0 Ə-C.İ.Əhmədov N. T.Əliyev m e y V ə V ə t ə r ə V ə z I n ə M t ə Ə Ş Ü nasl I ğ I (Dərslik)

4.4. Yabanı meyvələrdən səmərəli istifadə 

 

Yuxarıdan göründüyü kimi, Azərbaycan yabanı meyvə-giləmeyvə ilə 

zəngindir və bunlar sənaye üçün qiymətli xammal hesab edilir. Lakin yabanı 

meyvə-giləmeyvələrdən istifadə olunması lazımi səviyyədə deyildir. Bu sahədə 

çatışmazlıqlar, əsasən aşağıdakılardan ibarətdir. 

Əvvəla, Azərbaycanın iqtisadi rayonları və eləcə də ayrı-ayrı rayonlar üzrə 

yabanı meyvə-giləmeyvələrin real ehtiyatı bu vaxta qədər dəqiq öyrənilib müəyyən 

edilməmişdir. Yabanı meyvə-giləmeyvələrdən səmərəli istifadə olunmasının  əsas 

mərhələsi buradan başlanmalıdır. Bu və ya digər meyvə-giləmeyvə üzrə  təbii 

ehtiyat müəyyən edilərsə, qalan məsələlər buna əsasən planlaşdırılar və yerinə 

yetirilər. 

Yabanı meyvə-giləmeyvələrin vaxtlı-vaxtında tədarükünü təşkil etmək vacib 

məsələlərdən biridir. Bu sahədə ayrı-ayrı meyvə-giləmeyvələrin yetişmə müddətini 

düzgün bilmək lazımdır. Tədarük üçün yerli əhali (əsasən bu və ya digər təşkilatda 

işləməyən) və məktəblilər cəlb edilməlidir. Şübhə yoxdur ki, məktəblilərin yabanı 

 

 

168

meyvə-giləmeyvə  tədarükü işinə müəllimlər (əsasən təbiət-botanika müəllimləri) 

rəhbərlik etməlidirlər. 

Toplanılmış meyvələr vaxtında tədarük müəssisələrinə və ya da uyğun emal 

müəssisələrinə  təhvil verilməlidir. Tədarük edilən meyvələr yuxarıda qeyd 

etdiyimiz bir çox yeyinti məhsullarının istehsalına sərf edilir. Əgər bu və ya digər 

meyvə-giləmeyvənin ayrı-ayrı illərdə  məhsulu az olarsa, onların sənaye üçün 

tədarükü iqtisadi cəhətdən səmərəli olmayacaqdır. Lakin Azərbaycanın 

meşələrində, dağətəyi sahələrdə, çay kənarlarında çoxlu yabanı meyvə-giləmeyvə 

bitdiyindən hər il müxtəlif növ meyvə toplamaq olar. 

Azərbaycanda yabanı meyvələrdən ən çox ehtiyatı olanı meşə alması, meşə 

armudu, əzgil, yemişan, böyürtkən, zirinc, alça, göyəm, zoğal, itburnu, tut, xırnik, 

çaytikanı, meşə çiyələyi, yabanı nar, fındıq, qoz, şabalıd, fıstıq və başqalarıdır. 

Bunlar yerli sənaye müəssisələri üçün qiymətli xammaldır. Bu meyvə-

giləmeyvələrin tədarükünü planlı  təşkil etməklə  bərabər, onlardan istifadə  də 

səmərəli təşkil olunmalıdır. Bu sahədə  dərin elmi-tədqiqat işləri aparılmalıdır. 

Məhsulların müvafiq emalı, bu zaman baş verən kəmiyyət və keyfiyyət 

dəyişmələri, yeni-yeni məhsul çeşidinin alınması texnologiyasının işlənib 

hazırlanması  və  nəhayət xammal mənbələrinin aşkar edilməsi məsələləri elmi 

cəhətdən  əsaslandırılmalıdır. Bütün bunları  həyata keçirmək üçün yabanı meyvə-

giləmeyvələr hərtərəfli öyrənilməli və onlardan səmərəli istifadə yolları 

göstərilməlidir. Eyni zamanda çalışmaq lazımdır ki, tədarük edilən meyvə-

giləmeyvələrdən tam istifadə edilsin. Məsələn, almadan şirə alındıqdan sonra yerdə 

qalan qabıq və tumlardan texniki məqsədlər üçün istifadə etmək olar. Bu məqsədlə 

meyvələrin çəyirdəyindən yağ, qabığından pektinli maddə və başqa texniki məhsul 

alınması təşkil edilməlidir. 

