1. Axborot texnologiyalari haqida tushuncha. Informatikaning jamiyatdagi o’rni

MA'LUMOTLAR OMBORI VA UNI
BOSHQARISH TIZIMLARI 
Reja 
1.Ma’lumotlar obori. 
2.Ob’ekt va kattalik. 
3.Ma’lumotlar oborini boshqarish tizimlari. 
4.Ma’lumotlar turlari va tuzilishi. 
Bilimlar omborini boshqarish tizimlari
Axborotni kompyuterda qayta ishlash kun sayin rivojlanmoqda va и
jamiyatning barcha jabhalariga kirib bormoqda. Shu boh kompyuterda
ma'lumotlarning saqlanishi va и bilan bog'liq bilimlarga ega bo 'lish muhim
hisoblanadi.
Ma 'lumotlar kompyuterdagi ma 'lumotlar omborida saqlanadl ular
maxsus dasturlar — ma lumotlar omborini boshqarish tiiimlai yordamida
boshqariladi. Ma lumotlarning turlari va tuzilishi, dbffayl lari, jadvalda ma
lumotlarni kodlash, bosh kalitni ajratish, jadvaln. normallashtirish haqidagi
bilimlar ushbu bobning maimunini tashkil etadi.
Ma'lumotlar ombori 
Ma'lumotlar omborini tashkil etuvchi elementlar turli ko'ri nishda bo'lishi
mumkin. Eng ko'p tarqalgan va amaliyotda qo'llanila digan ma'lumotlar
matnli fayllar hisoblanadi. Chunk! matnli fayllai orqali turli axborotlarni
ifodalash va kompyuter xotirasida saqlasl mumkin.
Kompyuterlar asosidagi axborot texnologiyalarining ko'rinishla ridan bin
ma'lumotlar ombori hisoblanadi. Oddiy fayllardan farql ravishda
ma'lumotlar ombori kompyuter xotirasida joylashgaf axborotlarni izlash va
saralashni amalga oshirish imkoniyati bor.
Ma’ lumotlar ombori deb, kompyuterning uzoq muddatli xotirasida
saqlanayotgan axborotlar va ular ustida aniq bir ishlash usullarig^ imkon
beradigan ma'lumotlar yig'indisiga aytiladi. Ma'lumotlar omborida turli
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com

---

---

ma'lumotlar

saqlanishi
mumkin.
iMasalan,
poyezd,
samolyot,
avtobuslarning
harakatlanish
jadvali,
do'kon
yoki
ombordagi
mahsulotlarning mavjudligi haqidagi ma'lumotlar, talaba, o'qituvchi va
xodimlar, shuningdek, kitoblar haqidagi la'lumot va boshqa ma'lumotlar
omboriga misol bo'la oladi.
Ma'lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy
ompyuterdan foydalanish shart emas. Masalan, shifokorning qabul-
onasidagi bemorlar kartotekasini ma'lumotlar ombori deb hisoblash
mumkin (kartotekalar qog'ozdan yoki kartonlardan foydalanib ajarilgan
bo'lishi mumkin).
Masalan, shifokor kompyuterda matn fayllarni yaratishni o'rganib,
bemorlar kartotekalarini bir nechta fayllarda yozib «kompyuterli»
a'lumotlar omborini hosil qilishi mumkin. Albatta, bunday a'lumotlar
omboridan foydalanilganda bemorlarni hisobga olish va .erakli hujjatlarni
tayyorlash (bemorga ma'lumotnoma berish, retsept ozish va h.k.) ancha tez
bajariladi.
Ma'lumotlar omborini axborotlarni kompyuterlashgan shakldagi lohida
yig'indisi deb tushunish mumkin. Biror kutubxonadagi barcha kitoblar
yoki butun dunyoda chiqayotgan jurnallardagi matematik tadqiqotlar
haqidagi barcha maqolalar ro'yxatining jamlanishi ma'lumotlar omboriga
misol bo'lishi mumkin.
Yer yuzida keng foydalanilayotgan mavjud 3000 ma'lumotlar
omborlaridan ko'p qismini xususiy kompyuterlarda yaratilgan. Ular
omborlarda qanday ma'lumotlarni saqlash, axborotni qanday yig'ish,
landay yangilash va rasmiylashtirish kerakligi masalalarini hal etishgan.
ma'lumotlar omborlari ham ular joylashgan davlatlar kabi turli-tumandir.
Ba'zi axborot tizimlari katta emas. Masalan, Avstraliyadagi jjAusinet»
tizimi 17 omborga, Amerikaning «DAYALOG» tizimi P50 dan ortiq
omborga
ega.
Ko'pchilik
tizimlar
o'rtacha
o'lchamlarga
ega.
Shvetsariyaning «Data—Star» tizimi 46, G'arbiy Germaniyaning «INKA»
tizimi 42, Fransiyaning «Kestel» tizimi 45, Buyuk Britani-yaning
«Pergamon Infolayn» tizimi 35 omborga ega.
Ma'lumotlar omboridagi axborotlar bir necha usullar bilan tashkil etilishi
mumkin.
Ma'lumotlar omborlarining eng sodda va keng tarqalgan shakti jadval
ko'rinishidir. Ma'lumotlar omborining bunday ko'rinishi relyatsion
omborlar deb ataladi. Relyatsion omborlar aniq sondagi
ustunlarga ega bo'lib, ularning hammasi nomlarga ega bo'ladi. Masalan,
guruhdagi o'quvchilar haqidagi ba'zi ma'lumotlarni quyidagicha tasvirlash
mumkin:
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com

