'' Talabaning stressga barqarorligi shaxs xususiyatlariga bogʻliqligi ''

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

21 
II BOB. STRESSNING INSON HAYOTIDAGI 
O’RNI
2.1. Stress- talaba tushunchasi 
Kishi hayotini turli-tuman stress faktorlari ta‟sirisiz tasavvur 
qilib bo’lmaydi. Stress foydalimi yoki zararlimi? Bu savolga “ha” yoki “yo‟q” deb 
javob berish mumkin emas, chunki ta’sir qiladigan stress faktorlari organizmning 
juda toliqtirmaslik ya’ni undagi asosiy fiziologik jarayonlarni, funktsional 
holatlarini normadan chetga chiqarib yubormasa bunday stress zararsiz, balki 
organizmning chiniqishi, moslashishi uchun foydali bo’lishi mumkin. Masalan, 
sportchi trenirovka va musobaqa paytida doimo shunday stressga duch kelib 
turadiki, natijada uning organizmi chiniqib, tobora kuchga to’lib, chaqqonligi va 
chidamliligi oshib boradi. Agar bu holatlar kuzatilmasa bajariladigan mashqlar 
stress faktor sifatida yetarli bo’lmaydi yoki me’yordan oshiq bo’ladi. Issiq yoki 
sovuq sharoitga organizmning chidamliligini oshirish uchun ham bu stress faktorlar 
yetarli darajada organizmga ta’sir etib turishi mumkin. Ilmiy tadqiqotchi yoki 
konstruktor ham surunkasiga ishlamasa, o’z nerv sistemalarni ayasa, biron foydali 
ish qilishi qiyin.
Bu vaqtlarda stress faktor yetarli kuchga ega bo’lmaydi, natijada organizm 
o’z imkoniyatlarini ishga solgisi kelmaydi. Shuning uchun ham stress faktorlar 
ma’lum kuchga ega bo‟lishi kerak, shundagina har sohada belgilangan 
muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritilishi mumkin. Demak, bunday ma’lum normadagi 
stress reaktsiyasi organizmni qarshiligini oshirib uni himoya mexanizmlarini hosil 
qiladi, chiniqtiradi. Stressni ahamiyati ham aynan shundadir Bitiruv malakaviy 
ishimizning kirish qismida aytib o’tilganidek, stress tushunchasi hozirgi paytda 
asosan salbiy o’zgarishlarni o’zida mujassam qiladi.
Aslida esa Gans Selye ta’limoti bo’yicha stress har bir tirik organizm 
hayotida uchrab turadigan nafaqat tabiiy holat balki turli – tuman hayotiy voqealarga 
tog’ri reaktsiya berish, ularning zararli oqibatlarini oldini olish, bir so’z bilan 
aytganda bizni o’rab turgan muhit sharoitiga moslashish uchun zarur bo’lgan 

---

22 
hayotiy jarayondir. Shunday ekan stress holatining o’ziga xos fiziologik 
xususiyatlarini bilish uning mexanizmlarini tushunish stressdan olinadigan ayrim 
zararli ta’sirotlarni kamaytirishda as qotadi. 
Stress stress – kuchlanish tirik organizmning har qanday favqulotda 
va kuchli qo’zg’alishga nisbatan nospetsifik reaktsiyasidir. Qo’zg’alish biologik, 
kimyoviy, fizikaviy, psixologik va boshqa qitiqlagichlar natijasida chaqirilishi 
mumkin. Bunda eng muhim narsalardan biri stress paytida nerv tizimi alohida o’ziga 
xos xususiyatga ega bo’ladi. Stress haqidagi ta’limotning vujudga kelishi bilan uni 
hozirgi paytda fanda yadro energiyasi, genom, kompyuter, internet kabi 
tushunchalar bilan bir qatorda turadi. Gans Selye ozining stress haqidagi ta’limotini 
talabalik yillaridanoq boshlagan edi.
U tibbiyotchi talaba sifatida barcha kasalliklarni ikki xil xususiyatlariga 
e’tibor berdi: Birinchisi barcha kasallarni o’ziga xos xususiyatlari; Ikkinchisi esa 
barcha kasalliklarni umumiy xususiyatlari. O’ziga xos xususiyalarini u spetsifik 
o‟zgarishlar deb, umumiy xususiyalarini esa nospetsifik o’garishlar deb 
tushuntiradi. Uning e’tiborini spetsifik o’zgarishlarga qaraganda nospetsifik 
o’zgarishlar torta boshladi. Nospetsifik reaktsiya barcha qo’zg’alishlarga olinadigan 
umumlashtirilgan javob reaktsiya tarzida ro’yobga chiqadi. Uni har tomonlama 
tahlil qilish u yoki bu favqulotda kuchli ta’sir etadigan qo’zg’alishlarning salbiy 
oqibatlarini bartaraf qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Gans Selye bu bilan 
organizm hayotiga xavf solayotgan omilga qarshi barcha imkoniyatlarini va hatto 
hozirdagi imkoniyatlarini ham ishga solishni isbotlab berdi. Vujudning mana 
shunday tashqi kuchli ta’sirotga ko’rsatadigan reaktsiyasini u umumiy adaptatsion 
sindrom yoki stress reaktsiya deb atadi.
Umumiy adaptatsion sindrom deyilishiga asosiy sabab ongli ravishda shart 
– sharoitga moslashish uchun bunday paytda organizm bor kuchini ishga soladi va 
yashab qolishi uchun zamin tayyorlaydi. Sindrom deyilishining boisi shundaki, 
bunday reaktsiyalarga bir butun organizm yoki vujudning ayrim a’zolari yoki 
tizmlari beriladi. Bolalik - bu shaxsning asosiy fazilatlari asos soladigan, psixologik 
barqarorlik, axloqiy yo'naltirilganlik, hayotiylik va maqsadga muvofiqlikni 