Yabanı meyvə-giləmeyvələrdən səmərəli və kompleks istifadə etməklə 

onların emalından alınan yeyinti məhsullarının çeşidini və miqdarını artırmaq olar. 

Ona görə  də yabanı meyvə-giləmeyvələrin tədarükü və emalı  işi planlı  və 

məqsədəuyğun şəkildə aparılmalıdır. 

 

 

169

Bu sahədə əsas məsələlərdən biri də mövcud meyvə-giləmeyvə sahələrinin 

genişləndirilməsindən ibarətdir. Yeni meşəliklər salarkən yabanı meyvə-giləmeyvə 

ağac və kollarını daha çox əkmək lazımdır. Kürqırağı tuqay meşələrində isə yabanı 

meyvə  ağaclarına mədəni sortları calaq etməklə yüksək keyfiyyətli məhsul  əldə 

etmək mümkündür. Yabanı meyvə-giləmeyvələr seleksiya işi üçün çox qiymətli 

hesab edilir. Məhz onlardan seleksiyaçılar çətin işləri yerinə yetirmək üçün istifadə 

edirlər. Məsələn, bəzi meyvələrin  şimalda və ya cənubda iqlimləşdirilməsi, 

müxtəlif xəstəliklərə və ziyanvericilərə davamlı sortlar yaradılması və s. 

Ümumiyyələ, Azərbaycan  ərazisində yetişən yabanı meyvə-giləmeyvələr 

hərtərəfli öyrənilməli, onlardan səmərəli istifadənin yolları  aşkara çıxarılmalı, 

həmin meyvələrdən alınan yeyinti məhsullarının çeşidi genişləndirilməli və 

keyfiyyəti yaxşılaşdırılmalıdır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

170

 

 

171

 

 

 

 

172

 

 

173

 

 

174

V FƏSIL. MEYVƏ VƏ TƏRƏVƏZIN YIĞILMASI,  

ƏMTƏƏ EMALI VƏ DAŞINMASI 

 

5.1. Meyvə və tərəvəzin yetişməsi 

 

Meyvə  və  tərəvəzin yetişməsi zamanı onların tərkibində  dərin biokimyəvi 

proseslər gedir. Bu proseslər nəticəsində meyvənin kimyəvi tərkibi və fiziki 

xassələri dəyişir, botaniki sorta uyğun forma, ölçü, rəng, konsistensiya, dad və ətir 

kəsb edir. Yetişmə dövründə baş verən biokimyəvi dəyişikliklər meyvə-tərəvəzin 

keyfiyyətinə yaxşı və ya pis təsir göstərə bilər. 

Yetişmə zamanı meyvənin kütləsi artır, ölçüsü iriləşir. Bu proses bioloji 

hadisədir. Çünki yetişmə dövründə hüceyrələr bölünür, artır və hüceyrəarası 

boşluqlarda qida maddələri toplanır. Ayrı-aryı meyvə  və  tərəvəz növlərində 

yetişmə bir neçə gündən (xiyar, çiyələk, moruq) bir neçə aya qədər (alma, armud, 

üzüm, qabaq) davam edir. Bəzi növlər (gilas, albalı, badımcan, xiyar) yalnız 

ağacda (və ya tağda) yetişir. Bunlar dərildikdən sonra yetişmə prosesi dayanır. Bir 

çox meyvə  və  tərəvəzlər isə (pomidor, qovun, alma və armudun gec yetişən 

sortları) dərildikdən sonra saxlanılma zamanı da yetişə bilirlər. 

Müəyyən edilmişdir ki, qış alması  ağacda yetişdikdə onun karbohidratları 

5%-dən 12%-ə  qədər artır, turşuluğu isə 1%-dən 0,3%-ə  qədər azalır. Yetişmə 

dövründə nişastanın miqdarı əvvəlcə 4,8%-dən 5,8%-ə qədər yüksəlib yetişmənin 

sonuna doğru 1,5-2,0%-ə düşür. 

