― pul va banklar

Hisob kitob 
markazi (9) 
To‘lovchi (mol 
oluvchi) 
) 
To‘lovchining 
banki (7) 
Pul oluvchining 
banki (10) 
Pul oluvchi (mol 
sotuvchi) 
2 
 
6 
3 
4 
 
5 
8 
 
1
1 

---

4.4.5-rasm. To‗lov talabnomalari bo‗yicha hisob-kitoblardagi hujjatlar 
aylanishi
50
 
1. Maqsulot jo‗natuvchi korxona bilan maqsulot oluvchi korxona o‗rtasida 
xo‗jalik shartnomasi tuziladi. 
2. Maqsulot jo‗natuvchi korxona maqsulot oluvchi korxonaga tovar jo‗natadi. 
3. Maqsulot jo‗natuvchi korxona o‗ziga xizmat ko‗rsatuvchi bank bo‗limiga 
to‗lov talabnomasi va tovar-transport hujjatlarini taqdim qiladi. 
4. Maqsulot jo‗natuvchi korxona banki maqsulot oluvchi korxona bankiga 
pochta yoki kurerlar orqali hujjatlarni jo‗natadi. 
5. Maqsulot oluvchi korxona banki kelib tushgan to‗lov talabnomasini 
akseptlash uchun maqsulot oluvchi korxonaga beradi.
6. Korxona o‗z bankiga akseptlangan talabnomani taqdim etadi. 
7. Maqsulot oluvchi korxona banki talabnomada ko‗rsatilgan summani 
to‗lovchi korxona hisob varag‗idan chegirib, talabnoma bo‗yicha to‗lovni amalga 
oshiradi. 
8. Maqsulot oluvchi korxona banki hisob Markaziga to‗langan elektron to‗lov 
talabnomasini modem orqali jo‗natadi. 
9. Hisob Markazi elektron to‗lov tizimi orqali to‗langan talabnomani 
maqsulot sotuvchi korxona bankiga o‗tkazadi. 
10. Maqsulot sotuvchi korxona banki talabnoma summasini maqsulot 
sotuvchi korxonaning hisobvarag‗iga o‗tkazadi. 
11. To‗lovning kelib tushganligini habar qilish uchun kompyuterda 
chiqarilgan elektron to‗lov talabnomasining ikkinchi nusxasini hisobvaraqdan 
ko‗chirma bilan birgalikda maqsulot sotuvchi korxonaga topshiradi. 
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning boshqa shakllari kabi to‗lov talabnomasi 
bo‗yicha hisob-kitoblar xam ma‘lum bir afzallik va kamchiliklarga ega. To‗lov 
talabnomalari bilan hisob-kitoblarnig afzalliklari quyidagilardan iborat: 
1) Maqsulot sotuvchi bilan maqsulot oluvchi tomonlar bir-birini o‗zaro 
nazorat qilishga kulay.
2) Maqsulot oluvchiga tovarni jo‗natish kechiktirilmaydi. 
3) Mol jo‗natuvchi bilan hisob-kitob qilish uchun maqsulot oluvchining 
mablag‗ini aloxida hisobvaraqda deponent qilib ko‗yish talab etilmaydi, ya‘ni 
to‗lovchining mablag‗lari biror muddatga oborotdan tashqariga chiqib ketmaydi. 
4) To‗lovchiga taqdim etilgan hujjatlar asosida mol etkazib beruvchining 
shartnoma shartlari .ay darajada bajarilishini tekshirish huquqi beriladi, shu bilan 
birga shartnoma shartlaridan biri buzilgan holda to‗lov to‗lashdan bosh tortish 
huquqiga ega bo‗ladi. 
5) Mol oluvchi hisob varag‗idan akseptsiz talabnomalar bo‗yicha 
mablag‗larning majburiy olinishi maqsulot etkazib beruvchi yoki xizmat 
ko‗rsatgan tomon manfaatlariga mos keladi. 
50
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тузилди.
1 

---

To‗lov talabnomasi bo‗yicha hisob-kitoblarning kamchiliklari quyidagilar: 
1. Maqsulot sotuvchi korxonaga to‗lovning o‗z vaqtida o‗tkazilishi 
kafolatlanmaydi. 
2. To‗lov o‗tkazilishi bilan tovar jo‗natilishi vaqtining bir-biriga mos 
kelmasligi. 
3. To‗lov talabnomasi bo‗yicha hisob-kitoblarda hujjatlar aylanishi to‗lov 
topshiriqiga nisbatan uzo.roq davom etadi. 
Umuman, to‗lov talabnomasi bo‗yicha hisob-kitoblarning ishlatilishi ko‗p 
hollarda - 2-kartotekadan o‗z vaqtida to‗lanmagan to‗lov talabnomalarning 
ko‗payishiga sharoit yaratadi, chunki talabnoma bankka to‗lov uchun kelib tushgan 
vaqtda to‗lovchining hisobvarag‗idan qar doim ham to‗lovni amalga oshirish 
uchun etarli pul mablag‗lari bo‗lmaydi. Kartotekaga qo‗yilgan qar bir to‗lov 
talabnomasi respublika qal. xo‗jaligi debetorlik va kreditorlik qarzlarining 
oshganligidan dalolat beradi. SHu sababli, respublika banklari o‗z mijozlarining 
kartotekadagi hujjatlari va ularni to‗lash bo‗yicha qanday ishlar olib 
borilayotganini nazorat qilib turadilar. 
Hisob-kitoblarning akkreditiv shakli
to‗lov oborotida juda kam ulushni tashkil 
etadi. Hisob – kitoblarning akkreditiv shaklida mijozning (to‗lovchining) 
topshirig‗iga ko‗ra mablag‗larni oluvchi foydasiga to‗lovni amalga oshirish uchun 
mablag‗ ma‘lum muddatga deponentlanadi.
Akkreditiv-mijozning topshiriqiga ko‗ra shartnoma bo‗yicha uning 
kontrogenti foydasiga berilayotgan bankining shartli pul majburiyatidir. Unga 
ko‗ra akkreditiv ochgan bank maqsulot etkazib beruvchiga to‗lovni bajarishi yoki 
boshqa banklar tomonidan akkreditivda ko‗zda tutilgan hujjatlar taqdim qilinganda 
va akkreditivning boshqa shartlari bajarilganda ularga bu to‗lovlarni bajarish uchun 
vakolat berishi mumkin.
Akkreditiv bilan hisob – kitoblarning ijobiy jihati shundaki, korxona 
jo‗natgan tovar va ko‗rsatgan xizmatlari uchun to‗lov kafolatlanadi. SHu bilan 
birga aytish lozimki, akkreditiv bilan hisob – kitoblarda mol sotib oluvchi 
korxonaning mablag‗lari ma‘lum muddatga o‗z ixtiyoridan chiqib ketadi.
Akkreditiv bo‗yicha hisob-kitob operatsiyalarni quyidagi chizma orqali 
ifodalash mumkin. 
(8) 
(11) 
(3) 
(6) 
(4) 
(2) (10) 
(13) 
(5) 
(1)