azotli o ‘g‘itlarga bo'lgan talabi h a m ancha kam. Oziq m oddalarning
hosilning asosiy mahsuloti bilan (yordamchi mahsulot ham hisobga
olinganda) chiqib ketishi
doim iy kattalik emas. U tuproq-iqlim
sharoitlari, nav, hosildorlik, o ' g ‘it m e ’yori va sug'orishlar t a ’sirida
sezilarli darajada o'zgaradi. 0 ‘g ‘it q o ‘llash va m e ’yorini oshirish
natijasida tuproqdan olib chiqib ketiladigan oziq m oddalar miqdori
ham ortadi. Bu birinchi navbatda kaliyga, so‘ngra azotga tegishli
bo'lib, fosforning miqdori k am ro q o ‘zgaradi. Agar o'sim liklar oziq
moddalari bilan yaxshi ta ’minlangan bo ‘lsa-yu, lekin tashqi omillardan
birontasi yoki bir nechtasi tanqis b o ‘lsa, asosiy mahsulot bilan tuproqdan
oziq moddalarining mosuvo b o ‘lishi kuchayadi. Aksincha, barcha
omillarning yetarli bo‘lishi hosilning shakllanishida oziq moddalaridan
tejamkorlik bilan foydalanishga imkon yaratadi.
0 ‘SIMLIKLAR T O M O N ID A N TUPROQ O ZIQ
MODDALARINING 0 ‘ZLASH TIRILISH I
0 ‘simliklar tomonidan tuproqdagi u yoki bu oziq elementining
o'zlashtirilish koeffitsienti 75-jadval m a ’lumotlari asosida topiladi.
Haydalma qatlamdagi oziq elementlarining miqdori (kg/ga) uning
agrokimyoviy xaritanomadagi m iqdorini (mg/kg) 3 koeffitsientga
ko ‘paytirish yo'li bilan topiladi. Masalan, bir kg tu p ro q d a 60 mg
harakatchan fosfor mavjud bo ‘lsa, uning haydalma qatlamdagi umumiy
miqdori 180 kg/ga ni (60 x 3) tashkil etadi.
Tuproqdagi oziq moddalarning o ‘zlashtirilish koeffitsienti o'simlik-
larning biologik xususiyatlariga bog'iq ravishda, tashqi omillar(tuproq
un um do rligi, p H , iqlim sha ro itla ri, agrotexnika) t a ’sirida
keng
k o ‘lamda o'zgaradi, qaysiki u n d a n o ‘g ‘it m e ’yorlarini belgilashda
foydalanishni mushkullashtiradi. Tuproqda harakatchan shakldagi oziq
elementlarning miqdori qancha k o ‘p b o ‘lsa, tabiiyki, ularni o ‘simliklar
t o m o n id a n o'zlashtirilish koeffitsienti
s h u n c h a kichik b o ‘ladi.
Tuproqqa mahalliy va minerai o ‘g ‘itlar kiritilganda, tuproq oziq ele
mentlarining o'zlashtirilish koeffitsienti 1,5—2,0 baravar oshadi.
Tuproqni ishlash, agrotexnikaviy tadbirlarning darajasi kabilar ham
tuproqdagi oziq moddalarining o'zlashtirilish koeffitsientiga kuchli
t a ’sir ko‘rsatadi:
K = -
100
c
blinda:
K
— o'zlashtirilish koeffitsienti, %
a
— o'g'itlanmagan tuproqdan hosil bilan olib chiqib ketiladigan
oziq elementlari miqdori, kg/ga:
c —
haydalma qatlamdagi harakatchan shakldagi oziq elementlari
miqdori, kg/ga.
0 ‘SIMLIKLARNING 0 ‘G ‘TTLAR TARKIBIDAGI OZIQ
MODDALARINING 0 ‘ZLASHTIRISHI
0 ‘g ‘itlar tarkibidagi oziq elementlarning o'zlashtirilish koeffitsienti
oziq m o d d a la rn in g o 's im lik la r to m on id an o 'zlashtirilgan qismi
( C h o—C h n) ni o ‘g‘itlar bilan kiritilgan oziq moddalari (C) miqdoriga
bo'lish yo'li bilan topiladi:
k
=
ç k
-
ç k
,
c
bunda,
K —
o'g'it tarkibidagi oziq moddalarning o'zlashtirilish
koeffitsienti, %
Cho. —
o'g'itlangan tuproqdan hosil bilan chiqib ketadigan oziq
m odd alar miqdori, kg/ga;
Chn
— o'g'itlanmagan (nazorat) maydondan hosil bilan
chiqib
ketadigan oziq moddalar miqdori, kg/ga;.
C —
o'g'it bilan tuproqqa kiritilgan oziq elementi miqdori, kg/ga.
O'zlashtirilish koeffitsientini o'g'itsiz variantga nisbatan emas,
balki nishonlangan atomlar (izotop) usulini qo'llash yo'li bilan aniqlash
yaxshi natija beradi.
O'zlashtirilish koeffitsientini aniqlashdagi ayirma usulida jiddiy
nuqson o 'g 'it kiritilganda, o'sim liklar tomonidan tuproqdan o'zlash-
tiriladigan oziq moddalar miqdori o'zgarmas deb qarashidir, aslida
esa unday emas.
