1 – mavzu: Tilning sistema ekanligi. Sistema va struktura. Til sistemasining ichki tuzilish xususiyati. Fonetika va fonologiyaga oid g‘oyalar. Rus va chet el fonologik maktablari. O‘zbek (rus) tilshunosligida fonetika va fonologiya

 

•  
• Fonologik oppozitsiya va korrelyasiya.
• Fonologik oppozitsiya ikki fonemaning bitta farqlanish belgisi asosida o‘zaro zidlanishdir. Masalan, "p" (jarangsiz) va "b" (jarangli) undoshlari jarangsiz-jarangli belgisi asosida bir oppozitsiyaga birlashadi: p - b kabi. Bu ikki fonemaning boshqa belgilari farqlanmaydi: p (lab-lab) b (lab-lab), p (portlovchi) b (portlovchi) kabi. Demak, undosh fonemalarga xos bo‘lgan uchta fonologik belgidan (artikulyasiya o‘rni, artikulyasiya usuli va jaranglilik - jarangsizlik belgilaridan) faqat bittasi (so‘nggisi) p - b oppozitsiyasiga asos bo‘lgan. Shuning uchun u "birlik oppozitsiya" sanaladi .

Prof. A.Abduazizovning ta'kidlashicha, hozirgi o‘zbek adabiy tili konsonantizmi tarkibida quyidagi birlik oppozitsiyalar bir:

• Prof. A.Abduazizovning ta'kidlashicha, hozirgi o‘zbek adabiy tili konsonantizmi tarkibida quyidagi birlik oppozitsiyalar bir:
• 1. Talaffuzda ishtirok etuvchi asosiy nutq a'zosi va tovushning hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra:
• a) labial-til oldi (dental, alveolyar) undoshlar oppizitsiyalari:
• (p-t)+(b-d) + (m-n) + (f-s) + (v-z) + (f-sh)+(v-l)+(v-r);
• b) labial-til o‘rta undoshlari oppozitsiyalari: (f-y)+(v-y);
• d) labial-til orqa undoshlari oppozitsiyalari: (p-k)+(b-g) )+( (f-x)+(v-g);
• e) labial bo‘g‘iz undoshlari oppozitsiyalari: (f-h)+(v-h);
• f) til oldi-til orqa undoshlari oppoziyalari:
• (t-k)+(t-q)+(d-g)+(s-x)+(z-g‘)+(n-ng);
• e) til oldi-bo‘g‘iz undoshlari oppozitsiyalari:
• (s-h)+(z-h)+(sh-h)+(j-h)+(ch-h)+(dj-h). Bunda (ch-h) va (dj-h) zidlanishlari "ikkilik oppozitsiyalar bo‘ladi", chunki ularda "til oldi-bo‘g‘iz undoshi" belgisidan tashqari, ikkinchi differensial belgi ham bor: ch (qorishiq portlovchi) -h (sirg‘aluvchi), -dj (qorishiq portlovchi)-h(sirg‘aluvchi) kabi.

2. Artikulyasiya usuli va to‘siqning qanday hosil bo‘lishiga ko‘ra:

• 2. Artikulyasiya usuli va to‘siqning qanday hosil bo‘lishiga ko‘ra:
• a) portlovchi-sirg‘aluvchi undoshlar oppozitsiyalari: (p-f)+(b-v)+(t-s)+(d-z)+(t-sh)+(d-j)+(k-x)+(g-g‘)+(q-x)+(k-h)+(g-h);
• b) portlovchi-affrikatalar oppozitsiyalari: (t-ch)+(d-dj);
• v) sirg‘aluvchi-affrikatalar oppozitsiyalari: (sh-ch)+(j-dj);
• g) potrlovchi-burun sonanti oppozitsiyalari: (b-m)+(d-n)+(g-ng);
• d) sirg‘aluvchi-sonantlar oppozitsiyalari: (z-l)+(j-r);
• e) shovqinli sonant-burun sonanti oppozitsiyalari: (v-m)+(l-n)+(r-n);
• j) yon sonant-titroq sonant oppoziyasiyasi: (l-r)
• 3. Jarangsizlik-jaranglilik belgilariga ko‘ra: (p-b)+(t-d)+(s-z)+(f-v)+(k-g)+(sh-j)+(ch-dj)+(x-g‘)