― pul va banklar

16.3-jadval
156
 
1913-1923 yillarda AQSh talab va majburiyatlari 
Majburiyatlari
Talablari 
1913
7 mlrd.dollar
2 mlrd.dollar
1926
3,3 mlrd.dollar
12 mlrd.dollar 
Rivojlangan davlatlar zahirasi 
1914 
23 yilgacha AQShga 2,3 
mlrd.dollar Yevropadan oqib 
keldi 
23% 
1924 
46% 
1925 yilda Angliya banki avvalgi kurs asosida "oltin standarti"ni kiritdi. 
Ammo u mavjud bozordagi sharoitlarga muvofiq emas edi. Amerika va Fransiya 
banklari esa 1931 yilda Buyuk Britaniya funt sterlingidagi zahiralarini ko'paytirgan 
holda "oltin standarti" tizimini qabul qilmadilar. 
AQSh o'z to'lov balansini aktiv bo'lishini istagan holda xorijiy hamkorlariga 
uzoq muddatli kreditlarni berib, iqtisodiy depressiya davrida o'z iqtisodiy mavqeini 
saqlab qolishga muvvafaq bo'ldi. Fransiya davlati esa funt sterlinglaridagi 
156
Международные валютно-кредитные и финансовые отношения: учебник / под ред. Красавиной Л.Н. - 
3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 345 с. 

---

119 
aktivlarini oltinga almashtirish huquqiga ega ekanligini ta'kidlab, Buyuk 
Britaniyaniga o'z qarorida qat'iyligini bildirdi. Ammo Buyuk Britaniya o'z 
majburiyatlari bo'yicha javob bera olmay qoldi va 1931 yilning yozida qog‘oz 
pullarini oltinga almashtirilishini bekor qildi. 
1926-1929 yillarda ba'zi mamlakatlarda likvid mablag‘larning o'sishi va 
oltinning jamg‘arilishi 30-yillarda jahonda kuchli iqtisodiy inqiroz sodir bo'lishiga 
sabab bo'ldi. 
Jahon valyuta markazi Yevropadan AQShga ko‘chdi, AQSh qarzdordan 
kreditorga aylandi. 
Bu davrlarda AQSh oltin standartiga amal qilgan yagona davlat edi. 
Ba'zi davlatlar 1929-1930 yillardayoq "oltin standarti"dan o'zlarini tortgan 
edilar. 1931 yilgacha bo'lgan davrda deyarli barcha valyutalar bir-biriga nisbatan 
erkin tebranar edi. AQSh o'z valyutalarining oltin bilan bog‘liqligini 1933 yilda 
bekor qildi. Ammo 1934 yilda u nisbatan pastroq paritet bilan "oltin standarti"ga 
qaytdi. AQSh dollarining kursi endi ilgarigi kursning 54%ini tashkil qilar edi. 
Bundan so'ng, ya'ni 1934 yil davomida ko'pchilik davlatlar o'z valyutalarini 
devalvatsiya qildilar. Shunday qilib, milliy valyutalarning ko'p sonli 
devalvatsiyalari va savdo cheklanishlarini kiritish davri boshlandi. Oqibatda dunyo 
savdo hajmi keskin qisqarib ketdi va deyarli barcha mamlakatlarda ishsizlar soni 
ko'payib ketdi. 
Yuqorida qayd etilgan va jahon tarixiga "buyuk depressiya" nomi bilan 
kirgan, 30-yillardagi chuqur jahon iqtisodiy inqirozi oqibatida dunyoning barcha 
davlatlari o'z qog‘oz pullarini rasmiy ravishda oltinga almashtirilishini to‘xtatdilar 
hamda bundan keyin hech bir davlat o'z qog‘oz pullarini oltinga almashinishini 
tiklay olmagan. 
Davlatlar milliy qog‘oz pullarining baho masshtabiga asosan oltinga 
almashinishini to‘xtatilishi ikkinchi jahon valyuta tizimining asosi, "oltin-deviz 
standarti"ning inqirozini bildiradi. Oqibatda 1930 yildan to Ikkinchi jahon 
urushining oxirigacha jahon valyuta bozorida tartibsizlik hukm surdi. 
Ikkinchi jahon urushidan so'ng jahonning yetakchi davlatlari boshliqlari 30-
yillar inqiroziga olib kelgan xatolarni takrorlamaslikka harakat qilib, 1944 yilning 
iyul oyida, keyinchalik "Bretton-Vuds tizimi" nomini olgan, Bretton-Vudsda qat'iy 
valyuta kurslari tizimini yaratdilar. 
O‘sha davrning muhim masalalaridan biri bu harbiy yillar qarzlari 
muammosini hal qilish edi. Masalan, Buyuk Britaniya AQShga yirik summalarni 
qarz edi. Nafaqat Buyuk Britaniya, balki YYevropadagi barcha davlatlar urush 
davrida ko'rgan talofatlari oqibatida yaqin yillar ichida o'z qarzlarini eksportlari 
hisobiga qoplash imkoniga ega emas edilar. Shu sababli Ikkinchi jahon urushi 
oqibatida paydo bo'lgan harbiy qarzlar muammosi qaytmas kreditlar va uzoq 
muddatli ssudalar tizimini kiritish yo'li bilan qal qilingan edi. 
Davlatlarning o'z qarzlarini alohida qismlar bilan uzishga imkoni 
bo'lmaganligi sababli ularda inflyatsiya hisobiga bunday qarzlardan qutilish 
ishtiyoqi tug‘iladi. 
Davlatlarni yakkalanishining oqibatlari ayniqsa, o'zlarini xalqaro raqobat 
ta'siridan holi qilish bilan bog‘liq xatti-harakatlarida, devalvatsiya ketidan 
"quvish", turli ko'rinishdagi savdo cheklanishlari va to'siqlar, dunyo savdo 

