishiga olib 
keldi.
XVF da SDR valyuta ham, talab ham emas. SDR – egalik qiluvchi 
mamlakatning erkin valyutalarga bo‘lgan talabidir, deyishimiz ham mumkin. SDR 
egalari o‘z SDR larini bunday valyutalarga ikki usul yordamida ayirboshlashlari 
mumkin. Birinchi usulga ko‘ra a‘zolar tashabbusi bilan ular o‘rtasida shartnoma 
tuziladi. Ikkinchi usulda , XVF kuchsiz tashqi pozitsiyaga ega bo‘lgan 
mamlakatlarga o‘z SDR larini kuchli tashqi pozitsiyaga ega bo‘lgan mamlakatlar 
zahiradagi valyutalariga almashtirishda vositachilik qiladi. Bu xususiyatiga ko‘ra 
SDR XVF va boshqaro xalqaro moliya tashkilotlarining hisob birligi vazifasini 
ham o‘taydi.
Dastlab, SDR qiymati 0,888671 gr sof oltin qiymatiga teng bo‘lgan. Bu 
paytda AQSh dollarining qiymati ham aynan shuncha edi. 1973 yilda Bretton Vuds 
tizimi qulagach, SDR qiymati hozirgi 4 valyutani o‘z ichiga oluvchi savat orqali 
aniqlanadigan bo‘ldi. SDR ning dollardagi qiymati XVF ning rasmiy veb saytida 
har kuni e‘lon qilib boriladi. SDR qiymati savat valyutalarining turli miqdorlari 
yig‘indisini hisoblash orqali aniqlanadi. Savat valyutalarining qiymatini 
belgilashda esa har kuni tush vaqtida London birjasida o‘rnatilgan valyuta 
kurslariga asoslaniladi.
Valyuta savati tuzilishi har 5 yilda XVF ijrochi kengashi tomonidan ko‘rib 
chiqiladi. Fond valyutalarning o‘zgarishi jahon savdosi va moliyaviy tizimlarga 
ta‘sir ko‘rsatadigan holatlarda valyuta savatini muddatidan ilgariroq ko‘rib chiqishi 
mumkin. SDR savati oxirgi marta 2010 yilning noyabr oyida ko‘rib chiqilgan va 
2011 yildan joriy etilgan. Valyutalarning savatdagi ulushi global tovar-xizmatlar 
eksport-importida va XVF ga a‘zo mamlakatlar valyuta zahiralaridagi ulushiga 

---

104 
qarab belgilanadi. 2011 yilning oktabrida XVF ijrochi kengashi tomonidan SDR 
savatini boshqa valyutalar bilan kengaytirish masalasi muhokama qilindi. Lekin 
direktorlarning asosiy qismi tomonidan SDR savatining hozirgi belgilanish 
mezonlari munosib deb topildi.