---

23 
ta'minlaydigan davr. Shaxsning bu ma'naviy fazilatlari o'z-o'zidan rivojlanmaydi, 
balki ota-ona mehrining namoyon bo'lishi sharoitida, oila bolada fidoyilik, boshqa 
odamlarga hamdardlik va zavqlanish, o'zi va boshqalar uchun mas'uliyat hissini 
shakllantirganda shakllanadi. , va o'z-o'zini o'rganish istagi. Bolaning hissiy jihatdan 
qulay his qilishi uchun uning hayotini, jismoniy salomatligini, uning atrofidagi 
odamlar bilan muloqot qilish xususiyatini, shaxsiy muvaffaqiyatini belgilaydigan 
ijtimoiy sharoitlar zarur. bolalarni tarbiyalash va o'qitish jarayonida ularga 
tabaqalanmagan yondashuvda: turli darajadagi aqliy zaif bolalarni bir guruhga 
joylashtirish. Shunday qilib, etim va ota-onasiz qolgan bolalarga psixologik yordam 
ko'rsatish muammosi ijtimoiy ishchilar, psixologlar va o'qituvchilarning bolalar uyi, 
boshpana, ijtimoiy mehmonxonada bo'lgan har bir bola bilan individual ishlash 
usullarini ishlab chiqishda birgalikdagi sa'y-harakatlarini talab qiladi. maktab-
internat va boshqalar
Pedagogik qarovsizlik tushunchasi va sabablari pedagogik qarovsiz - 
ijtimoiy hodisa, jamiyatda ota-onasi vafot etgan bolalar, shuningdek, ota-onalik 
huquqidan mahrum bo‘lganligi sababli ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalar borligi, 
ota-onalarning belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz, bedarak yo‘qolgan deb 
e’tirof etilishi va h.k. ota-onalar ota-onalik huquqidan mahrum emas, lekin aslida o'z 
farzandlariga g'amxo'rlik qilmaydi. Yetimlik ijtimoiy hodisa sifatida insoniyat 
mavjud ekan, mavjud bo‘lib, sivilizatsiyaning ajralmas elementi hisoblanadi. Ota-
onasining ikkalasi yoki yagonasi vafot etgan 18 yoshga to'lmagan shaxslar etim 
bolalardir. Ota-ona qaramog'isiz qolgan bolalar - ota-onasining yo'qligi yoki ota-
onalik huquqidan mahrum bo'lganligi, ota-onalik huquqidan mahrum qilinganligi 
sababli bitta yoki ikkala ota-onasining qaramog'isiz qolgan 18 yoshgacha bo'lgan 
bolalar. ota-ona huquqlaridir. 
Qonunda bolalarning ushbu toifalari o'rtasida tubdan farq qilmaydi 
umumiy tamoyillar, mazmuni va ularni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash 
choralari. O’zbekistonning Oila kodeksida, masalan, "etimlar" tushunchasi yo'q, ular 
ham ota-ona qaramog'isiz qolgan deb hisoblanadi. So'nggi yillardagi eng dahshatli 
hodisa "ijtimoiy" etimlik hajmining sezilarli darajada oshishi, uning yangi 

