0 Ə-C.İ.Əhmədov N. T.Əliyev m e y V ə V ə t ə r ə V ə z I n ə M t ə Ə Ş Ü nasl I ğ I (Dərslik)

4.3.4. Qərzəkli meyvələr 

 

Yunan qozu. Qozkimilər fəsiləsindəndir. Bu fəsiləyə aid 8 cinsin 50 

növündən 2 yabanı növü yayılmışdır. Azərbaycanda yabanı halda bitən və 

becərilən qozlar adi qoz növünə aiddir. Orta Asiya və Qafqazda yabanı formada 

bitir. Uzaq Şərqdə isə Mancuriya qozu yayılmışdır. 

Çox qədim zamanlardan Azərbaycanda böyük qoz sahələri Şəki-Zaqatala və 

Quba-Xaçmaz zonalarındadır. Hazırda Lerik, Ordubad, Dağlıq Qarabağ, Laçın, 

Kəlbəcərdə  və  Gəncənin dağlıq rayonlarının meşələrində yabanı bitən qozlara 

təsadüf edilir. 

Qoz, adətən may ayında yarpaqlar əmələ  gələn vaxt çiçəkləyir. Bəzən 

iyunda ikinci dəfə çiçəkləyir. Qozun meyvələri sentyabr-oktyabrda yetişir. 

Meyvəsi ölçüsünə, formasına, qabığının bərkliyinə, ləpə arasındakı  pərdənin 

yumşaq və ya sərt olmasına, dadına, kimyəvi tərkibinə  və s. göstəricilərə görə 

fərqlənir. Qozun üzəri yaşıl qərzəklə örtülüdür. Qoz yetişdikcə  qərzək qaralır, 

partlayır və içindən oduncaqlaşmış qabıqlı qoz çıxır. Ləpəsi açıq sarı  və ya tünd 

darçını rəngdədir. Bir qozun çəkisi 5-17 qr, ləpəsinin çıxarı 40-58%-dir. 

Qoz ləpəsinin tərkibində 54-74% yağ, 12-21% zülali maddə, B qrupu 

vitaminləri və karotin vardır. Yaşıl sütül qozlarda 3000 mq% C vitamini vardır. Bu 

qozlardan yüksək keyfiyyətli mürəbbə bişirilir. Qozdan qənnadı  sənayesində 

müxtəlif məmulat hazırlanır, ləpəsi yeyilir və yağ çıxarılır. Qoz yağı rəssamlıqda 

işlədilir. Yağı çıxarılmış qoz cecəsinin tərkibində 34% azotlu maddə və 12% yağ 

olduğundan qənnadı  məmulatı hazırlamaq və ev heyvanları üçün ən qidalı 

məhsuldur. Qozun qərzəyi, yarpaqları, qabıqları  və kök hissələri tanin ilə 

zəngindir. Bunlardan parçaların boyanmasında istifadə edilir. Qozun oduncağı bərk 

və gözəl naxışlı olduğundan qiymətli faner və mebel hazırlamaq üçün işlədilir. 

Adi badam.  Qızılgülçiçəklilər fəsiləsindəndir. Badam cinsinin 40 növə 

qədər ağac və kolu məlumdur. Azərbaycanda 4 növü yayılmışdır. Badam yabanı 

 

 

157

halda Orta Asiyada, Dağıstanda, Azərbaycanda bitir. Naxçıvanın dağlıq 

hissələrində yabanı badamlıqlar vaxtilə böyük sahələr tutmuşdur. «Badamlı» adını 

daşıyan suyu ilə  məşhur olan kənd keçmişdə yabanı badamlıqla  əhatə olunduğu 

halda, indi əl çatmayan yerlərdə azacıq badam ağacları qalmışdır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, mədəni badam sortları yabanı badama çox yaxındır 

və ancaq meyvələrinin böyüklüyü, qabıqlarının nazikliyi ilə fərqlənirlər. 

Badam yarpaqlar əmələ gəlməmiş mart-apreldə (bəzən fevralda) çiçəkləyir. 