---

120 
hajmining pasayishi, ommaviy ishsizlik hamda siyosiy barqarorsizlikda o'z aksini 
topgan bo'lib, bu o'z navbatida ularning xalqaro hamkorlikka intilishlari zo'rayib 
borayotganligidan dalolat berar edi. 
Bretton-Vuds valyuta tizimining asl mohiyati qat'iy yoki barqaror, 
o'zgaruvchanligi sezilmas valyuta kurslarini joriy etishdan iborat edi. Ikkinchi 
jahon urushidan ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan nihoyatda charchab chiqqan 
davlatlar jahon bozorida davlatlararo valyuta munosabatlarida hukm surayotgan 
tartibsizlikka barham berish maqsadida 1944 yilda AQShning Bretton-Vuds nomli 
joyida xalqaro valyuta-moliya konferensiyasini chaqiradilar. 
1944 yilda 44 davlat imzolagan
Asosiy xususi tlari:
• Valyuta paritetidan +1%ga tebranishga ruxsat berilgan, Yevropa valyuta 
tizimi uchun - +0, 75% 
• Rasmiy kurs bơyicha AQSh dollarini ayrboshlanishi 
o USD ($) 35 = tro unsi (31, 1 g.) 
• Oltin bilan birga ikki valyuta zahira valyutasi rolini bajardi 
• XVFni tashkil tilishi 
Ikkinchi jahon urushidan so'ng jahonning yetakchi davlatlari boshliqlari 30-
yillar inqiroziga olib kelgan xatolarni takrorlamaslikka harakat qilib, 1944 yilning 
iyul oyida, keyinchalik "Bretton-Vuds tizimi" nomini olgan, Bretton-Vudsda qat'iy 
valyuta kurslari tizimini yaratdilar. 
O‘sha davrning muhim masalalaridan biri bu harbiy yillar qarzlari 
muammosini hal qilish edi. Masalan, Buyuk Britaniya AQShga yirik summalarni 
qarz edi. Nafaqat Buyuk Britaniya, balki YYevropadagi barcha davlatlar urush 
davrida ko'rgan talofatlari oqibatida yaqin yillar ichida o'z qarzlarini eksportlari 
hisobiga qoplash imkoniga ega emas edilar. Shu sababli Ikkinchi jahon urushi 
oqibatida paydo bo'lgan harbiy qarzlar muammosi qaytmas kreditlar va uzoq 
muddatli ssudalar tizimini kiritish yo'li bilan qal qilingan edi. 
Davlatlarning o'z qarzlarini alohida qismlar bilan uzishga imkoni 
bo'lmaganligi sababli ularda inflyatsiya hisobiga bunday qarzlardan qutilish 
ishtiyoqi tug‘iladi. 
Davlatlarni yakkalanishining oqibatlari ayniqsa, o'zlarini xalqaro raqobat 
ta'siridan holi qilish bilan bog‘liq xatti-harakatlarida, devalvatsiya ketidan 
"quvish", turli ko'rinishdagi savdo cheklanishlari va to'siqlar, dunyo savdo 
hajmining pasayishi, ommaviy ishsizlik hamda siyosiy barqarorsizlikda o'z aksini 
topgan bo'lib, bu o'z navbatida ularning xalqaro hamkorlikka intilishlari zo'rayib 
borayotganligidan dalolat berar edi. 
Bretton-Vuds valyuta tizimining asl mohiyati qat'iy yoki barqaror, 
o'zgaruvchanligi sezilmas valyuta kurslarini joriy etishdan iborat edi. Ikkinchi 
jahon urushidan ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan nihoyatda charchab chiqqan 
davlatlar jahon bozorida davlatlararo valyuta munosabatlarida hukm surayotgan 
tartibsizlikka barham berish maqsadida 1944 yilda AQShning Bretton-Vuds nomli 
joyida xalqaro valyuta-moliya konferensiyasini chaqiradilar. 
Jahonshumul ahamiyatga ega bo'lgan Bretton-Vuds xalqaro valyuta-moliya 
konferensiyasi 1944-47 yillar mobaynida bo'lib o'tgan. Mazkur konferensiyada 