---

24 
xususiyatlarining 
paydo 
bo'lishi 
bo'ldi. 
Oilaning 
turmush 
sharoitining 
yomonlashishi, uning axloqiy tamoyillarining qulashi va bolalarga bo'lgan 
munosabatning o'zgarishi, ularni oiladan butunlay chiqarib tashlashi bilan bog'liq 
bo'lgan "yashirin" ijtimoiy etimlik aniqlandi. buning natijasida juda ko'p sonli 
bolalar va o'smirlarning boshpanasizligi ortib bormoqda. Ijtimoiy etimlik - bu 
odamlarning katta doirasining ota-onalik burchlarida ishtirok etmaslik yoki yo'q 
qilish hodisasi (ota-onalarning xatti-harakatlarini buzish). 
Ota-onalarning majburiyatlariga quyidagilar kiradi: bolalarni 
o'qitish, ularni ijtimoiy foydali mehnatga tayyorlash, voyaga etmagan bolalarni 
qo'llab-quvvatlash, barcha muassasalarda ularning huquq va manfaatlarini himoya 
qilish va boshqalar.Shunday qilib, bolaning individual o'ziga xosligi juda erta 
namoyon bo'ladi degan xulosaga kelish mumkin. Chaqaloqlar allaqachon faollik 
darajasida, ijobiy va salbiy his-tuyg'ularning ustunligida farqlanadi. Individuallik, 
birinchi navbatda, temperament bo'lib, u inson faoliyatining dinamik tomonini 
tavsiflaydi va aqliy faoliyat va emotsionallikda namoyon bo'ladi.
Shuning uchun ham tarbiya va ta’lim jarayonida bolaning individual 
tipologik xususiyatlarini hisobga olishning ahamiyati yaqqol ko‘rinib turibdi. 
Temperament xususiyatlariga e'tibor bermaslik maktabgacha yoshdagi bolalarda 
salbiy xususiyatlarning rivojlanishiga olib keladi. Bolalarning irodaviy 
ko'rinishlarini o'rganib chiqib, biz quyidagi xulosalar chiqarishimiz mumkin: bolalar 
endigina maqsad qo'yish - faoliyat uchun maqsad qo'yish qobiliyatini o'zlashtira 
boshlaydilar. Kattalar tomonidan qo'yilgan maqsad, barcha bolalar uni saqlashga va 
har qanday natijaga erishishga qodir. Bolalar mustaqil ravishda maqsad qo'yadilar 
va faqat Alina G., Katya P., Ivan K. Akim S. mustaqil ravishda maqsad qo'yadi va 
agar u buni qo'ysa, u faoliyatda unga rahbarlik qila olmaydi, chunki qandaydir 
yorqin hissiy turtki ta’sirida akim S. maqsadni unutadi. Faqat Katya P., Ivan K 
o'zlarining his-tuyg'ularini va bevosita istaklarini tiya oladilar, chunki bu bolalar 
muvozanat va vazminlik bilan ajralib turadi. Alina G. va Akim S. har doim ham 
o'zlarining his-tuyg'ularini va bevosita istaklarini tiyavermaydilar, chunki bu bolalar 
harakatlarning tezligi va jonliligi, hissiyotlarning yuqori sezgirligi bilan ajralib 

