,
{ B - b) • 5 •
100
A
= ----------------------
40
bunda:
A —
azotning biologik m e ’yori, kg/ga;
В
— paxta hosildorligi, s/ga;
b —
tuproqning tabiiy unumdorligi hisobiga olinadigan hosil,
s/ga;
5 — 1 sentnerpaxtaning shakllanishi uchun sarflanadigan azot
miqdori, kg;
40 — o ‘g ‘it tarkibidagi azotdan o ‘simliklarning foydalanish
koeffitsienti, %;
100 — o'zgarmas son.
Masalan, gektaridan 30 sentner paxta hosili yetishtirish rejalash-
tirilgan b o ‘lsa, azotning yillik m e ’yori:
( 3 0 - 1 0 ) • 5 • 100
A
= ----------------------- = 250 kg/ga ni tashkil etadi.
40
Lekin bu miqdor tuproqning bir qator xossa va xususiyatlari asosida
oshirilishi yoki kamaytirilishi mumkin: tipik va o ‘tloqi bo‘z tuproqlarda
1,0, och tusli b o ‘z va shu mintaqaning o ‘tloqi-bo‘z tuproqlarida 1,1,
taqirli—o'tloqi va taqirli tuproqlarda 1,2, to'q tusli o ‘tloqi va och
tusli bo‘z tuproqlar mintaqasining o'tloqi tuproqlarida mos ravishda
0,7 , 0,8 va 0,9 koeffitsientlarga ko'paytiriladi. Shuningdek, paxtaga
azotli o ‘g ‘itlar m e ’yorini belgilashda o ‘tmishdosh ekin va uni tuproq
unumdorligiga k o ‘rsatadigan ta ’sirini hisobga ofish muhim ahamiyatga
ega (86-jadval).
O ‘tmishdosh ekin asosida paxtaga beriladigan azot m e'yoriga
tuzatish kiritish (J.
S. S a tta r o v , 1993; X .X . Z o k i r o v , 1998)
Agrofon
H o sil,
s/g a
Yillik azot
m e’yori,
k g / g a
T uzatish
k o e fd tsie n ti
A zotning
tuzatilgan
m e ’y o ri, s /g a
1 . M a k k a j o ’xorid an ke yin
3 0
2 5 0
1,2
30 0
2 .B e d a p o y a bu zilgach:
30
2 5 0
0 ,6
150
l-y il
30
2 5 0
0 ,8
200
2-yil
3 - v a u n dan keyingi yillar
30
2 5 0
1,0
300
M a ’lumki, azotli o ‘g ‘it!ar ekishgacha, ekish bilan birga va q o ‘shim-
cha oziqlantirish sifatida qo'llaniladi. Ekishgacha (erta
bahorda
chizellash paytida) yillik azot m e ’yorining 20—25 kg miqdori (8—
10% i) berilishi mumkin. Bunda azotli o ‘g‘it bah or faslidagi yog'in-
sochin ta ’sirida erib, tuproqning 30—50 sm qatlamiga yuviladi, qaysiki,
nihollarning ildiz tizimi orqali osonlikcha o ‘zlashtiriladi. K o ‘p hollarda
azotli o ‘g‘itlarning bir qismi tuproqqa ekish bilan birga kiritiladi,
lekin uning miqdori gektariga 20—25 kg dan oshib ketmasligi lozim,
aks holda chigit atrofidagi azotning konsentratsiyasi ortib ketishi
hisobiga ularning unib chiqishi kechikadi.
G ‘o ‘za nihollarini q o ‘shim cha oziqlantirishlar soni azotning yillik
m e ’yori va tuproq sharoitlariga bog‘liqdir. Yillik azot m e ’yorining
ekishgacha va ekish bilan birga berilgandan keyin qoladigan qismini
rivojlanishning 2—3 chin barg, shonalash va gullash davrlarida teng
miqdorlarda taqsimlanishi maqsadga muvofiqdir. So'nggi qo'shim cha
oziqlantirish iyul oyining birinchi o ‘n kunligidan kechiktirilmasligi
lozim, chunki kech muddatlarda kiritilgan azotli o ‘g ‘itlar g ‘o ‘zani
«g‘ovlab ketishi» ga, hosil m iqdorining kamayishi va pishishining
kechikishiga sabab bo ‘ladi.