Yetişmə dövründə  aşı maddələri miqdarca azalır. Bu, meyvələrin 

büzüşdürücü xassəsini də azaldır. Həll olunmayan protopektin həll olunan pektinə 

çevrilir. Yetişmənin ilk dövründə meyvənin tərkibində olan suyun miqdarı artır, 

son mərhələdə isə bir qədər azalır. Suyun azalması qidalı maddələrin maksimum 

miqdara çatması ilə müşayiət olunur. 

Renklod gavalısında aparılmış  tədqiqat göstərmişdir ki, yetişmənin ilk 

dövründə meyvədə fruktoza və qlükozanın, ikinci mərhələdə isə saxarozanın 

miqdarı artır. Həmin dövrdə üzvi turşular və protopektin miqdarca azalır. 

 

 

175

Yetişmənin ilk dövründə meyvə iriləşir, lakin sonradan onun tərkibində keyfiyyət 

dəyişiklikləri gedir. Yetişmənin ikinci mərhələsində meyvənin həcmi çox az 

dəyişir və yaxud heç dəyişmir, lakin kütləsi artır. 

Üzümün yetişməsinin ilk mərhələsində gilələr iriləşir, ikinci mərhələdə isə 

onların ölçüsü dəyişmir, lakin kütləsi (şəkərin toplanması hesabına) artır. 

Yetişməmiş üzümdə 1%-ə  qədər  şəkər olur. Yetişmənin sonunda isə  şəkərin 

miqdarı 21-25%-ə çatır. Eyni zamanda fruktoza və qlükozanın miqdarı 

bərabərləşir. Üzümün turşuluğu  əvvəlcə 2,6%-dən 3,36%-ə artır, yetişmənin 

sonunda isə 0,65%-ə qədər azalır. Turşuların keyfiyyət tərkibində də dəyişikliklər 

gedir. 

Köküyumruların və kökümeyvəlilərin tərkibində yetişmə zamanı suyun 

miqdarı azalır. Yerkökünün tərkibində  şəkər 1,2%-dən 7,4%-ə  qədər, karotin 2,0 

mq%-dən 11,4 mq%-ə qədər artır. 

Yetişmə dövründə kartofda nişasta və C vitamini artır. 

Yetişmə dövründə boya maddələrinin keyfiyyət tərkibi dəyişir. Pomidorda 

karotin və likopinin miqdarı artır. Bəzi növlərdə xlorofil piqmenti azalır. Bu proses 

meyvə-tərəvəzlərdə karotinoidlərin, antosianların, flavanoidlərin sintezi ilə yanaşı 

gedir. Yetişmənin son dövründə  (ədviyyəli bitkilərdə isə çiçəkləmə dövründə) 

onlarda ətirverici maddələrin miqdarı maksimuma çatır. 

Meyvə-tərəvəzin yetişməsi zamanı kimyəvi tərkibində gedən dəyişikliklərin 

öyrənilməsi, məhsulun yığımının, saxlanılması  və eləcə  də emalının optimal 

müddətinin düzgün müəyyən edilməsində böyük əhəmiyyətə malikdir. 

 

 

176

 

5.2. Meyvə və tərəvəzin yığılması 

 

Müasir kənd təsərrüfatı istehsalında meyvə  və  tərəvəz məhsullarını,  əsasən 

maşınla yığırlar. Həmin maşınların miqdarı ilbəil artır və iş rejimi təkmilləşdirilir. 

Lakin hələlik meyvə-tərəvəzin əl ilə yığılıb çeşidlənməsi geniş tətbiq edilir. 

Yığım və emal maşınlarının quruluşu yığılacaq məhsulun bioloji xassələrinə 

görə müəyyən edilir. Bu zaman meyvə-tərəvəzin mexaniki quruluş xassələri, 

toxumaların sıxlığı, meyvə-tərəvəzin sıxılmaya müqaviməti, sürtünmə və s. nəzərə 

alınır. 

Qeyd etmək lazımdır ki, maşınla yığımda mexaniki zədələnmə halları 

çoxalır. Ona görə də mövcud maşınların yeniləşdirilməsinin, maşınla yığmaq üçün 

yeni perspektiv meyvə-tərəvəz sortlarının seçilib becərilməsinin və eləcə  də yeni 

konstruksiyalı maşınlar yaradılmasının böyük əhəmiyyəti vardır. 