Çiçəkləri tək-tək və ya 2-4 ədəd bir yerdə toplanmış olur. Çiçəkləri iri beşləçəkli, 

rəngi ağ və ya ağımtıl-çəhrayıdır. 

Badamın meyvələri iyul-avqustda yetişir. 4-5 yaşından məhsul verir, 130 il 

və daha çox yaşayır. Meyvəsinin uzunluğu 2,5-3 sm-dir. Mədəni sortlar nisbətən iri 

olur. Meyvəsi yumurtavari, yanlarından basılmış, təpəsi küt və ya şişmər, çox vaxt 

əyri olur. Meyvənin üzəri çəyirdək ətrafı ətli hissə ilə örtülmüşdür. Bu, yaşılımtıl, 

üzəri tüklü olub, yetişəndə yarılır və içindən çəyirdəyi çıxır. Qabığı qalın, bərk və 

ya nazik olur. Rəngi boz-sarıdan tünd qəhvəyiyədək dəyişir. Badamın bir və ya iki 

ləpəsi olur. Ləpəsi ağımtıldır, sarı-qəhvəyi pərdə ilə örtülmüşdür. Islandıqda bu 

qabıq asanlıqla ayrılır. Dadı xoş, yağlı və şirindir. 

Badamın tərkibində 40-60% yağ (qurumayan), 20-30% zülali maddə, 13% 

karbohidrat, 3,6% sellüloza, 2,3% minerallı maddə, 15 mq% B

1

 vitamini vardır. 

Yabanı halda bitən badamın  əksəriyyəti acı olur. Onların tərkibində 2,5-3,5% 

amiqdalin qlükozidi vardır. Bu qlükozid orqanizmdə qlükozaya və sinil turşusuna 

parçalanır. Sinil turşusu isə qüvvətli zəhərdir. Ona görə  də acı badam qida üçün 

sərf edilməməlidir. 

Şirin badam təzə halda yeyilir və geniş miqyasda qənnadı  sənayesində 

istifadə edilir. Acı badamdan badam yağı və 0,5-0,8% miqdarında efir yağı alırlar. 

Bu məhsullar ətriyyat, əczaçılıq sənayesində kamfora, məlhəm, emulsiya istehsalı 

üçün istifadə olunur. Badam efir yağından bəzi  ətriyyat məmulatlarının 

ətirləndirilməsi üçün istifadə edilir. Badamın qabığı konyak, likör və  bəzi 

 

 

158

şərabların  ətirləndirilməsi və  rənginin yaxşılaşdırılması üçün işlədilir. Ondan, 

həmçinin aktivləşdirilmiş kömür də alırlar. 

Həqiqi püstə. Sumaqçiçəklilər fəsiləsinin püstə cinsinə mənsubdur. 10 ağac 

və kol növü məlumdur. Yabanı halda Orta Asiyada, Iran Azərbaycanında, Iranda, 

Suriyada və Türkiyədə bitir. Azərbaycanda püstə mədəni bitki kimi çox qədimdən 

becərilir və iki yabanı nğvü yetişdirilır. 

Püstə mart-apreldə yarpaqlar açıldığı vaxt çiçəkləyir. Çiçəklər topa halında 

enli süpürgə-salxımlara yığılmışdır. Erkək çiçəklər dişi çiçəklərdən 2-3 gün tez 

açılır. Çiçəkləmə 20-25 gün davam edir. Püstənin meyvəsi iyul-avqustda yetişir. 7-

8 yaşından meyvə verir, 100 il ömür sürür. Meyvəsi qozvari, birtoxumlu 

çəyirdəkdir, sarımtıl-ağ rəngdədir. Çəkisi 0,9-2,5 qr-dır. Meyvələr yetişdikdə çiçək 

yanlığı bürüşür, quruyur, partlayır və meyvədən asanlıqla ayrılır. Ləpəsi açıq yaşıl, 

yaşıl rəngli, yanları bənövşəyi olur. Dadı xoşagələn şirin və yağlıdır. 