Paxtadan yuqori va sifatli hosil yetishtirishda fosforli o ‘g‘itlarning
ahamiyati katta. K o‘p sonli dala tajribalari m á ’lumotlarining ko‘rsa-
tishicha, fosforli o ‘g ‘itlar hisobiga b o‘z tuproqlarda 2—3 s/ga, o ‘tloqi
tuproqlarda 3—5 s/ga, ayrim allyuvial tu p ro q la rd a esa 6—7 s/ga
qo'shim cha paxta hosili olish mumkin.
G ‘o ‘zaga fosforli o ‘g ‘it yillik m e ’yorining qismi tuproqni asosiy
ishlash davrida beriladi. B un i q u y id agicha
i z o h la s h m u m k in :
birinchidan, b o ‘z tuproqlarda, o ‘tloqi tuproqlarda ham, o ‘g‘it tarki-
bidagi fosfor tezda qiyin eriydigan kalsiy fosfatlarga aylanadi. Ikkin-
chidan, nihollar unib chiqqandan keyin qisqa muddatda (10—12 kun
ichida) g 'o'z a n in g asosiy ildizi tuproqning 40—50 sm chuqurligiga
tushib ulgiradi. Shuning uchun ham kuzgi shudgor paytida yerni 30—
35 sm chuqurlikda haydash maqsadga muvofiq liisoblanadi. Q o ila -
nilayotgan fosforli o'g'itlarning samaradorligi tuproqdagi harakatchan
shakldagi fosfatlar miqdoriga bevosita bog'liq. Harakatchan fosfor
miqdori b o ‘yicha tuzilgan agrokimyoviy xaritanomalarning m a ’lu-
motlari asosida fosforning tabaqalashtirilgan me’yorini belgilash sezilarli
iqtisodiy samaradorlikka erishish imkonini beradi. Shuningdek, fosforli
o ‘g‘itlar m e ’yorini belgilashda rejalashtirilgan paxta hosili miqdorini
hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Bunda bir s chigitli paxta uchun
fosfor sarfi 1,5 kg deb qabu) qilinadi. Tuproqdagi harakatchan fosfor
miqdori 15 mg/kg dan kam b o lg a n d a , g‘o ‘zaga belgilangan yillik
fosfor m e ’yori uchta muddatda beriladi: shudgor ostiga, ekish bilan
va gullash davrida q o ‘shimcha oziqlantirish sifatida.
Respublika paxtachilik institutida (sobiq SoyuzNlXI) g‘o ‘zaga
fosforli o ‘g ‘itni ekish bilan birga qo'llash bo ‘yicha turli tuproq sha-
roitlarida 100 dan ortiq tajriba o ‘tkazilgan. Tajribalardan olingan nati-
jalar ushbu tadbir asosida paxtadan o ‘rtacha 2,5—3,0 s/ga qo'shimcha
hosil olish imkoniyati mavjudligini ko'rsatgan (87-jadval).
87-jadval
Ekish bilan birga kiritilgan fosforning
paxta hosildorligiga ta’siri
( O 'z P I T I , 2005)
liip r o q tipi
0 ‘tkazilgan
tajribalar
son i
H osildorlik, s /g a
Fosfor
hisobiga
olingan
q o ‘shim cha
h o s il,s /g a
fos-
forsiz
ekish bilan
30 kg/ga
fosfor
O ch tusli va tip ik b o ‘z
tuproqlar
4 2
37 ,4
40 ,8
2 , 4
B o ' z - o ' t l o q i luproq
8
40,5
4 3 , 0
2,5
O 't lo q i tu p roq la r
16
36,1
39,1
3,1
H a ra k a tc h a n fosfor miqdori 16—30 mg/kg atrofida b o ‘lganda
fosforning yillik m e ’yori ikki muddatda; shudgor ostiga va ekish bilan
birga kiritilishi maqsadga muvofiq. Harakatchan fosfor bilan o ‘rtacha
va undan yuqori darajada t a ’minlangan tuproqlarda (bir kg tuproqda
31 mg dan ko'p) fosforning yillik m e’yori to'laligicha kuzgi shudgor
ostiga kiritilsa, yaxshi iqtisodiy samara beradi (88-jadval).