---

25 
turadi. Irodaviy fazilatlarni shakllantirish haqida gapiradigan bo'lsak, Alina G., 
Katya P., Ivan K. intizom va qat'iyatlilik rivojlanganligini aytishimiz 
mumkin.Bolalar xulq-atvor va faoliyatning ijtimoiy qoidalariga bo'ysunadilar, 
bolalar kattalar tomonidan qo'yilgan barcha talablarni darhol va bajonidil 
bajaradilar.
. Ular yuqori samaradorlik bilan ajralib turadi, ular boshlagan ishni 
oxirigacha etkazishga harakat qiladilar, ular faoliyatida yuzaga keladigan to'siqlarni 
har qanday yo'l bilan engib o'tishga harakat qiladilar. 
Har bir inson o'ziga xos tarzda noyobdir, ikkita mutlaqo bir xil odamni 
topish mumkin emas, hatto ikki tomchi suvga o'xshash egizaklar ham butunlay 
boshqacha xarakter va temperamentga ega. Ta'lim va tarbiya aynan shu asosda 
qurilishi kerak, chunki bolaga har qanday ta'sir uning ichki munosabatlari 
prizmasidan o'tadi, uning fe'l-atvori va temperamentining o'ziga xos xususiyatlari 
bilan to'qnashadi. Bolaning individual xususiyatlarini hisobga olmasdan, unda har 
tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash mumkin emas, uning barcha ijodiy 
salohiyatini ochib bo'lmaydi. Maktab dasturi doirasida har bir o'quvchiga individual 
yondashuvni amalga oshirish deyarli imkonsiz bo'lib tuyuladi, chunki maktab 
o'quvchilari doimiy ravishda talabalar jamoasida bo'lishadi va o'qituvchilarning 
individual mashg'ulotlarga vaqti etarli emas.
Darhaqiqat, ta'lim masalasida, agar ota-onalar maktab o'quv dasturi etarli 
emas deb hisoblasa, o'z farzandiga repetitor bilan qo'shimcha darslarga g'amxo'rlik 
qilishlari kerak. Biroq, jamoada shaxsning individual xususiyatlari eng aniq 
namoyon bo'ladi va malakali individual yondashuv bilan jamoa orqali bu 
xususiyatlarni aniqlash va shu xususiyatlar asosida ta'lim jarayonini qurish mumkin. 
Psixologlarning individual shaxsiy xususiyatlarning jamoada namoyon bo'lishiga 
oid ilmiy tadqiqotlari jamoada va jamoa orqali shaxsga pedagogik ta'sir ko'rsatish 
samaradorligini uzoq vaqtdan beri isbotlagan. Pedagogik usullar yaqin vaqtgacha 
o'rtacha bola uchun uning individual xususiyatlarini hisobga olmasdan ishlab 
chiqilgan. Ayni paytda tajribali o‘qituvchilar har bir o‘quvchiga individual 
yondoshib, ma’lum natijalarga erishdilar. Chex o'qituvchisi Yan Amos Komenskiy 

---

26 
tomonidan ishlab chiqilgan pedagogik tizim o'qitish va tarbiyalash jarayonida 
bolalarning individual xususiyatlarini hisobga olish zarurligini o'z ichiga olgan. Rus 
o'qituvchisi Konstantin Dmitrievich Ushinskiy bolalarga individual yondashuvning 
keng usulini ishlab chiqdi, yaxshi odatlarni rivojlantirish bo'yicha profilaktika 
ishlariga asos soldi. Biroq, shu bilan birga, u murakkab ta'lim jarayonining ijodiy 
xarakterini ta'kidlab, bu masalaga qoliplashgan yondashuvga yo'l qo'yib 
bo'lmasligini ta'kidladi. Nadejda Konstantinovna Krupskaya sovet ta'limining asosiy 
vazifasi sifatida shaxsning individualligini rivojlantirish zarurligini ta'kidladi va bu 
muammoni hal qilishda jamoaning muhimligini ta'kidladi. Krupskaya xulq-atvorni 
muntazam kuzatish va shaxsning ijodiy faoliyati mahsulotlarini tahlil qilish orqali 
individual shaxsiy xususiyatlarni aniqlash imkoniyatini ta'kidladi. Shu bilan birga, u 
o'z qo'llari bilan biror narsa qilishni boshlagan bolaning maktabgacha yoshini ushbu 
yondashuvning ideal boshlanishi deb hisobladi.
Qiyin o'smirlarni qayta tarbiyalashda o'zining zukko usuli bilan ajralib 
turadigan Anton Semenovich Makarenko o'qituvchi doimiy ravishda bolaning 
individual xususiyatlariga muvofiq ta'lim tadbirlari majmuasiga tuzatishlar kiritishi 
kerak deb hisoblardi. Bunda o‘qituvchi har bir bolaning xarakteri va xulq-atvoridagi 
ijobiy tomonlarga tayanib, uning o‘z kuch va imkoniyatlariga ishonchini 
mustahkamlashi zarur. Makarenko, shuningdek, har qanday o'ziga xos usul va 
naqshlarni rad etib, individual yondashuvning ijodiy xususiyatini ta'kidladi. Shunga 
qaramay, Krupskaya va Makarenko o'zlarining nazariy hisob-kitoblari bilan ta'lim 
va tarbiyaga individual yondashuvni hisobga olgan holda pedagogikaning keyingi 
rivojlanishiga asos soldilar.
Bolalarga individual yondashuv Vasiliy Aleksandrovich Suxomlinskiyning 
pedagogik ta'limotlarida eng yorqin aks ettirilgan. Ta’lim samaradorligini oshirish 
uchun bolaning individual xususiyatlarini o‘rganish zarurligini ta’kidladi. U bu 
jarayonni oiladan boshlashni tavsiya etib, ota-onalarning pedagogik tarbiyasi 
zarurligini ta’kidladi. 

---

27