Püstə ləpəsinin tərkibində 68% yağ, 18-22% zülali maddə, 9,5-17%-ə qədər 

karbohidrat, 4,6% sellüloza, 3,1% kül vardır. Dadlı, lətif, yağlı  və faydalı 

olduğundan çox qiymətlidir. 

Püstənin meyvəsindən təzə, qovrulmuş və duzlanmış halda istifadə edirlər. 

Ləpəsi qənnadı  məmulatı (tort, pirojna, şokolad,  Şərq  şirniyyatı) istehsalında 

işlədilir, eləcə  də  bəzi kolbasa məhsullarına və pendirə qatılır. Püstənin yağı 

qurumayan yağ qrupuna aiddir, əczaçılıqda, ətriyyatda və lakların hazırlanmasında 

geniş istifadə olunur. Püstənin yarpaqlarında, meyvələrində, qabığında və 

oduncağında 10-12%-ə  qədər aşılayıcı maddə vardır. Müxtəlif növ mənənələr 

yarpaqlarda fır  şişləri (buzqunç) əmələ  gətirir ki, bunun tərkibində 30-50% tanin 

olur. Bu, toxuculuq və yüngül sənayedə  aşılayıcı  və boyaq maddəsi almaq üçün 

qiymətli xammaldır. 

Püstənin ağacından iyul-avqust aylarında çəkilən qətrandan yüksək 

keyfiyyətli lak hazırlanır. 

Müasir xalq təbabətində püstə qanazlığında, arıqlamada, vərəm xəstəliyində, 

qaraciyər ağrılarında tətbiq edilir. 

 

 

159

Adi şabalıd. Fıstıqçiçəklilər fəsiləsinin şabalıd cinsinə mənsubdur. 

Şabalıd cinsinin 14 növündən respublikada birinə rast gəlinir.  Şabalıd 

Qafqazda, Zaqafqaziyada, Ukraynanın Zakarpatye vilayətində 

yayılmışdır.  Şabalıd Azərbaycanda geniş sahədə yalnız Böyük Qafqaz 

dağlarının  ətəklərindəki meşələrdə bitir. Şəki-Zaqatala zonası  şabalıd 

bağları ilə məşhurdur. 

Şabalıd aprel-mayda yarpaqlayır, iyun-iyulda isə çiçəkləyir. Erkək 

və dişi çiçəkləri bir ağacın üstündə ayrıca yerləşir. Erkək çiçəkləri uzun 

sırğa şəklində sallanır, ağ-sarımtıl rəngində və çoxətirlidir. Uzunluğu 10-

35 sm, eni 1 sm-dir. Dişi çiçəkləri birillik şivlərdə olur və yarpaqların 

qoltuğunda 2-3 ədəd və daha çox bir yerdə yerləşir. Şabalıdın meyvəsi 

oktyabr-noyabrda yetişir. Meyvəsi tikanlı  qərzəkdir. Yetişəndə  qərzək 

ayrılır və içində iki və üç ədəd  şabalıd olur. Bunlar yarpaq və ya oval 

şəklindədir. Yumru formada olanları çox azdır. Meyvənin üst qabığı 

tünd və ya açıq darçını,  şabalıdı  rəngdədir.  Şabalıd meyvəsinin üst 

qabığının altında nazik, pənbəli yumşaq örtük vardır. Bunun altında ağ, 

şirin, iki hissəli ləpə yerləşir. 

Şabalıd 20-25 yaşından meyvə verir. 100-150 il ömür sürür. 1000 

illik  şabalıd ağacları mövcuddur. Yüksək məhsul 2-3 ildən-bir olur. 

Azərbaycanın meşələrində və bağlarında bitən şabalıdın bir çox mütəlif 

formaları vardır. 

Şabalıdın tərkibində 60%-ə  qədər nişasta, 15% şəkər, 6% zülal, 

2%-ə qədər yağ olur. Yetişməmiş meyvələrdə 1500 mq% C, 0,18 mq% 

B

1

 vitamini vardır. 

 

 

160

Şabalıd təzə halda yeyilir. Onu qovurduqda dadı və ətri yaxşılaşır. 