88-jadval
T abaqalashtirilgan fosforli o ‘g ‘it m e’yorlarin in g
taqsimlanishi
(R esp ublika qish loq xo 'ja li g i vazirligi t a v s i y a n o m a s i , 2 0 0 2 )
Tuproqdagi
p2o5
m iqdori,
m g/k g
H o -
sil,
s /g a
H osil
bilan
chiqib
ketadigan
fosfor,
k g/ga
T uza-
tish -
k oef-
fitsien -
ti
F osfor
ning
tabaqala
shtirilgan
m e’yori,
kg/ga
Y illik fo s fo r m e’yorining
ta q sim la n ish i, kg/ga
sh u d
gor
o s tig a
e k is h -
gacha
qo‘shim -
cha
oziqlan
tirish
15 dan kain
30
4 5
5
225
140
4 5
40
1 6 - 3 0
30
4 5
4
180
135
4 5
-
3 1 - 4 5
30
4 5
3
135
135
—
—
4 6 - 6 0
30
4 5
2
90
9 0
—
—
6 0 d a n ko'p
30
4 5
1
4 5
4 5
—
-
Respublikamizdagi paxta yetishtiriladigan xo‘jaliklarning tuproqlari
yalpi kaliy bilan azot va fosforga nisbatan yaxshi t a ’minlangan. Lekin
paxta va boshqa qishloq xo'jalik ekinlarining hosili bilan tuproqdan
ko‘p miqdorda kaliyning olib cliiqib ketilishi natijasida o'simliklar
tomonidan oson o'zlashtiriladigan kaliyning m iqdori keskin kamayadi,
qaysiki, kaliyli o'g'itlarni qo'llashni taqozo etadi.
Tuproqqa azotli va fosforli o ‘g‘itlar ko ‘p m iq d o rd a kiritiladigan
y e rla rd a , s h u n in g d e k , g ‘o ‘z a -b e d a a lm a s h la b e k is h s h a ro itid a
ekinlarning kaliyga b o ‘lgan talabi keskin oshadi.
Odatda, g'o'zaga kaliyli o ‘g ‘itlarning m e’yori tuproqdagi almashi-
nuvachan kaliy miqdorini bilgan holda belgilanadi. Agar tuproq mazkur
element bilan o ‘rtacha va yuqori darajada ta ’m inlangan boMsa, kaliy
ning yillik m e ’yori kamaytiriladi, juda yuqori darajada ta ’minlangan
tuproqlarga kaliyli o ‘g ‘itlar kiritilmasa ham b o ‘ladi.
Kaliyli o ‘g‘itlarning yillik m e ’yori kam bo'lgan hollarda, to'laligicha
shonalash yoki gullash davrlarida qo'shim cha oziqlantirish sifatida
qo'llaniladi, yuqori m e'y o rd a bo'lsa, yarmi kuzgi shudgor ostiga,
qolgan yarmi esa shonalash davrida tuproqqa kiritiladi. G ‘o ‘za qator
oralariga ishlov berish vaqtida qo'shimcha oziq sifatida beriladigan
kaliyni m u m k in qadar tuproqning chuqurroq qatlamlariga tushishiga
erishish lozim.
