1 – mavzu: hfx fanining asosiy tushunchalari mohiyati

 
To`siq qurilmalari. 
To`siq qurilmalari o`zining oddiyligi va ishonchliligi bilan 
mashina, mexanizmlarda, uskunalarda xavfli zonalarni izolyatsiya qilishda juda keng 
qo`llaniladi. To`siq qurilmalari inson bilan xavfli omillar orasida devor bo`lib, insonni qanday 
harakat qilishidan qat`iy nazar uni xavfdan ishonchli himoya qiladi. To`siqlar shu bilan birga 
insonga har xil metall uchqunlarini, qipiqlarini, detallar va jihozlar qismlarini otilidan himoya 
qiladi. Zarur hollarda to`siq qurilmalari ish joylarini changlanish va gazlanishini oldini oladi. 
To`siq qurilmalari konstruktiv formalarini va belgilanishini har xilligi bilan farqlanadi. Ular 
doimiy va vaqtinchalik bo`lishi mumkin. Doimiy to`siqlar mashinalarni uzatish mexanizmlari va 
boshqalarini ajralmas qismi sifatida xizmat qiladi. Doimiy to`siq qurilmalar qo`zg’aluvchan yoki 
qo`zg’almas ko`rinishlarda tayyorlanadi. Qo`zg’almas to`siqlar mexanizmlar ishlaganda, 
ularning xavfli zonalarini ishonchli himoya qiladi va ular mexanizmlarga texnik xizmat yoki 
ta`mir ishlari o`tkazilayotganda mexanizmlar ishlayotganda, xavf bo`lmaganda olib qo`yilishi 
mumkin. Bunday to`siqlar konstruktsiyaga ko`ra qo`zg’almas to`siqlarni o`rnatish mumkin 
bo`lmagan hollarda qo`llaniladi.
Ayrim mexanizmlarda, qurilmalarda jumladan mashinalarda uzatish tasmalari va 
zanjirlarida to`siq panjaralari sharikli mahkamlangan bo`ladi. 
Vaqtinchalik to`siqlar ishlab chiqarishda asosan qo`zg’aluvchan ishlarda foydalaniladi. 
Vaqtinchalik to`siq qurilmalari sifatida olib yuriladigan panjaralar, engil yog’och devorlar va 
boshqalardan foydalaniladi. Bunday tipdagi qurilmalarga misol sifatida elektr payvandi ish joyini 
to`siqlari, chuqurliklarni (quduq, transheya) to`siqlari va boshqalarni keltirish mumkin. To`siq 
qurilmalarini konstruktsiyalari uskuna va texnollogik jarayonlar xususiyatlaridan kelib chiqib 
tayyorlanadi. Ular qattiq karkasdagi quyma yoki payvandlangan, panjara, shitlar, to`rlar 

---

338 
ko`rinishida tayyorlanishi mumkin. Mexanizmlarda kuzatishni talab etmaydigan xavfli zonalarda 
to`siqlar butun metallardan, plastmassadan, yog’ochlardan tayyorlanishi mumkin. Agar 
to`siq 
orqasidagi uskunalarni yig’ma birliklari yoki detallarini tuzatish talab etilsa to`siqlar panjara, 
turlar yoki shaffof (organik shisha, tribleks va boshqalar) materiallar ko`rinishda tayyorlanadi. 
Ma`lum diametrdagi D teshiklari bo`lgan to`siq quyidagi talabni qondirishi kerak. 
x
>
60 da d 
£
x /10;
x 
£
60 da d 
£
6.ш9 
bu erda d-teshik diametri, mm; x-harakatlanayotgan yoki issiq detallardan to`siqkacha bo`lgan 
masofa, mm. 
Panjarasimon yoki tursimon to`siqlarning teshiklari yoki ochiq joylarining o`lchamlari 
to`siq bilan xavf manbai orasidagi masofaga bog’liq bo`ladi.
Tik, butun to`siqlar uchun uni xavfli uskunadan qanday masofada joylashishi 
kerakliligini bilish muhimdir. Bunday hollarda kerakli minimal masofa qo`yiladi (16.3.-rasm) va 
(16.1.-jadval) dan aniqlanadi. 
Ishlov berilayotgan detallardan otilayotgan zarra va qipiqlarni kuchiga bardosh berish 
uchun to`siqlar etarli darajada mustahkam bo`lishi kerak.
16.3.-rasm. To`siq balandligini tanlash. 
To`siqlarni mustahkamlik sharti quyidagicha bo`ladi. 
m
v
2
<
[
b]
2
´
LSg/9E
(16.2.) 
bu erda m-otilayotgan zarralar massasi, kg; 
v
-zarraning tezligi, m/s; (b)-to`siq moddiyini 
egilishiga ruxsat etilgan kuchlanishi, N/m
2
; L-to`siqni uzunligi, m; S-to`siq moddiyining kun
dalang kesimi, m
2
; g-erkin tushish tezlanishi, m/s
2
; E-to`siq moddiyining qayishqoqlik modeli, 
n/m
2
.