Azərbaycanda şabalıd müxtəlif xörəklərdə işlədilir. Şabalıddan qənnadı 

sənayesində (marsipan, tort, pirojna, şokolad və s. hazırlanmasında), 

aşpazlıqda (toyuqları içləmək, plov bişirmək və s.) geniş istifadə olunur. 

Qurudulmuş  şabalıddan alınan un, başqa ölkələrdə çörəyə  və  qənnadı 

məmulatına qatılır. Ondan qəhvə  əvəzediciləri və spirt də istehsal 

edirlər. 

Şabalıd ağacının yarpaqlarında qlükozidlər, pektin və  aşılayıcı 

maddə (9%-ə qədər) və K vitamini vardır. Ona görə də yarpaqlarından 

çay dəmləyib daxili qanaxmalara qarşı tətbiq edirlər. 

Pekan.  Qoz ailəsinin kariya cinsinə  mənsubdur. Vətəni  Şimali 

Amerikadır. Burada pekan yabanı və mədəni halda bitir. 

Pekan 1909-cu ildə Qafqazın Qara dəniz sahillərində, 1934-cü ildə 

Orta Asiyada və sonra Krımda becərilməyə başlanmışdır. Pekan 

plantasiyaları Abxaziyada, Azərbaycanda Lənkəran (xüsusən Talışda) və 

Zaqatalada vardır. Pekan hazırda mədəni halda becərilən qərzəkli 

meyvədir. 6-8 yaşından məhsul verir. 

Pekanın çiçəkləməsi və çiçəyinin quruluşu adi qoza 

bənzəyir.Meyvəsi qərzək içərisində sentyabr-oktyabrda yetişir. 3-10 

ədəd olmaqla bir salxımda bitir. Tam yetişdikdə  qərzəyi partlayır. 

Qəhvəyi rəngli, silindrik formalı nazik və hamar qabıqlıdır. Uc tərəfi bir 

qədər  şiş olur. Daxilində  şirin qırmızı-qəhvəyi rəngli ləpəsi yerləşir. 

Ləpə meyvənin 38-50%-ni təşkil edir. 

Pekanın tərkibində 70% yağ, 8-19% zülal, 14,3% karbohidrat və 

başqa maddələr vardır. Meyvələri təzə  və qurudulmuş halda yeyilir. 

 

 

161

Qənnadı  sənayesində, aşpazlıqda və yağ almaq (zeytun yağına oxşar) 

üçün sərf edilir. Pekanın oduncağı açıq qəhvəyi rəngdə, bərk, ağır 

olduğundan kənd təsərrüfatı maşınları üçün müxtəlif hissələr 

hazırlanmasında işlədilir. 

Şərq fıstığı. Fıstıqçiçəklilər fəsiləsinin fıstıq cinsinə aiddir. 9 növ 

ağacdan 2 növü yayılmışdır. Qafqazda dəniz səviyyəsindən 2300 m 

yüksəklikdə  subalp qurşağına qədər meşəliklərdə bitir. Fıstıq meşələri 

Qafqaz meşələrinin 25%-ni təşkil edir. 

Fıstıq aprel-mayda çiçəkləyir və eyni zamanda yarpaqları  əmələ 

gəlir. Meyvələri sentyabr-oktyabrda yetişir və çatlamış tikanlı qərzəkdən 

ayrılıb düşür. Meyvəsi 3 tilli, parlaq qəhvəyi rəngdədir. Içərisində açıq 

bozumtul-qəhvəyi rəngli ləpəsi vardır. 

Fıstıq 40-50 yaşından bara girir, 3-4 ildən-bir bol məhsul verir, 

500 ildən çox ömür sürür. 

Fıstıq ləpəsində 30-50% yağ və 20% zülali maddə vardır. Onu təzə 

və qovrulmuş halda yeyirlər. Lakin fıstıq ləpəsinin tərkibində  zəhərli 

qlükozid olduğundan, onu çox yemək məsləhət görülmür. Fıstıq 

ləpəsindən yarımquruyan yağ alınır. Həmin yağ qida üçün, həm də 

texnikada istifadə edilir. 