Yığım və çeşidləmə zamanı  məhsulun keyfiyyətinə  təsir edən  əsas amillər 

tətbiq olunan maşının quruluşu və optimal yararlılığı, temperatur, çeşidləmə 

müddəti və eləcə də yığımın dövrü və müddətidir. 

Meyvə və tərəvəz məhsulları tarlada, həm də xüsusi məntəqələrdə çeşidlənir. 

Bu işin vaxtlı-vaxtında və düzgün texnoloji qaydada aparılması mühüm 

əhəmiyyətə malikdir. Məsələn, kartofu yığdıqdan sonra çeşidlədikdə,  əgər 

temperatur 10-15

0

C olarsa, başqa şərtlər eyni olduqda 0

0

C-də çeşidləməyə nisbətən 

yumruların zədələnməsi 2-3 dəfə artır. 

Yığım dövrünün düzgün təyin edilməsi xüsusilə vacibdir. Yığım dövrü 

müəyyənləşdirilərkən dərildikdən sonra məhsulun yetişə bilmə qabiliyyəti nəzərə 

alınmalıdır. 

Meyvə-tərəvəzçilikdə 4 yığım dövrü vardır. Bunlar ayrı-ayrı bitkilərin 

məhsulunun yetişmə dövrü ilə bağlı olduğundan yetişmə dövrləri də adlanır. Yığım 

(yetişmə) dövrləri aşağıdakılardır: 

 

 

177

1. Istehlak üçün yığım dövrü. Bu dövrdə  yığılan meyvə  və  tərəvəz xarici 

görünüşünə, ətrinə, dadına və konsistensiyasına görə maksimum keyfiyyətə malik 

olmalı, həmçinin forması, rəngi və ölçüsü sorta uyğun olmalıdır. Bu dövrdə 

dərildikdən sonra yetişə bilməyən meyvələri və yeyilməyə yararlı tərəvəzi yığırlar. 

2. Adi yığım dövrü. Bu dövrdə yığılan meyvə-tərəvəzin tərkibində qidalı və 

dadlı maddələrin əksəriyyəti toplanır. Barın forma və ölçüsü müvafiq sorta uyğun 

olur. Lakin meyvənin keyfiyyəti (dadı, iyi, onun tərkibində  şəkərlərin miqdarı, 

konsistensiyası və s.) tamamilə formalaşmır. Bu dövrdə alma və armudun payız və 

qış sortları, sitrus meyvələri, pomidor, qovun və s. meyvə-tərəvəz məhsulları 

yığılır. Saxlanılma zamanı bu meyvələrdə yetişmə davam edir və istehlak dəyərinə 

malik olurlar. Bununla yanaşı, qeyd etməliyik ki, istər toxumlu meyvələr və istərsə 

də sitrus meyvələri ağacda nə  qədər çox yetişib dərilərsə, bir o qədər keyfiyyətli 

sayılır. 

3. Texniki yığım dövründə emal üçün istifadə olunacaq meyvə-tərəvəzlər 

yığılır. Kompot hazırlamaq üçün istifadə olunacaq ərik dərilən zaman öz formasını 

və  rəngini tam almaqla, həm də  sıx  ətlikli olmalıdır. Duza qoymaq üçün 

pomidorun ağımtıl, boz və çəhrayı rəngliləri, tomat şirəsi hazırlamaq üçün isə tam 

yetişmiş (qırmızı) pomidorlar yararlıdır. 

4. Fizioloji yığım dövründə toxumluq üçün istifadə ediləcək məhsul yığılır. 

Bu dövrdə meyvə-tərəvəzin toxumu (tumu) ətlikdən asanlıqla ayrılır. 

 

5.3. Standartlaşdırma və əmtəə emalı 

 

Yığımdan sonra məhsul keyfiyyətindən asılı olaraq çeşidlənir. Eyni 

keyfiyyətli kartof, tərəvəz və meyvələrin standartın tələbinə uyğun olaraq 

formalaşdırırlar. 