---

---

2-jadval

Familiyasi
Ismi
Bo'yi (sm) Og'irligi (kg)
Ko'zining
rangi
Saidova
Shahlo
168
74
Jigar rang
Qodirov
Dilshod
185
79
Ko'k
Hamidova
Mashraboy
170
70
Qora
Iskandarov
Rustam
186
80
Yashil
Kompyuterdan aksariyat hollarda matnli fayllar (turli xat, referat, she'rva
h.k.) niyaratishda foydalaniladi. Foydalanuvchining tajribasi oshib borgan
sari u matnli fayllar o'rnida turli shakldagi va berilgan vazifalarni
bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Masalan, matn fayl ichida turli
xil sonli, belgili ma'lumotlarni kiritish orqali jadvalli, kartotekali,
videotekali, tashkilotlar manzili, kasallik varaqalari, te-lefon nomerlari va
boshqa ma'lumotlarni jamlovchi ombor sifatida foydalanishi mumkin.
Bunday
omborlarda
axborotni
tasvirlash
va
joy-lashtirishni
foydalanuvchining o'zi belgilaydi.
Matnli fayllarda axborotni joylashtirishning bir variantini aniq misol
tariqasida ko'rib chiqaylik. Masalan, O'zbekistonda tug'ilgan va
fundamental fanlar (fizika, matematika, biologiya, kimyo va h.k.) sohasida
faoliyat ko'rsatayotgan yirik mutaxassislarning «Fanlar ekspertlari ombori»
deb nomlanadigan kartotekasini (matnii fayllarda) yaratish mumkin.
Bunday kartotekalardan foydalanish ancha qulay.
Har bir olim (ombor atamasida — ekspert) 30 ta banddan iborat maxsus
anketani to'ldiradi. Har bir bandga shartli ravishda ikkilik kodi beriladi.
Masalan, NA— ekspertning familiyasi, ismi va sharifi. DA—uy manzili,
ED— ma'lumoti, FT— chet elga xizmat safariga borganligi va boshqa
kodlashlar ma'lum ma'lumotlarni bildirsm.
Operator har bir anketani matnli faylga kiritadi.
Masalan:
NA — Sahobov Anvar To'ychiyevich.
DA - 700019, Toshkent sh., G'.G'ulom ko'chasi, 34, 26- uy.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com

---

---

ED - oliy.

FT — 1998- yilda Angliyaga borgan.
Ba'zi bandlar matnli faylning bir necha satrida yoziladi va butun
anketadagi satrlar soni o'zgaruvchan bo'ladi. Egallagan lavozimi. unvonlari,
faoliyat ko'rsatgan institutlari «ochiq» matnga kiritiladi va ularning
nomlarini yozish ixtiyoriy ko'rinishda bo'ladi. Masalan: «laboratoriya mud»
yoki «lab mud».Tushunariiki, bunga o'xshash ma'lumotlar omborlari ish
jarayo-nida juda asqotadi: ularni o'qish, nusxalash, o'zgartirish, qog'ozga
chiqarish, biror bo'lagini ajratib olish, hattoki oddiy axborotni izlash (NA,
ED kabi) osongina bajarilishi mumkin. Ammo bunday omborlarning
afzalliklari shu bilan tugaydi. So'ngra uning kamchilik-lari ketma-ket sanab
o'tiladi. Bir tomondan, yuqorida qayd qilingan ko'rinishda axborotni kiritish
juda murakkab va qiyin ish. Bir xil bandlarni ko'p marotaba kiritishga
to'g'ri keladi. Boshqa tomondan esa, fayllarga kirish oson bo'lganligi
sababli fayllarni saqlash paytida undagi ma'lumotlarning buzilishi (qisman
uchib ketishi, o'zgari-shi)ga olib kelishi mumkin.
Eng asosiysi shundaki, ma'lumotlar omborini yaratishdan maq-sad hosil
qilingan ma'lumotlardan foydalanish qulayligidir. Birinchidan, turli
alomatlariga ko'ra axborotlarni tartiblash, ikkinchidan, ixtiyoriy belgilariga
ko'ra ajratib olish oson. Matnli fayllar esa ma'lumotlarni bunday
tashkillashtirishni amalga oshira olmaydi.
Axborotlar tizimi vositasida qayta ishlash uchun jadval ko'rinishi-dagi
ma'lumotlar qulay hisoblanadi. Kompyuterning dasturiy ta'minotiga
kiradigan dasturlar xotiradagi jadvallarni «taniydi». Kompyuter xotirasida
jadval sifatida saqlanadigan fayllar, asosan, kengaytmasi dbf (Data Base
File) bo'lgan fayllardir. Biz yuqorida ko'rib o'tgan olimlar haqidagi
ma'lumotlarni saqlovchi fayl ham dbf kengaytmali faylga misol bo'ladi.