Fıstığın oduncağı  bərkliyinə görə  şabalıd və palıd oduncağından 

geri qalır. Xüsusi mebel və parket hazırlanmasında istifadə edilir. 

Meşə  fındığı. Tozağacı  fəsiləsinin fındıq cinsinə  mənsubdur. 

Məlum 15 növündən 7 növü daha çox yayılmışdır. Meşə fındığı yabanı 

halda Avropada, Qərbi Asiyada və  Şimali Amerikada bitir. 

Azərbaycanda meşə  fındığı  Şəki-Zaqatala zonasının dağətəyi 

 

 

162

meşələrində geniş sahələrdə bitir. Dağlıq Qarabağ, Quba-Xaçmaz 

zonalarının meşələrində də yabanı fındıq vardır. 

Fındıq 7-9 m hündürlüyündə bitən koldur, bəzən ağac şəklində boy 

atır. Mart ayında çiçəkləyir. Erkək və dişi çiçəkləri ayrı-ayrı eyni ağacda 

yerləşir. Fındığın meyvəsi avqust-sentyabrda yetişir. 1 hektar sahədən 

40-500 kq məhsul yığmaq olar. Meyvələri yetişənə qədər yaşıl qalır və 

qərzəklidir. Qərzək fındığı ya tamamilə, ya meyvənin dib hissəsini, ya 

da Ki, yarısını bürüyür. Meyvəsi yumru, oval-silindrik və  əksərən 

uzunsov olur. Qabığı sarı-qəhvəyi və ya tünd darçınıdır. Fındığın ləpəsi 

ağdır, yağlı və dadlıdır, qırmızı və ya tünd sarı rəngli pərdə ilə örtülüdür. 

Meşə  fındığı 5-10 yaşından bara girir, 60-80 il ömür sürür. 

Təbiətdə vegetativ yolla çoxalır. 

Meşə  fındığının tərkibində 58-71% yağ, 14-18% asan həllolunan 

zülal, 2-5% saxaroza, B

1

  və E vitaminləri, dəmir duzları vardır. Meşə 

fındığı  təzə, qurudulmuş  və qovrulmuş halda yeyilir. Ondan qənnadı 

sənayesində tort-pirojna, konfet və karamel üçün içlik, Şərq  şirniyyatı 

hazırlanmasında daha çox istifadə edilir. Təzə meyvələrini narın 

sürtgəcdən keçirib, su ilə qarışdıraraq yüksək qidalı sayılan «süd» və 

«qaymaq» hazırlayırlar ki, bu da zəif düşmüş  xəstələr üçün məsləhət 

görülür. Meşə  fındığının ləpəsindən  əczaçılıqda və  ətriyyatda işlədilən 

yağ  çıxarılır, qabığından təbabətdə  işlədilən kömür hazırlanır, cavan 

şivlərindən təsərrüfatda zənbil və səbət toxunur. 

 

 

 

163

 

4.3.5. Subtropik meyvələr 

 

Yabanı nar. Nar fəsiləsindəndir. Yabanı halda Zaqafqaziyanın və Orta 

Asiyanın dağlıq rayonlarında bitir. Azərbaycanın Lənkəran, Zaqatala, Şəki, Ağsu, 

Ismayıllı, Ağdaş, Masallı, Göyçay, Şəmkir və başqa rayonlarında yabanı narın 

çoxlu ehtiyatı vardır. Yabanı nar kolluqlarının çoxu Talışdadır. Azərbaycanda 

mədəni yetişdirilən narın ən yaxşı sortları mövcuddur. 

Nar bitkisi 2-4 m hündürlükdə çox gövdəli koldur, may-avqustda çiçəkləyir. 