MDB-də standartların təsnifatının vahid sistemi qəbul edilmişdir. Bu sistemə 

əsasən, kənd təsərrüfatı məhsulları C bölməsinə aid edilir. Bu bölmə daxilində C3 

sinfinə meyvə və giləmeyvə bitkiləri, C4 snfinə tərəvəz bitkiləri aiddir. C3 sinfinə 

 

 

178

uyğun olaraq aşağıdakı standartlar daxildir: C30 – təsnifat, nomenklatura və 

ümumi normalar, C32 – toxumlu meyvələr, C33 – çəyirdəkli meyvələr, C35 – 

giləmeyvələr, C36 – qərzəkli meyvələr, C39 – sınaq üsulları. Qablaşdırma. 

Markalanma. 

C4 sinfinə  aşağıdakı standartlar aiddir: C40 – təsnifat, nomenklatura və 

ümumi normalar, C42 – tərəvəzlər, C43 – kökümeyvəlilər və köküyumrular, C44 – 

bostan tərəvəzləri, C49 – sınaq üsulları. Qablaşdırma. Markalanma. 

Meyvə  və  tərəvəz məhsullarının keyfiyyəti üzərində  nəzarət və onların 

keyfiyyətinin müəyyən olunmuş  səviyyəsini müəyyən etmək üçün standartların 

böyük əhəmiyyəti vardır. Qüvvədə olan standartlara uyğun olaraq, istehsal olunan 

və satılan meyvə-tərəvəz məhsullarının keyfiyyəti normalaşdırılır. Bəzi meyvə və 

tərəvəzlərin keyfiyyəti respublika standartları (RST), xaricdən alınan və xaricə 

göndərilən meyvə-tərəvəz məhsullarının keyfiyyəti müvafiq müqavilələrdə 

yazılmış texniki tələblər  əsasında müəyyənləşdirilir. Xaricdən alınan məhsulların 

keyfiyyətini  Ticarət Palatasının və ya onun yerlərdəki  şöbələrinin ekspertləri 

yoxlayır. 

Standartların tələbinə müvafiq olaraq meyvə və tərəvəzləri əmtəə emalından 

keçirirlər. Emaldan keçirilmiş  məhsuldan keyfiyyətcə eynicinsli partiyalar 

düzəldilir və həmin məhsullar müvafiq optimal şəraitdə saxlanılır. 

Meyvə  və  tərəvəzlərin  əmtəə emalı  tədarük məntəqələrində meyvəçilik və 

tərəvəzçilik təsərrüfatlarında, meyvə-tərəvəz ticarəti bazalarında, 

soyuducuxanalarda və  həmçinin satışqabağı  pərakəndə ticarət müəssisələrində 

aparılır. Meyvə və tərəvəzlərin əmtəə emalı onların keyfiyyətinə və ölçüsünə görə 

çeşidlənməsindən, qablaşdırılmasından ibarətdir. Satışa hazırladıqda  əlavə olaraq 

meyvə və tərəvəzləri çəkib-bükür, kartofu və kökümeyvəliləri isə yuyurlar. 

 

 

179

 

 

5.4. Keyfiyyətə görə çeşidləmə 

 

Meyvə  və  tərəvəzləri keyfiyyətinə görə çeşidlədikdə standart üzrə  nəzərdə 

tutulan  əsas göstəricilər müəyyən edilir. Bunlar meyvə-tərəvəzin keyfiyyət 

göstəricilərinin formalaşması ilə bağlıdır.  Meyvə-tərəvəzin  əsas  əmtəə 

göstəricilərinə onların xarici görünüşü (forması, rəngi, təzəliyi, yetişməsi, səthinin 

vəziyyəti), iriliyi (ölçüsü və ya kütləsi), yol verilən sapmalar, daha doğrusu, 

qüsurları (zədələnmənin növü və  dərəcəsi) və  xəstəlikləri (bakterial, göbələk, 

fizioloji), həmçinin emalın xarakteri aid edilir. Ümumi göstəricilərlə yanaşı, bir 

çox meyvə  və  tərəvəz məhsulları üçün xüsusi göstəricilər də  nəzərə alınır. 