G 'o 'z a —beda almashlab ekishda (3 yil beda va 5—6 vil g'o 'za)
bedapoya haydalgandan keyingi birinchi yili chigit ekiladigan yerlarni
kuzgi shudgorlashda fosforli va kaliyli o‘g‘itlarning oshirilgan m e ’yori
bilan o ‘g'itlash tavsiya etiladi. Beda tuproqda ko ‘p miqdorda azot
to'plash xususiyatiga ega, lekin beda pichani bilan tuproqdan k o ‘p
miqdorda fosfor va kaliy olib chiqib ketiladi.
Kaliyli o ‘g ‘itlarni bahorda faqatgina qumli va qumoq tuproqlarga,
shuningdek, s h o ‘ri yuvilgan tuproqlarga q oilash mumkin.
G ‘o ‘zani oziq moddalari bilan t a ’minlashda mahalliy o'g'itlarning
ahamiyati katta. Mahalliy o'g'itlar ichida go‘ng, najas, kompostlar va
tuproqli o 'g 'itla r alohida o ‘rin tutadi. G o ‘ng tarkibida azot, fosfor va
kaliydan tashqari ko‘p miqdorda uglerod hamda kamroq miqdorda
mikroelementlar mavjud. Tuproqqa kiritilgan go‘ng tezda mikroor-
ganizmlar t a ’sirida parchalanadi.
Uning tarkibidagi uglerod oksidlanib, karbonat kislotani hosil qiladi,
qaysiki o ‘z navbatida tuproq fosfatlarining eruvchanligini oshirib,
o'simliklarning oziqlanishi uchun layoqatli shaklga o ‘tkazib beradi.
Uglerodning bir qismi yana mikroorganizmlar ta’sirida tuproq chirindisi
tarkibiga o ‘tadi. Qishloq xo'jalik ekinlariga go'ngni chala qurigan
yoki kompost holida qo'llash lozim.
Go'ng bilan birinchi navbatda qadimdan dehqonchilik qilinayotgan
maydonlar o kg‘itlanadi. Tuproqqa kiritiladigan go'ngning o ‘rtacha yillik
me’yori gektariga 15—20 tonna qilib belgilangan. U yuza ko‘milgan
paytda tarkibidagi uglerod va azotning asosiy qismi uchib ketadi. Go'ngni
minerai o ‘g‘itlar bilan birgalikda qo'llash sezilarli darajada yuqori hosil
olish imkonini beradi. Mahalliy o'g'it sifatida xojatxonalardan olinadigan
najasni ham ishlatish mumkin. Lekin uni ishlatishdan oldin albatta
kompostlash lozim. Kompostlanmagan najasni sharbat qilib oqizish
sanitariya nuqtayi nazardan maqsadga nomuvofiqdir. Kompost tayyorlashda
eni 2,0—2,5 m, chuqurügi 0,5—0,7 m b o ‘lgan xandaqlardan foydalaniladi.
Unga najas va tuproq qatlam-qatlam qilib (bir tonna najasga bir
tonna
tuproq) tashlab chiqiladi, usti yopiladi va m a ’lum muddat
o 'tg a n d a n keyin belkurak bilan aralashtiriladi. So'ngra bir jinsli
qoramtir-qo‘ng‘ir tusga aylanguncha saqlanadi. Najas-tuproqli kompost
har ga maydonga 12—15 tonna m e ’yorida qollaniladi.
Kuzgi don ekinlar yuqori hosildorlikka ega bo'lib, o ‘g ‘itlarga ham
talabchandir. Kuzgi bug‘doy javdarga qaraganda m o ‘tadil muhit va
tuproq unumdorligiga bir m uncha talabchan. Past haroratga chidamsiz.
Tuproqdagi qiyin eriydigan birikmalarni sust o ‘zlashtiradi. 25 s don
va 60 s somon shakllantirish u c h u n kuzgi bug‘doy 105 kg azot, 35 kg
fosfor va 70 kg kaliy sarflaydi. Ayni miqdorda hosil berish uchun
kuzgi javdarga 80 kg azot, 35 kg fosfor va 75 kg kaliy zarur.