Çiçəyin kasa yarpaqları qalın  ətli və  qırmızıdır. Ləçəkləri 5-8 ədəd zərif, tünd 

qırmızıdır. Meyvəsi sentyabrda yetişir. Narın meyvəsi qeyri-həqiqi giləmeyvədir, 

forması girdə kürəşəkilli, bəzən uzunsov olur. Gül kasacığı meyvənin baş 

hissəsində qalır. Yabanı narın meyvəsi mədəni sortlara nisbətən xırda olur. Narın 

meyvəsi şirəlidir, nazik arakəsmələri (pərdələri) olan 6-9 yuvası olur. Hər meyvədə 

200-dən 500-ə  qədər  şirəli dənə olur. Şirəli dənələr bir tum və içərisi  şirə ilə 

dolmuş zərif pərdədən ibarətdir. Yabanı narın meyvəsinin qabığı yaşıl, açıq çəhrayı 

və müxtəlif çalarlı qırmızı rəngdə, gilələri ağ, açıq çəhrayı, qırmızı və tünd qırmızı 

olur. Dadı turş və ya meyxoşdur. 

Yabanı narın tərkibində 8,2-12% şəkər, 3-9% üzvi turşu (limon turşusu), 

pektinli maddə, aşılayıcı maddə və C vitamini vardır. Yabanı narın həm dərman və 

həm də texniki əhəmiyyəti vardır. Qatılaşdırılmış nar şirəsi – narşərab – ət və 

balıq xörəklərində tamlı qatqı kimi istifadə edilir. 

Yabanı nardan sənaye miqyasında limon turşusu istehsal edilir. 33 ton 

nardan 1 ton limon turşusu almaq olur. 

Nar meyvəsinin təzə qabığının tərkibində 22-35%-ə  qədər aşılayıcı maddə 

vardır. Bu, gön-dəri istehsalında  ən yaxşı  aşı maddələrindən biri hesab olunur. 

Bundan, həmçinin yun və  kətan parçaları boyamaq üçün bitki boyağı kimi də 

istifadə edirlər. 

 

 

164

Narın qabığından hazırlanan həlim mədə pozulmaları zamanı istifadə 

olunur. Qurudulmuş meyvə qabığından hazırlanan nar poroşoku şiddətli yanıqları 

müalicə etmək üçün işlədilir. Bu zaman yanığa  əvvəlcə duru nar şirəsi yaxır və 

üstündən həmin poroşokdan səpirlər. 

Xırnik. Abnos fəsiləsinin xırnik cinsinə  mənsubdur. Iki növü yayılmışdır. 

Yabanı və ya Qafqaz xırniyi, Subtropik xırnik. Subtropik xırnik yapon xurması da 

adlanır və mədəni halda becərilir. 

Yabanı  xırnik Qafqazda, Orta Asiyada və Zaqafqaziyada yayılmışdır. Bu 

xırniklər hündürboylu düzböyüyən ağacdır, 20 m-dən hündür olur. Iri ağaclar Şəki-

Zaqatala zonasında çoxdur. 

Xırnik mayın  əvvəllərində yarpaqlar əmələ  gəldikdən sonra çiçəkləyir. 

Çiçəkləmə dövrü 10-20 gün davam edir. Meyvələri yarpaqları töküldükdən sonra 

oktyabrın ortalarından başlayaraq dekabra qədər ağacın üstündə yetişir. Meyvələri 

yumru, boz-sarımtıl və tutqun narıncı rəngdədir. Tam yetişdikdə qaralır. Içərisində 

2-5  ədəd yastı    çəyirdəkli olur. Çəyirdəksiz formalarına Zaqatala rayonunun 

bağlarında rast gəlinir, həm də bunlar xırda olur. Meyvəsi  şirin və 

ağızbüzüşdürücüdür. 

Tərkibində 18% şəkər (qlükoza və fruktoza), zülali, pektinli və  aşılayıcı 

maddə, limon turşusu, karotin (provitamin A) və 3-53 mq% C vitamini vardır. 

Xırnik təzə  və qurudulmuş halda yeyilir. Ondan bəkməz (doşab) bişirilir. 

Şərbət, cem, jele, likör və kvas da hazırlanır. 

