'' Talabaning stressga barqarorligi shaxs xususiyatlariga bogʻliqligi ''

3 ta stadiyani
bosib o‟tadi:
1. Xavotirlanish (tashvishlanish) davri.
2. Rezistentlik (turg‟un qarshilik ko‟rsatish) davri. 
3. Holdan toyish davri. 
Havotirlanish davri bir necha minutdan bir necha soatlab va kunlab davom 
etishi mumkun. Bu vaqtda buyrak usti bezi hamda gipofizdan ajralib chiqadigan 
adrenalin, noradrenalin va kortikosteroidlar, adrenokortikoid gormonlar va 
boshqalar ko’payib ketishi oqibatida organizm sarosimaga yoki tashvishga tushadi. 
Bunda qon bosimi ko’tariladi, yurak tez uradi, nafas olish tezlashadi, moddalar va 
energiya almashinuvi kuchayadi. Agar stress omilini qabul qiluvchi organizmda 
potensiyal imkoniyatlar yetarli bo’lib, ta’sir etuvchi omil shiddatli kuchaymasa, 
stress reaktsiyaning ikkinchi bosqichi ya’ni rezistentlik bosqichi yuzaga keladi. 
Rezistentlik davrida organizmning dastlabki meyoriy ko’rsatgichlari o’z o’rniga 
qaytib keladi. Qon bosimi, yurak urushi va nafas olishi me’yorlashadi. Bir so’z bilan 
aytganda, organizm o’zining meyoriy holatiga qaytadi. Agar stress omilini ta’siri 
uzoq vaqt davom etsa, organizmning adaptatsion rezervi asta – sekin tugab, holdan 
toyish davri boshlanadi. Bu davrda yurak qon tomirlari tizimi, nafas olish a’zolari, 
ovqat hazm qilish tizimi va asab tizimida kuchli qaytaqilmas o’zgarishlar paydo 
bo’lib, har xil og’ir kasalliklar kelib chiqadi va natujada organizm halok bo‟lishi 
ham mumkin. Shuni aytish kerakki har qanday stress reaktsiyasida ham, aytib 
o„tilgan davrlar aniq bir vaqt ichida sodir bo’lmaydi. Qayd qilinganidek stress 

---

32 
reaktsiya bosqichlarining qancha davom etishi stress omillarining kuchiga, davom 
etsh muddatiga, reaktsiyaga uchragan organizmning individual xususiyatlariga 
hamda ekologik sharoitlarga bog’liq. Shu boisdan stress reaktsiya bosqichlari 
soatlab, kunlab, oylab davom etishi ham mumkin. Talabalar hayotidagi stress 
reaktsiyani o’rganish, uning sabablarini aniqlash va zarur bo’lganida oldini olish 
choralarini qo’llay bilish, ularning sihat – salomatligini himoyalashda, yetuk 
mutaxasis bo‟lib chiqishini taminlahsda, bir so’z bilan aytganda har tomonlama 
barkamollikka erishishida alohida ahamiyat kasb etadi. Talabalarni stress holatiga 
olib keluvchi omillarga quyidagilarni kiritish mumkin:
1. Uyquning yetarli bo’lmasligi.
2. O’z vaqtida topshirilmagan mustaqil ishlar yoki labaratoriya 
ishlari.
3. Semenar mashg’ulotlariga tayyorlanmaslik. 
4. Ayrim predmetlar bo’yicha darslarga kam qatnashish.
5. Kurs ishlari va unga tegishli bo’lgan qo’shimcha tayyorlanishlarni 
o’z vaqtida bajarmaslik.
6. Ayrim fanlar bo’yicha tegishli bilimlarga ega bo’lmaslik.
7. Bazi bir fanlarni o’zlashtiraolmaslik.
8. Topshiriqlarning nihoyatda katta yoki kichik hajmda bo’lishi.
9. O’qish davrida turar joyda professor o’qituvchilar bilan, 
kursdoshlar bilan konflektlarga borish.
10. Guruhda yoki kursda o’zining ayrim harakterlari bois yakkalanib 
qolish.
11. Ayrim fanlarga umuman qiziqmaslik va berilgan topshiriqlarning 
yoqmasligi.
12. O’qish xonalarida, turar joylarda sharoitning yomonligi.
Quyida har xil stress omillarning oldini olish uchun as qotadigan antistress 
holatlarini keltiramiz. Ulardan to’g’ri foydalanish talabalar hayotida uchraydigan 
reaktsiyalardan (distresslardan) himoyalanish imkoniyatlarini yaratadi:

---

33 
1. Har bir talaba o’z shaxsiy sutkalik vaqtini o’qish, dam olish, dars 
qilish, ovqatlanish va boshqalarga ratsional bo’lish va uni nazorat qilish.
2. Stressdan himoyalanishda undan qutilish yo’llarini tasavvur qila 
olish.
3. Ochiq havoda doimiy holda qisqa muddatli sayr qilishni 
uyishtirish.
4. Madaniy hordiq chiqarishni tashkil qilish va unga doimiy amal 
qilish (teatr, muzey, kino, konsert va boshqalar).
5. Yaqin do’stlar yoki o’ziga yoqqan kompaniyalar (uyushmalar) 
bilan aloqa qilib turish.
6. Kulgu va yumordan oqilona foydalanish.
7. Tana va a’zolarni uqalash (massaj qilish).
8. Sportning biron turi bilan doimiy holda shug’ullanish. 
Adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish asosida quyidagi umumiy 
xulosalarga kelindi.
1. Stress reaksiya barcha tirik organizmlarga xos bo’lgan hayotiy 
jarayon bo’lib hisoblanadi. Uni eustress (foydali stress) holatiga aylantirish, 
distressga qarshi ratsional kurashish kerak.
2. Odatda talabalik davrida turli-tuman o’ziga xos stress holatlarga 
ko’proq duch kelinadi. Bunday holatdan muvaffaqiyatli himoyalanish uchun salbiy 
stresslarga qarshi kurashish metodlaridan samarali foydalanish maqsadga muvofiq. 
3. Stress reaksiyaning kelib chiqishi, uning davom etishi, foydali yoki 
zararli bo’lishi, stress omillarining davom etish kuchi hamda stress oluvchining 
individual xususiyatlariga bog’liq. 
4. Stress ta’limoti haqidagi tushunchalar har bir talabaning qanday 
mutaxassislik olishidan qat’iy nazar, o’quv yurtida tegishli fanlar tarkibida (odam 
va hayvonlar fiziologiyasi, yosh fiziologiyasi, valeologiya va b. ) o’tilishi lozim. 

---

34 
5. Talabalar hayotida stress holatini keng ko‟lamda o‟rganishni har bir 
hududning o’ziga xos sharoitini hisobga olgan holda, tadqiqotlar o’tkazish yo’li 
bilan olib borish lozim.
6. Stress omillar va stress reaksiyalar haqida to’g’ri va yetarli 
tushunchaga ega bo’lgan talaba zamonaviy yetuk mutaxasis bo‟lib chiqishi uchun 
o’ziga–o’zi zamin tayyorlaydi.