Kuzgi don ekinlari to'planish davrigacha oziq moddalarini uncha
ko‘p talab qilmaydi, lekin ularning, ayniqsa fosforning, tanqisligiga
o ‘ta sezgir.Naychalashdan boshoq tortishgacha o ‘tadigan davrda va
gullash
oldidan oziq m oddalarni
ko‘p
m iqdorda
talab qiladi
(89-jadval).
89-jadval
Kuzgi don ekinlarning oziq moddalarga talabi
(e n g yu q ori talabg a nisbatan %)
0 ‘suv davri
A zo t
F osfor
Kaliy
K u z g i javdar
N a y c h a l a s h
76
58
82
G u lla s h
9 3
78
9 9
M u m
pishish
100
100
100
K u z g i b u g 'd o y
K u z d a v a erta bahorda
4 7
30
48
B o s h o q la s h
6 9
6 5
68
G u l la s h
9 0
9 3
95
Sut pishish
9 8
97
100
To'la pishish
100
100
100
U rug' unib chiqqandan toki nihollar qishlovga kirguncha eng
m as’uliyatli davr hisoblanib, bu davrda tuproqda yetarli miqdorda
oziq moddalar boMishi taqozo etiladi.
Kuzgi ekiniar yaxshi o'sib rivojlanishi va qishlashi uchu n kuzda
fosforli-kaliyli o ‘g'itlarni k o 'p ro q , azotli o ‘g‘itlarni kam roq qo'llash
kerak. Ayni ho) o'simliklarning yaxshi to'planishiga, b a q u w a t ildiz
otishiga,tanasida ko‘p miqdorda qand moddalar to ‘plashiga va oqi-
batda sovuqqa chidamliligi oshishiga yordam beradi.
Kuzgi don ekinlarni asosiy o'g'itlash ko'p jihatdan o'tmishdosh
ekin turiga, o'g'it rne’yori va tuproq unumdorligiga bog‘liq. Bu xil
ekinlar erta bahordan jadal o'sa boshlaydi. Shu bois ularning azotli
o 'g ‘itlarga b o ‘lgan talabi bu davrda kuchayadi. M a ’lumki, erta bahorda
tuproqda azotning mineral shakldagi birikmalari juda kam bo'ladi,
chunki kuzgi-qishki mavsumda tuproq harorati past bo'lganligi sababli
ammonifikatsiva va nitrifikatsiya jarayonlari sust ketadi, mavjud nitratlar
yuvilib va denitrifikatsiyalanib ketganligi sababli o ‘simlik ildizlari o'sgan
qatlamda deyarli qolmaydi. Fosforli-kaliyli o'g'itlar bilan qo'shim cha
oziqlantirishning samarasi ularni kuzgi shudgor ostiga q o ‘llagandagiga
qaraganda ancha kam bo'ladi.
Kuzgi d o n ekinlariga o ‘g ‘itlash m e’yorini belgilashda ulardan
olinadigan hosil miqdori, o'tmishdosh ekin va tuproq-iqlim sharoitlari
hisobga olinadi. 0 ‘g‘itlarning o'zlashtirilishiga kuchli ta ’sir ko‘rsatishini
hisobga olib, sug'orishga alohida e'tibor qaratiladi.
Yaxshi madaniylashgan, o'tmishdosh ekin m e’yorida o ‘g‘itlangan
va ko'p yillik o'tlardan bo'shagan maydonlarda yetishtiriladigan kuzgi
don ekinlariga fosforli-kaliyli o'g 'itlar to'laligicha, azotli o ‘g ‘itlarning
bir qismi kuzda kiritiladi. Kuzgi don ekinlarga go'ng yoki kompost
qo'llash yaxshi samara beradi. Mahalliy o ‘g‘itlarning samaradorligi
tuproqning chirindi bilan ta ’minlanish darajasiga bog'liq: tuproq
chirindi
bilan qanchalar kam t a ’minlangan bo'lsa, go'ng ta ’sirida
hosildorlik shuncha yuqori bo'ladi. Agar kuzgi don ekinlarni ekishdan
oldin tuproq qa go'ng kiritilgan bo'lsa, kuzda azotli va kaliyli o'g'itlar
qo'llanihnasa ham bo'ladi (yengil mexanikaviy tarkibli, kam unumli
tuproqlar b undan mustasno).