Yabanı xırniyin ağacları çox möhkəm olduğundan ondan toxuculuq sənayesi 

üçün məkik hazırlanır. Xalq təbabətində  xırnik müxtəlif mədə  xəstəliklərində 

tətbiq edilir. Öz xassələrinə görə  həzm pozğunluqlarında pəhrizi məhsul kimi 

işlədilir. 

Innab. Murdarça fəsiləsinin innab cinsinə  mənsubdur. 100 növ kol və ya 

meyvə ağaclarından bir növü yayılmışdır. Yabanı halda Orta Asiyada, Krımda və 

Zaqafqaziyada rast gəlinir. Azərbaycanda qədim zamandan becərilir. Innab 

 

 

165

Abşeron yarımadasında, Göyçay, Ucar və  Ağdaş rayonlarında becərilir. Başqa 

rayonlarda isə bunlara tək-tək qrup şəklində təsadüf olunur. 

Azərbaycanda innab bitkisinin hündürlüyü 4-12 m-ə çatır. Innab iyun-iyulda 

çiçəkləyir. Çiçəkləri bir yerdən top kimi çıxır. Çiçəyi ulduzşəkilli, beşləçəkli, 

sarıdır. Meyvəsi yumru, yumurtavari, uzunsov-girdədən armudabənzər formayadək 

dəyişir. Meyvəsinin hamar parlaq qəhvəyi və ya qırmızı-qonur rəngli qabığı altında 

şirin, turşməzə və yumşaq sarımtıl ətliyi vardır. Çəyirdəyi bərk, təpəsi sivri, enli-

yumurtavari və ya uzunsov-oval formalı, uzunluğu 1,2-1,5 sm-dir. Azərbaycanda 

olan innablar qırmızı qabıqlıdır. 

Innabın tərkibində 22-30% karbohidrat, 5% zülali maddə, 1,5% üzvi turşu 

(alma və kəhrəba turşusu), 2,5% pektinli maddə, 2% qətran, 1,2% aşılayıcı maddə, 

880 mq% C vitamini vardır. Quru meyvələrinin tərkibində  şəkər 70%-ə çatır. P 

vitamininin miqdarı limon qabığındakından çoxdur. Minerallı maddələrdən kalium, 

kalsium, fosfor, maqnezium və dəmir vardır. 

Innab təzə  və qurudulmuş halda yeyilir. Ondan konserv və  qənnadı 

məmulatı hazırlanmasında istifadə edilir. Bir çox ölkələrdə quru meyvələrindən un 

alırlar. Bu un qənnadı məmulatı istehsalında istifadə olunur. 

Xalq təbabətində innabın yarpağından, qabığından və meyvəsindən istifadə 

edilir. Innab meyvələri kataral xəstəliklərin, vərəmin, öskürəyin müalicəsində, 

eləcə  də yumşaldıcı, tonizəedici və sidikqovucu kimi tətbiq olunur. O, həmçinin 

həzm orqanlarının işini yaxşılaşdırır. Innab meyvəsi həm də qan təzyiqini 

nizamlayır. Nəticədə baş  və ürək nahiyələrində  ağrı  kəsilir və qanda xolesterinin 

miqdarı azalır. Hipertoniya xəstəliyində gündə 3 dəfə yeməkdən sonra 20 innab 

meyvəsi yemək və müalicəni 3 ay davam etdirmək məsləhət görülür. 

Innab yarpaqlarında 1020 mq% C vitamini, həm də  şirin və acı dadı hiss 

edən resseptorları keyləşdirən maddə vardır. 

Tut.  Tut fəsiləsinə  mənsubdur. Meyvəsi üçün becərilən tut 2 əsas növə 

bölünür: ağ  və xartut. Yaxın  Şərq ölkələrində çox yayılmışdır. Azərbaycanda və 

Orta Asiyada keyfiyyətli və iri meyvəsi olan növmüxtəliflikləri vardır. Yabanı 

 

 

166

halda Azərbaycanın meşələrində, çay kənarlarında və dağ ətəklərində bitir. Yabanı 

tutun bir çox formaları vardır və yerli tutlar bunlardan seçilib qədim zamanlardan 

bəri becərilməkdədir. 