---

121 
qabul qilingan Kelishuv moddalari urushdan so'nggi jahon valyuta tizimining 
tamoyillarini belgilab berdi. Bu tamoyillar quyidagilardan iborat edi: 
1.Oltinga va ikki zahira valyutasiga, ya'ni AQSh dollari hamda qisman Buyuk 
Britaniya funt sterlingiga asoslangan davlatlararo oltin-deviz standarti tizimi 
o'rnatildi. Bunda oltin-deviz standarti faqatgina davlatlararo munosabatlarda 
saqlanib qolgan bo'lib, mamlakatlarning pul tizimlari esa oltinga almashmaydigan 
kredit pullarga asoslangan edi. 
Oltinni, jahon valyuta tizimining asosi sifatida ishlatilishining quyidagi asosiy 
4 shakli ko'zda tutilgan edi: 
a) valyutalarning oltin paritetlari saqlanib, Xalqaro Valyuta Fondida ularni 
qayd etish tartibi kiritilgan edi; 
b) oltin xalqaro hisob-kitoblar bo'yicha qoldiqni so'ndirish vositasi va ijtimoiy 
boylikning ramzi, Xalqaro valyuta likvidligining muhim komponenti sifatida 
ishlatila bordi; 
v) AQSh o'zining o'sgan valyuta-iqtisodiy qudratiga va kapitalistik dunyoda 
o'zining eng yirik oltin zahiralariga tayangan holda AQSh dollariga asosiy zahira 
valyutasi maqomini biriktirib qo'yish maqsadida dollarni oltinga tenglashtirib 
qo'ydi; 
g) shu maqsadda AQSh g‘aznaxonasi xorijiy davlatlar markaziy (milliy) 
banklari va hukumat tashkilotlariga AQSh dollarlarini oltinga, bir unsiya oltin 35 
AQSh dollari rasmiy baho asosida almashtirishni davom ettirdi. Oltinning bunday 
rasmiy bahosi 1934 yilda AQSh dollarining baho masshtabi asosida kiritilgan edi. 
2. Valyutalarni o'zaro solishtirilishi va o'zaro almashuvi, Xalqaro Valyuta 
Fondi a'zolari bo'lmish davlatlar o'rtasida rasmiy ravishda o'zaro kelishib olingan 
hamda qat'iy belgilangan, AQSh dollarlarida ifodalangan, valyuta paritetlari 
asosida amalga oshadigan bo'ldi. O‘zaro kelishib olingan bunday paritetlarning 
o'zgartirilishi faqat Fondning ruxsati bilan amalga oshishi mumkin edi. 
3.Valyutalarning qat'iy belgilangan kurslar rejimi kiritildi. Valyutalarning 
bozor kurslari paritetidan kichik miqdorlarda oqishi mumkin edi, Xalqaro Valyuta 
Fondining Nizomiga muvofiq valyuta kurslarini bunday oqishi paritetidan +;- 1%, 
YYevropa valyuta kelishuviga asosan esa +;- 0,75% (ya'ni, taxminan 1,5%)ni 