Məsələn, bostan və paxlalı  tərəvəz məhsulları, badımcan, çuğundur və müxtəlif 

turplar üçün kütlə və daxili quruluş; qıtıqotu, şirin və acı istiot üçün dad; baş soğan 

üçün saplağın uzunluğu və quruması; emal üçün nəzərdə tutulmuş kartofda 

nişastanın miqdarı; ağbaş  kələmin sıxlığı  və  səthinin təmizliyi, baş sarımsağın 

vəziyyəti, qərzəkli meyvə  ləpələrinin dadı,  ətri və  nəmliyi, banan və ananasın 

ətliyinin konsistensiyası və s. 

Forma – meyvə-tərəvəzin sort əlamətlərindən asılı olaraq, onların botaniki 

sortunun müəyyənləşdirilməsinə imkan verir. Meyvə  və  tərəvəzlərin forması 

müvafiq pomoloji və təsərrüfat-botaniki sort üçün tipik olmalıdır. Tipik formadan 

kənarlaşma məhsulun keyfiyyətinə  mənfi təsir göstərir. Forması düzgün 

olmayanların  əmtəə keyfiyyəti aşağı hesab edilir, onlar daşınma və saxlanılmağa 

pis davam edir. Alma, armud, ərik,  şaftalı, gavalı, sitrus meyvələri və meyvəli 

tərəvəzlərin keyfiyyəti üçün forma mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Aşxana 

çuğunduru, yerkökü, qarpız, xiyar və pomidor düz və qeyri-düz formada (hamar və 

kələ-kötür) ola bilər, lakin eybəcər olmamalıdır. 2-ci əmtəə sortuna aid edilən alma 

və armudun forması düzgün olmaya bilər. Aşxana çuğunduru, qırmızıbaş və ağbaş 

kələm üçün standartda forma normalaşdırılmır. 

 

 

180

Rəng meyvə  və  tərəvəzin sortuna müvafiq, normal və  dərilmə yetişkənliyi 

dövrü üçün tipik olmalıdır. Bir qayda olaraq, meyvə-tərəvəzlər yaşılı  rəngdə  və 

müxtəlif çalarlı sarı, narıncı, qırmızı, bənövşəyi olurlar. Çiyələk, moruq və qara 

qarağat öz tipik rənglərini almamış satışa buraxılmamalıdır. Pomidor yalnız 

qırmızı  rəngdə olduqda satılır. Ağbaş  və gül kələm ağ, xiyar yaşıl, aşxana 

çuğundurun  ətliyi tünd qırmızı  rəngdə olmalıdır. II pomoloji qrup üçün narıngi, 

portağal və limon qabığının rəngi açıq narıncıdan narıncıya, I qrup limonlar üçün 

isə açıq yaşıldan sarı rəngə qədər olur. 

Təzəlik meyvə və tərəvəzlərin kimyəvi tərkibi, suyun normallığı, toxumların 

vəziyyəti ilə bağlıdır. Saxlanılan zaman suyun azalması toxumlarda osmotik 

təzyiqi azaldır və məhsul bürüşür. Eyni zamanda, parçalayıcı fermentlər aktivləşir. 

Bəzi meyvə-tərəvəzlər üçün bürüşmüş  məhsulun miqdarı standart üzrə 

normalaşdırılır. 

Səthinin vəziyyəti (quru, təmiz) bir çox meyvə-tərəvəzlər üçün nəzərə alınan 

göstəricidir. Meyvə-tərəvəzin səthində su damlalarının olması fitopatogen 

mikroorqanizmlərin inkişafını asanlaşdırır. Ona görə  də kartofun və başqa 

tərəvəzlərin səthi quru olmalıdır. 

Meyvə  və  tərəvəzlər üçün səthin təmiz olması da nəzərə alınır. 

Giləmeyvələrin, pomidorun, kələmin və xiyarın səthi təmiz olmalıdır. Kartof və 

kökümeyvəlilər üçün çirklənmə  dərəcəsi müəyyən edilir. Məsələn, kartofun və 

yerkökünün səthinə yapışmış torpağın miqdarı 1%-dən çox olmamalıdır. 