Ağ tut ağacının hündürlüyü 20 m-ə çatır. Qara xartutun ağacı isə bir qədər 

xırda olur. Ağacı çox yavaş böyüyür. 

Meyvəverən tutların erkək və dişi çiçəkləri olur. Çiçəklər yarpaqlarla eyni 

vaxtda  əmələ  gələn kiçik meyvəciklərin üzərində açılır. Çiçəklər gödək saplaqla 

salxımda yerləşir. Erkək çiçəklərin 4 kasa yarpaqları  və 4 yarpaqcığı vardır. 

Torbacıqlar partladıqdan sonra tozları tökülür. Dişi çiçəklər 4 kasacıq 

yarpaqlarından ibarətdir, 2 ağızcığı vardır. Hər çiçəkdən tək-tək balaca meyvələr 

əmələ  gəlir və bunlar bir saplaq üzərində yerləşərək tutun əsas meyvəsini təşkil 

edirlər. Hər meyvəciyində bir ədəd yastı, sarı, xırda toxumu vardır. Toxumların 

ərafında olan sulu, şirin  ətliyi yeyilir. Meyvəsi silindr şəklində, saplağı  qısadır. 

Tutun meyvəsi mürəkkəb giləmeyvədir. 

Ağ tut iyun-iyulda, xartut isə iyul-avqustda yetişir. Meyvələrin yetişməsi 

tədricən olur və 40 gün davam edir. Ağ tutun meyvəsi ağ-yaşılımtıl, ağ-sarımtıl və 

ya ağ-çəhrayı rəngdə, sulu və şirindir. Xartutun meyvəsi tünd qara, qırmızı və ya 

tünd bənövşəyi rəngdə sulu, turşaşirin dadlı və ətirlidir. Xartutdan başqa adi qara 

tut da vardır. Lakin bunların əksəriyyəti dadsız və yaxud kəmşirin olur. Qida üçün 

yararsızdır. Bunların yarpaqları barama qurdu üçün qida hesab edilir. 

Ağ tutun meyvələri tam yetişdikdə yerə tökülür. Odur ki, tutu yetişdikcə, hər 

iki gündən-bir səhər tezdən silkələyib xüsusi çadralara toplayırlar. Xartutun saplağı 

ağaca bərk yapışdığından  əl ilə  yığılır. Xartutun meyvəsi  şüşə  və emallanmış 

qablarda saxlanılmalıdır, mis qablarda saxlanması qorxuludur. 

Ağ tutun meyvəsi şirin, dadlı, asan həzm olunduğundan təzə halda yeyilir. 

Tərkibində 23%-ə  qədər  şəkər, üzvi turşular, zülal, pektin, yağ, aşılayıcı  və 

rəngləyici maddələr, vitaminlər və  dəmir vardır. Xartutda dəmir ağ tuta nisbətən 

çoxdur. 

 

 

167

Xartutun meyvələri meyxoş, dadlı  və vitaminlidir. Tərkibində 9% şəkər, 

1,86% üzvi turşu, 2,03% zülal, 0,36% qeyri-zülali azotlu maddələr, 0,55% pektinli 

maddələr vardır. 

Ağ tut qurusu olduqca qidalıdır. Tutdan bəkməz (doşab), riçal, sirkə 

hazırlanır və bir çox yerlərdə tut arağı çəkilir. Ağ tut qarın xəstəliklərində, ümumi 

zəifliyə və ürək xəstəliklərinə qarşı müalicəvi vasitədir. 

Xartutdan mürəbbə,  şirə  və jele hazırlanır. Bir qədər kal yığıb qurudur və 

sumaq  əvəzinə  işlədirlər. Təzə halda yeyilir. Qarın və boğaz xəstəliklərinə qarşı 

tətbiq edilir. 

Tutun xalq təsərrüfatında  əhəmiyyəti,  əsasən ondan ibarətdir ki, onun 

yarpaqları ilə  bəslənilən baramadan yüksək keyfiyyətli ipək lif alınır və bu da 

toxuculuq sənayesi üçün qiymətli xammal hesab edilir.