tashkil etishi mumkin edi. Valyuta kurslari tebranishining bunday chegaralarini 
saqlash maqsadida mazkur shartnomaga kirgan davlatlar markaziy (milliy) 
banklari AQSh dollarlarida yoki o'z milliy valyutalarida valyuta intervensiyasini 
amalga oshirishga majbur edilar. 
Masalan, Germaniya markasi AQSh dollariga nisbatan 3,69 va 3,63 
chegaralarda tebrangan, Fransiya frankining kursi esa AQSh dollariga nisbatan bu 
paytda pasayish tendensiyasiga ega bo'lgan bo'lsa, ya'ni 5,5125-dan to 
5,5960gacha, unda bunday holat avtomatik ravishda Germaniya markasining 
Fransiya frankiga nisbatan 3,19%ga devalvatsiyasiga olib kelar edi. Ya'ni: 
3,6300 / 5,5960 = 0,6487 DEM/FRF 
3,6900 / 5,5125 = 0,6694 DEM/FRF 
0,6694 / 0,6487 = 3,19%. 
Xalqaro Valyuta Fondi orqali davlatlararo valyuta tartibga solinishi kiritildi. 
Bunga asosan Xalqaro Valyuta Fondi muvozanatsiz valyutalar barqarorligini 
qo'llab-quvvatlash maqsadida xorijiy valyutada muayyan bir davlatlarning 

---

122 
vaqtincha hosil bo'lgan to'lov balanslari kamomadini qoplash uchun kreditlar bera 
boshladi. 
Shunday qilib, Bretton-Vuds valyuta tizimi valyuta munosabatlarini bozor 
tomonidan tartibga solinishini davlat bilan birgalikda olib borilishiga asoslangan 
ekan. 
Bretton-Vuds valyuta tizimi ma'lum bir davr mobaynida o'ziga yuklatilgan 
funksiyalarni yaxshi bajarib keldi. Biroq bu mazkur valyuta tizimining nuqsonsiz 
ekanligidan dalolat emas albatta. 
Bretton-Vuds valyuta tizimi, boshidanoq AQSh, AQSh dollari manfaatlari 
uchun xizmat qilishga mo‘ljallangan valyuta tizimi edi. Bu tizim AQSh dollarini 
boshqa davlatlar valyutalari ustidan hukmronligini ta'minlagan. Ammo jahon 
valyuta bozoridagi bunday ahvol, AQShning jahon iqtisodiyotidagi ulushini 
qisqarib borishi va Yevropa Iqtisodiy hamjamiyati davlatlari hamda Yaponiya 
rolining o'sib borishi jarayonida saqlanib qolishi amri mahol edi (jadval 3). 
1970-yillarning boshida, Bretton-Vuds valyuta tizimi va jahon iqtisodiyotida 
kechayotgan o'zgarishlar realligi orasidagi ziddiyatning keskin kuchayishi valyuta 
munosabatlari borasida bir qator islohot rejalarining hayotga kirib kelishiga sabab 
bo'ldi.