Daxili quruluş – keyfiyyət göstəricisi kimi qarpız, xiyar, qovun, qabaq, 

badımcan, tərəvəz lobyası, çuğundur, turp və başqa tərəvəzlərin sortlaşdırılması 

zamanı  nəzərə alınır. Daxili quruluş müəyyən edilərkən  ətliyin yetişməsinə, 

şirəliyinə, rənginə, boşluğun olmasına, kobudluq və zərifliyə, toxumun vəziyyətinə 

(badımcan və xiyarda) fikir verilir. Meyvələrin daxili quruluşunu müəyyən edərkən 

ətliyin konsistensiyası, rəngi, tumun rəngi və onun ətlikdən tam ayrılması  nəzərə 

alınır. 

 

 

181

Yetişmə dərəcəsi – alma, armud, pomidor və dərildikdən sonra yetişə bilən 

başqa meyvə-tərəvəzlər  əsas göstərici hesab edilir. Bunlar adi yığım dövründə 

toplanır və saxlanılma zamanı yetişib istehlak dəyərinə malik olurlar. Bu göstərici 

meyvə-tərəvəzlərin yığım dövrü ilə bağlıdır və standart üzrə normalaşdırılır. 

Irilik (həcm) – meyvə-tərəvəzlərin ən böyük en kəsiyinin diametrinə və ya 

kütləyə görə müəyyən edilir. Alma, armud, heyva, ərik,  şaftalı, gilas, sitrus 

meyvələri, qoz, kartof, baş soğan, sarımsaq, gül kələm, pomidor, xiyar, qarpız, 

qovun, qabaq, badımcan çeşidləndikdə ölçü nəzərə alınır. Ağbaş kələmin (0,3-0,8 

kq-dan az olmamalı) və  qırmızıbaş  kələmin (0,6 kq) bir başın çəkisi, eləcə  də 

sıxlığı (saxlanılmağa davamlılığı üçün) nəzərə alınır. 

Meyvələr və  əksər tərəvəzlər üçün ən qısa və  ən uzun diametr müəyyən 

edilir. Məsələn, aşxana çuğundurunda bu göstəricilər ən azı 5 və ən çoxu 14 sm, 

yerkökündə 2,5 və 6,0 sm ola bilər. 

Ölçüyə görə çeşidləmə məhsulun qablaşdırılmasını asanlaşdırır. 

 

5.5. Ölçüyə görə çeşidləmə 

 

Meyvə  və  tərəvəzlər keyfiyyətinə görə çeşidləndikdən sonra ölçüyə görə 

çeşidləmə aparılır, yəni məhsul kalibrləşdirilir. Alma, armud, limon, narıngi, 

portağal, çəyirdəkli meyvələr (alça və gavalıdan başqa) ölçüsünə görə çeşidlənir. 

Meyvələri  əl ilə  şablon üzrə  və ya gözəyarı kalibrləşdirirlər. Bəzən 

kalibrləşdirici maşınlardan istifadə edilir. Cənub rayonlarında alma və armudun 

kalibrləşdirilməsi 1 sm dəqiqliklə aparılır. Qalan rayonlarda isə iri, orta və  xırda 

olmaqla ən azı 3 ölçüdə çeşidlənir. Əriklər ölçüsünə görə iri (40 mm-dən çox), orta 

(30-40 mm) və xırda (30 mm-ə qədər) qruplara bölünür. 

Meyvə  və  tərəvəzlərin  əmtəə etimalına onların qəbulu, çeşidlənməsi, 

qablaşdırılması  və markalanması aid edilir. Meyvələrin  əmtəə emalının 4 üsulu 

vardır. Adi üsulda əməliyyatlar (çeşidləmə, kalibrləşdirmə, qablaşdırma) ayrıca 

aparılır. M.I.Lvov üsulunda meyvələr  əvvəlcə kalibrləşdirilir, çeşidləmə ilə 

 

 

182

qablaşdırılma eyni vaxtda aparılır. Krım üsulunda meyvələri əvvəlcə çeşidləyirlər, 

kalibrləşdirmə ilə qablaşdırmanı eyni vaxtda aparırlar. Kombinələşmiş üsulda 

meyvələr eyni vaxtda çeşidlənir, kalibrləşdirilir və qablaşdırılır. 

