― pul va banklar

 
16.5.Jahon valyuta tizimi evolyutsiyasi 
alyuta tizimining shakllanish bosqichlari quyidagilardan iborat: 
shakllanish, 'ni ngi tizim amal qilishi uchun tamoyillarni aniqlash va ski 
tizimning xulosalarini chiqarish; 
V 

---

115 
• tarkibiy xlitlikni shakllantirish, ngi tizim tamoyillarini ishlab chiqish va 
faolllashtirish; 
• tugallangan xlitlik va lementlarning ơzaro boğlikligi asosida amal qiluvchi 
tơlaqonli amal qiluvchi ngi valyuta tizimining shakllanishi. 
Valyuta tizimi o'zining zamonaviy shakliga kelguncha uzoq tarixiy davrni 
bosib o'tgan. Birinchi jahon valyuta tizimi stixiyali ravishda sanoat inqilobidan 
so'ng oltin monometalizmi asosida oltin-tanga standarti shaklida shakllangan. 
Yuridik jihatdan esa mazkur tizim 1867 yil Parij shahrida bo'lib o'tgan 
konferensiyada, davlatlararo kelishuv sifatida rasmiylashtirilgan. Ushbu jahon 
valyuta tizimi jahon pulining yagona shakli sifatida oltinni rasmiy tan olgan edi. 
Dаstlаbki vаlyutа tizimi stiхiyali tаrzdа XIX аsrdа sаnоаt rеvоlyutsiyasidаn 
kеyin оltin mоnоmеtаllizmi dаvridа оltin tаngа stаndаrti shаklidа nаmоyon bo‘ldi. 
Pаrij vаlyutа tizimi quyidаgilаrgа аsоslаngаn edi. 
USD ($) 20, 672 = trоya untsiya оltin (31, 1 g.) 
GBP (£) 4,248 = trоya untsiya оltin
Оltinni vаlyutаlаrdаgi qiymаti vаlyutа kursini bildirаr edi : 
$ 20, 672 / £ 4,248 = 4, 866 , ya‘ni £ 1 = $ 4, 866
Hаr bir vаlyutаdа оltin tаrkibi e‘lоn qilindi (Buyuk Britаniya — 1816y., 
АQSH — 1837 y., Gеrmаniya — 1875 y., Frаntsiya — 1878 y., Rоssiya —1895—
1897 yy..). Оltin erkin vаlyutаgа kоnvеrtаtsiya qilinаr edi 
1 funt stеrling - 5 dоllаrdаn qimmаt bo‘lsа Аmеrikаlik impоrtyor 100 funtlik 
ingliz mаtоsini 500 dоllаrgа оlgаndаn ko‘rа, 496,6 dоllаrni оltingа аyrbоshlаb, 
uni Buyuk Britаniyagа jo‘nаtаdi vа 100 funt stеrlinggа аlmаshtirаdi. Bu хоlаt 
оltinni ekspоrt nuqtаsi dеyilаdi, ya‘ni shu kursdаn bоshlаb dоllаrdа emаs, bаlki 
оltindа hisоb-kitоb qilish mа‘qul.
 
Buning nаtijаsidа АQSHdа оltin zаhirаsi 
qisqаrib, Buyuk Britаniyadа оrtishigа sаbаb bo‘lаdi, ya‘ni АQSH pul mаssаsi 
qisqаrаdi, Buyuk Britаniyadа pul mаssаsining kеngаyishi nаrхlаrning o‘sishi, 
АQSHdа esа pаsаyishigа оlib kеlаdi. Vа bu jаrаyon 1 funt=4.966gаchа dаvоm 
etаdi.
154
 
Urush hаrаjаtlаrini qоplаsh uchun sоliqlаr, zаyomlаr vа inqlyatsiya bilаn 
birgа оltin hаm jаhоn puli sifаtidа sаrflаndi (208 mlrd оltin dоll.). Vаlyutа 
chеklоvlаri o‘rnаtildi. Vаlyutаlаr kursi mаjburiy vа shu sаbаbdаn nоrеаl edi. Urush 
bоshlаnishi bilаn mаrkаziy bаnklаr оltinni аlmаshtirishni to‘хtаtdi vа hаrаjаtlаrni 
qоplаsh uchun emissiyani оshirdi. 1920 yilgа kеlibАQSH dоllаrigа nisbаtаn funtа 
stеrling 1/3 qismgа, frаntsuz frаnki vа itаliya lirаsi —2/3, nеmis mаrkаsi esа —
96%gа qаdrsizlаndi.
1. 
Dastlabki valyuta tizimi stixi li tarzda XIX asrda sanoat revol si sidan 
keyin oltin monometallizmi davrida oltin tanga standarti shaklida namoyon bơldi.
2. 
Oltin tarkibi Bu k Britani da 1816y., AQShda 1837y., Germani da 
1875 y., Fransi da 1878y., Rossi da 1895-1897yy. 'lon qilindi. 
3. 
Valyuta kurslari oltin nuqtalari chegaralarida talab va taklif asosida 
tebranib turar di 
XIX asrda xalqaro savdoning rivojlanishi bilan ko'pchilik davlatlar o'zlarida 
"oltin standarti"ni kiritdilar, ya'ni shu davrdan boshlab mazkur davlatlar 
154

---

116 
valyutalarining kursi va qiymati shu valyutalar zaminida yotgan oltin miqdorining 
qiymati bilan belgilanadigan bo'ldi. Davlatlarning markaziy (milliy) banklari o'z 
navbatida milliy qog‘oz pullarni taalluqli oltin miqdoriga (baho masshtabiga 
asosan) almashtirishga majbur edilar. 
Masalan, Buyuk Britaniyaning 1 funt sterlingi (soverenign) 1821 yilda 
7,322385 gramm, Germaniyaning 1 markasi 1873 yilda 0,385422 gramm, 
Rossiyaning 1 rubli 1887 yilda 0,774234 gramm sof oltin qiymatini ifoda etar edi.
Valyutalarning bir biriga nisbatan kursini aniqlash uchun ularning zaminida 
yotgan oltin miqdorlari o'zaro solishtirilar edi. Yuqoridagi keltirilgan 
ma'lumotlarga asosan Buyuk Britaniyaning 1 funt sterlingi 18,9984 Germaniya 
markasiga (7,322385/0,385422) yoki 9,4576 Rossiya rubliga (7,322385/0,774234) 
teng edi.