― pul va banklar

fidutsiar qog„oz pullarga
aylandi. Qog‗oz pullarning eng 
katta ustunligi shundan iboratki, ular tangalar yoki qimmatbaho metallarga 
nisbatan engilroq edi. Ammo ayirboshlash vositasi sifatida ular faqatgina qog‗oz 
pullarni muomalaga chiqaruvchi hokimiyatga faqatgina ma‘lum bir ishonch 
bo‗lgan holatdagina ayirboshlash vositasi sifatida qabul qilingan. Qog‗oz 
pullarning bosma holati sifati etarli ravishda yuqori darajada bo‗lishi hamda 
qalbakilashtirishning imkoni mavjud bo‗lmasligi lozim. Qanchalik darajada 
qog‗oz pullar kelishuv shakli bo‗lsa, mamlakatlar yangi pullarni muomalaga 
chiqarishlari yoki o‗z xohishiga ko‗ra eski pullarga o‗zgartirishlar kiritishlari 
mumkin. Darhaqiqat, 2002 yilda ko‗plab Evropa mamlakatlari o‗zlarining milliy 
valyutalarini bekor qilib, evroga o‗tishlari yaqqol misol bo‗ladi. Qog‗oz pullar va 
tangalarning eng katta kamchiligi ularning osonlik bilan o‗g‗irlanishi va 

---

hajmining yirikligi hisobiga katta miqdorda tashish juda katta xarajatlarni talab 
qilishi hisoblanadi. Bu muammoni hal etish maqsadida to‗lov tizimi rivojlanishida 
navbatdagi qadam tashlandi. Bank ishining zamonaviy darajasi cheklarni keng 
tatbiq etilishini ko‗zda tutadi.
Cheklar. 
Chek –bir hisobraqamdan boshqasiga pulni o‗tkazish bo‗yicha bankga 
topshiriqdir. Cheklar katta miqdordagi naqd pullardan foydalanmasdan 
ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirish imkonini beradi. Cheklarning tatbiq 
etilishi to‗lov tizimining samaradorligini sezilarli darajada oshirdi. Ko‗pgina 
to‗lovlar qarama-qarshi yo‗nalishlarda amalga oshirila turib, bir-birini o‗zaro 
so‗ndiradi. Cheklar yordamida to‗lovlarning o‗zaro so‗ndirilishi naqd pullarsiz 
sodir bo‗ladi. O‗z navbatida, cheklardan foydalanish to‗lov tizimi bilan bog‗liq 
transport xarajatlari qisqartiradi va iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. 
Cheklarning boshqa ustunligi shundan iboratki, ularga hisobrakamdagi qoldiqdan 
oshib ketmaydigan summada har qanday summani yozish mumkin. Bu yirik 
operatsiyalarni amalga oshirishni engillashtiradi. Cheklar xarid uchun hisob-kitob 
qilishda qulayligi bois o‗g‗irlatish imkonini bermaydi. Ammo cheklarga 
asoslangan to‗lov tizimida ikkita kamchilik mavjud. Birinchidan, chekni bir joydan 
ikkinchi joyga etkazib berish vaqt talab qiladi. Bu holat juda ham pulga ehtiyoji 
bor to‗lovni oluvchi boshqa shaharda joylashganda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bundan tashqari siz chekni egasi sifatida bilasizki, chekda yozilgan summani 
depozitga kirim qilganingizdan so‗ng bank bir necha kundan so‗ng sizga 
depozitdan foydalanishga ruxsat beradi. Agar sizga zudlik bilan naqd pul zarur 
bo‗ladigan bo‗lsa, cheklar bilan to‗lovni amalga oshirish xafsalani pir qiladi. 
Ikkinchidan, cheklarni chop etadigan qog‗oz qimmatga tushadi; baholashlaricha 
AQShda cheklarga ishlov berish xar yili 10 mlrd. AQSh dollari sarflanadi.