Meyvə qablaşdırılan fabriklərdə, iri meyvə-tərəvəz baza və 

soyuducuxanalarda meyvələrin  əmtəə emalı mexanikləşdirilmişdir. Bu məqsədlə 

mexanikləşdirilmiş axın xətlərindən (məsələn, LTO-3) istifadə edilir. Bir çox 

ölkələrdə meyvələri yetişmə  dərəcəsinə  və  rənginə görə çeşidləyən avtomat 

qurğular hazırlanmışdır. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, transportyora 

verilmiş meyvələri işıqlandırıb fotoelementin köməyi ilə onun fosforessensiya 

gücünü yoxlayır və beləliklə tərkibində xlorofil çox olan kal meyvələri seçib kənar 

edirlər. 

Kartofun və  tərəvəzlərin çeşidlənib qablaşdırılması üçün axın xətlərindən 

geniş miqyasda istifadə edilir. Məhsullar paketlərə, polietilen kisələrə  və torlu 

taralara qablaşdırılır. 

Son illər meyvələr yığıldıqdan sonra birbaşa bazalara və soyuducuxanalara 

göndərilir. Orada satışa verildikcə (tədricən) çeşidlənir. 

Standarta əsasən alma, armud və üzüm keyfiyyətindən asılı olaraq 1-ci və 2-

ci  əmtəə sortlarına bölünür. Qalan bütün meyvə  və  tərəvəzlər üzrə belə bölgü 

aparılmır. Bunlar standartın tələbinə cavab verən – standart və cavab verməyən – 

qeyri-standart qruplarına bölünür. Qeyri-standart qrupuna aid olan meyvə  və 

tərəvəz ya sənaye emalına, ya da mal-qaraya yem kimi verilməlidir. Çürümüş 

meyvə-tərəvəz tullantı kimi atılmalıdır. 

Tərəvəzlər yığıldıqdan sonra təxmini olaraq yoxlanılır və müvafiq standart 

əsasında sortlaşdırılır. Bu məqsədlə üzərində olan torpağı  təmizləmək məqsədilə 

kartof qurudulur.Bəzən bir neçə saatlığa gün altında saxlamaq da tətbiq olunur. 

Kökümeyvəlilər torpaqdan təmizlənir, havada qurudulur və kötük hissəsi 1 sm 

qalmaq şərtilə kəsilir. 

Baş soğan saplağı ilə birlikdə qurudulur. Saplaq hissənin yaxşı quruması 

mikroorqanizmlərin daxil olmasının qarşısını alır. Hava yaxşı olduqda soğanı 

 

 

183

tarlada 7-12 gün saxlayırlar. Bəzən kartofu tarlada, yığım vaxtı çeşidləyirlər. 

Bunun üçün iki zənbil yan-yana qoyulub birinə standarta uyğun, o brinə isə xırda 

və çürük kartoflar yığılır. 

Kökümeyvəlilər həm tarlada (yığılan vaxt) həm də kötük hissə  kəsilən 

zaman standarta görə sortlara ayrılır. Bürüşməsin deyə, saman və ya ağac kəpəyi 

ilə qablaşdırılır. 

Soğanı tam qurutduqdan sonra keyfiyyətinə  və ölçüsünə görə çeşidləyirlər. 

Bəzən RTŞ-yə görə çeşidlənmiş soğanlar uzun müddət saxlamaq üçün 7-10 gün 

ərzində 30-35

0

C temperaturda qurudulur. Soğan qabığının vəziyyətinə, ölçüsünə 

(oval formada olanların diametri 3 sm, qalanları 4 sm), rənginə görə çeşidlənir. 

Sarımsaq çeşidlənərkən üzəri çılpaq - dişləri görünənlər seçilib ayrılmalıdır, 

çünki belə sarımsaq uzun müddət saxlanıla bilməz. 

Ağbaş  kələmi  əvvəlcə soyuqda saxlayıb sonra RTŞ-yə görə çeşidlər üzrə 

ayırırlar. Soyuqda saxladıqda kələmin iç yarpaqları  ağarır və  kələm bərkiyir. Qış 

üçün saxlanılan kələmin üzərində 2-3 yapışmayan yarpağın olmasına icazə verilir. 

Qarpız, qovun və qabaq ölçüyə  və keyfiyyətə görə çeşidlənir. Diametri 15 

sm-dən az olan qarpız standarta uyğun deyildir. RTŞ-yə görə kartof və tərəvəzlər 

standart və qeyri-standart sortlara ayrılır, əmtəə sortlarına bölünmürlər. 

 

 

 

184