O'simliklarni rivojlanishning ilk davrlarida oziq moddalar bilan
t a ’minlanishini yaxshilash uchun oz miqdorda azotli-fosforli murakkab
o'g'it qo'llash lozim. Azotli-fosforli murakkab o'g'itlar ayniqsa ekish-
gacha o'g'itlanm agan kuzgi ekinlar uchun muhimdir.
Serkarbonat tuproqlarda azotli, fosforli va kaliyli o'g'itlarni o'rtacha
m e ’yorda kiritish gektaridan 4,0—7,0 s qo'shimcha hosil olishni ta ’min-
laydi. Sug'oriladigan dehqonchilik sharoitlarida kuzgi ekinlarga qo'lla-
niladigan o'g'itlarning samaradorligi yanada yuqori bo'ladi. Qo'llani-
ladigan bir kg N P K hisobiga 7—8 kg don olinadi. Sug'oriladigan
sharoitlarda donli ekinlardan yuqori hosil olishda birinchi o'rinda
azot, u nd a n keyin fosfor turadi. Sug'o riladigan tuproqlarda d o n li
ekinlarning kaliyga bo'lgan talabi asosan tuproqdagi kaliy zaxirasi
hisobiga qondiriladi. Lekin bu ekin lard an imkon qadar m o ‘1 hosil
yetishtirish uch u n azot va fosfor bilan bir qatorda kaliyli o 'g 'itla rn i
qo'llashga ham ehtiyoj seziladi.
Makkajo'xorini o ‘g ‘itlash
Makkajo'xori don va ko'k poya u c h u n ekiladi. Unga kuzgi d o n
ekinlar, d u kkakli-don ekinlar va u n in g o ‘zi yaxshi o ' t m i s h d o s h
hisoblanadi.
Suv taqchil joylarda beda va q an d lavlagidan keyin m akk ajo ‘xori
ekilganda, hosildorlik kamayadi, chunki bu ekinlar tuproqdan k o ‘p
miqdorda suvni o ‘zlashtirib, tuproqdagi namlikni kamaytirib yuboradi.
Sug'oriladigan maydonlarda beda yoki boshqa ko‘p yillik o 't la r d a n
keyin ekilgan makkajo'xori yuqori hosil beradi.
Makkajo'xori tuproqning oziq rejimiga o 'ta talabchan boMib,
g'ovak va mexanikaviy tarkibi og‘ir b o'lm agan tuproqlarni xush k o'rad i.
Tuproq muhiti mo'tadil yoki m o'tadilga yaqin bo'lganda, yaxshi o ‘sib-
rivojlanadi. Ildiz tizimining asosiy qismi (taxminan 60% i) tu p ro q n in g
haydalma qatlamida tarqaladi. Oziq m oddalarni butun o ‘suv davri
mobaynida (doni dumbul bo'lguncha) talab qiladi. Ayniqsa su lton
c h iq a rg a n d a n to gullashgacha boMgan qisqa davr o r a s id a o z iq
moddalarni tez va ko‘p o'zlashtiradi (90-jadval).
9 0 -ja d v a l
M akkajo'xorining quruq m odda va oziq
moddalar
to'plash dinamikasi m aksim alga
nisbatan, %
Rivojlanish davri
Quruq m odda
A zot
Fosfor
K a liy
4 - 5 ch in barg
0,1
0,3
0,2
0 , 2
9 - 1 0 ch in barg
1
4
3
4
R o'vaklan is h
2 4
4 4
33
6 9
G u lla s h
35
61
61
79
Su t pisliish
80
89
88
9 5
D u m b u l ( m u m ) pishish
100
100
94
100
To'la pishish
Dostları ilə paylaş: |