O'simliklar tomonidan o'g'itlar tarkibidan o'zlashtiriladigan oziq
m oddalarning miqdori tu p ro q d an o'zlashtiriladigan oziq moddalar
miqdoriga nisbatan ancha muqobil hisoblansada, tuproq xususiyatlari,
iqlim sharoitlari, ekinning biologik xususiyatlari, o'g'it turi va qo'llash
usullariga bog'liq ravishda o'zgarib turadi. Masalan, tuproqqa kiritiladigan
o'g'it miqdorining ortishi, tuproqda mazkur element konsentratsiyasining
ko'payishi va tuproq muhitining nordonlashishi oziq moddalarning
o'zlashtirilish koeffitsientini sezilarli darajada kamaytiradi.
M a’lumki, tuproqqa kiritilgan mineral o ‘g ‘itlardan ekinlar ikki-
uch yil davomida foydalanishi mumkin. 76-jadvalda o ‘g‘itlar tarkibidagi
oziq moddalarni yillar va almashlab ekish rotatsiyasi davomida o 'zlash-
tirilish koeffitsientlari keltirilgan.
76-jadval
0 ‘g ‘itlar tarkibidagi oziq m oddalarning o ‘zlashtirilish
kocffítsientlari
( P .M . S m i r n o v )
0 ‘g ‘it turi
Yillar
A zo t
Fosfor
K aliy
0 ‘g ‘it k a m va o ‘rtacha m e ’y o r d a ki ritilganda
1 -yil
2 0 - 2 5
2 5 - 3 0
5 0 - 6 0
G o 'n g
2 -yil
2 0
1 0 - 1 5
1 0 - 1 5
3-yil
10
5
—
Rot atsiya d a v o m i d a
5 0 — 55
4 0 - 5 0
6 0 - 7 5
1 -yil
6 0 - 7 0
1 5 - 2 0
5 0 - 6 0
M iner al o'g'i t
2-yil
—
1 0 - 1 5
1 5 - 2 0
3-yil
—
5
—
Ro tatsiya d a v o m i d a
6 0 - 7 0
3 0 - 4 0
6 5 - 8 0
0 ‘g ‘it k a m va o'rtacha m e ’y o r d a kiritilgan da
1 -yil
1 5 - 2 0
1 5 - 2 5
4 0 - 5 0
G o 'n g
2-yil
15
10
10
3-yil
10
5
—
Rotatsiya d a v o m i d a
4 0 - 4 5
3 0 - 4 0
5 0 - 6 0
1-yil
4 5 - 5 5
1 0 - 1 5
4 0 - 5 0
Mineral >‘g ‘it
2-yil
—
5 - 1 0
1 0 - 1 5
3-yil
—
5
—
Rotatsiya d a v o m i d a
4 5 - 5 5
2 - 3 0
5 0 - 6 5
ILDIZ VA AN G ‘IZ QOLDIQLARINI TUPROQLARNING
OZ1Q REJIMIGA TA’SIRI
Yuqorida o ‘simliklardan qoladigan ildiz va ang‘iz
qoldiqlari
chiqim qoldiq qisniining asosini tashkil etishi ta ’kidlab o'tilgan edi.
Dukkakli-don va dukkakli ekinlar qoldiradigan ildiz va ang‘iz qoldiqlari
ekinlarning oziqlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli almashlab
ekishda o ‘g ‘itlash tizimini tuzish jarayonida bu albatta hisobga olinishi
kerak.
Donli va dukkakli-don ekinlarning ildiz va ang‘iz qoldiqlari tarkibidagi
uglerod hamda azot o ‘rtasidagi nisbat (C:N) juda kichik bo‘lib, mazkur
elementlarning go'ngdagi nisbatiga yaqinlashib boradi. Ildiz va ang‘iz
qoldiqlarining m inerallashish jarayoni ham anc h a jadal kechadi.
Shuningdek, ular tarkibidagi oziq moddalarining o ‘simliklar tomonidan
o‘zlashtirilish koefTitsienti ham go‘ngdagi oziq moddalaming o ‘zlashtirilish
koeffitsientiga juda yaqin. Bu birinchi navbatda azotga tegishli bo'lib,
dukkakli ekinlardan qoladigan ildiz va ang‘iz qoldiqlari tarkibidagi azot
birinchi, ikkinchi va uchinchi yillarda 20—25, 15—20 va 5— 10%
o ‘zlashtiriladi. M a’lumotlarda keltirilishicha, dukkakli va dukkakli-don
ekinlarning har bir tonna ildiz va ang'iz qoldiqlari hisobiga 10— 15 kg
azot tuproqqa kelib tushadi (77-jadval).
77-jaclvaI
Turli ekinlardan qoladigan ildiz va ang'iz qoldiqlari hamda
ular takibidagi oziq moddalar miqdori
Ekin turi
A so siy
m ahsulot
h o s ili,t/g a
Haydalma
qatlamdagi quruq
ildiz va
ang‘iz qoldiqlari
m iqdori,t/ga
Ildiz va ang‘iz qoldiqlari
tarkibidagi oziq moddalari
miqdori, kg/ga
C :N
A zot
Fosfor
Kaliy
Kuzgi
b u g 'd o y
2 , 2
2,5
27
5
14
25
Arpa
2 , 0
2,5
22
6
Dostları ilə paylaş: