1 Bob. YaIMga taʼsir etuvchi intensiv va ekstensiv omillar 5

1.2 Qishloq intensiv va ekstensiv rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati
Qishloq xo‘jaligini joylashtirish mehnatning ijtim oiy bo‘linishi, geografik (hududiy) bo‘linishining bir shakli bo‘lib, u qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining o‘ziga xos xususiyatlaridan yuzaga keladi. Umumiy ko‘rinishda u o ‘zida qishloq x o ‘jaligi ishlab chiqarishini hududlar bo‘yicha ma‘lum tam oyillar asosida va qator omillar ta’sirida shakllangan tabiiy, ijtim oiy, demografik, siyosiy sharoitlarga ko‘ra taqsimlanishini ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jaligini joylashtirish bu alohida tur mahsulotlar ishlab chiqarishni mamlakatning viloyat, tuman va boshqa hududlari bo‘ylab taqsimlash bo‘lib, jarayon uzoq davom etuvchi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga k o‘ra o ‘zgaruvchandir. Qishloq x o ‘jaligining eng to iiq joylashtirilishi ushbu hududda malum turdagi mahsulot ishlab chiqarish hajmi hamda u yoki bu turdagi yalpi va tovar mahsulotlarining umumiy hajmidagi alohida hududlaming hissasi kabi ko‘rsatkichlar bilan izohlanadi.
Mamlakatning oziq-ovqat mustaqilligini ta’minlash qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni oqilona joylashtirish, mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlab, importga bog‘lanib qolishining oldini oladi. Mahsulot ishlab chiqarish muntazam ravishda o‘sishi uchun korxonalar mehnat sarfi kam ayishiga erishiladigan hududlarda barpo etilishi kerak. Shu maqsadda qator yillar dinam ikasida zonalar bo‘yicha iqtisodiy tumanlar, hududlarning mahsulot birligiga nisbatan mehnat sarfi va moddiy pul xarajatlari tahlil qilinishi kerak. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini oqilona joylashtirishning asosiy mezoni - mehnat sarfini maksimal darajada tejash.






Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini joylashtirishda alohida e’tibor hududlardagi mehnat resurslaridan samarali foydalanishga qaratiladi. Aholisi zich joylashgan zonalarda fondlar va energiya bilan ta’minlanish yetarli darajada bo'lganda, bunday joylarga mahsulot birligiga nisbatan sezilarli mehnat sarfi talab qilinadigan chorvachilik va dehqonchilikning intensiv tarmoqlarini joylashtirish kerak. Mehnat resurslari mavjudligini hisobga olgan holda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini tashkillashtirishning xo‘jalik yuritish tizimi, tarmoqlar strukturasi, ekin m aydonlari va boshqa elem entlari shakllantirilishi kerak. Qishloq xo ‘jaligini oqilona joylashtirish ushbu hududda yashovchi aholining tabiiy-tarixiy urf-odatlaridan foydalanishni ko'zda tutadi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini joylashtirish iqtisodiy samaradorligining asosi — yer maydoni birligidan chiqadigan mahsulot va yalpi daromad, mahsulot birligiga moddiy-pul va mehnat sarfi, daromad va rentabellikdi
Yer bonitlrovkasi - bu tuproqning unumdorligiga ko‘ra yerlarni birbiriga taqqoslash, solishtirish bahosidir. U agrotexnik tadbirlar va yerga ishlov berish intensivligi darajasida o‘tkaziladi. Bonitirovka qilishdagi ko‘rsatkichlar tizimda qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligi bilan birgalikda tuproq turlari va tarkibi, xususiyatlari (fizik holati, gumus, mineral o‘g ‘itlar, namlik o ‘tkazuvchanligi) ham e’tiborga olinadi. Natijada ball bonitet hisoblanib, guruhlar bo‘yicha hisob-kitob qilinadi. Shunga ko‘ra bonitet - tuproqning tabiiy unumdorlik ko‘rsatkichi bo‘lib, u 100 ballik shaklda baholanadi. Qishloq x o ‘jalik korxonasini suv bilan ta’minlash esa suv ob‘ektlaridan suvni m e‘yorlar bo‘yicha olishni tashkil etish va foydalanishni tartibga solishdan iborat. Davlat bu ishlami nazorat qilish maqsadida l993 yilda "Suv va Suvdan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunni qabul qildi. Qonun 29 bob, 119-moddadan iborat bo‘lib, suvga doir munosabatlami tartibga solish, suvdan oqilona foydalanish, suvni bug‘lanib ketishdan saqlash, unga zararli ta’sirlaming oldini olish, suv ob‘ektlarining holatini yaxshilash, shuningdek suv ta‘minoti korxonasi bilan suv iste’molchilari o ‘rtasidagi munosabatlami yaxshilash, suvdan unumli foydalanishning huquqiy asoslaridan iborat. Suv uchun haq to‘lash, suvdan limit bo‘yicha foydalanish, nazorat qilishni Vazirlar Mahkamasi belgilaydi. Shuningdek, yer monitoringi kabi suv monitoringi degan tushuncha ham mavjud. Qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan suvni monitoring qilish orqali salbiy jarayonlaming sabablari va oqibatlarini o‘rganib, suvdan foydalanish samaradorligini oshirish mumkin. Suvdan foydalanuvchilar qonunlarda belilangan tartibda irrigatsiya va melioratsiya ishlarini bajarishga jalb etiladilar Fan-texnika taraqqiyotining jadal sur'atlar bilan rivojlantirilishi iqtisodiyotni har tomonlama intensivlashtirish hisobiga mahsulot sifatini qat'iy yaxshilashning hal qiluvchi vositasi hisobiga sodir bo'ladi. Qishloq xo'jaligini texnikaviy jihatdan yangilash, yangi-yangi texnologiyalar yaratish, undagi m oddiy-texnika bazasini tubdan o'zgartiradi. Bular bilan bir qatorda ishlab chiqarishni elektlashtiiish, kimyolashtirish, kompyutyerlashtirish, avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash kabi fantexnika taraqqiyotining yo'nalishi orqali fan va texnika ishlab chiqaruvchi kuchga aylanadi. Fan-texnika taraqqiyotining yana boshqa yo'nalishlari ham mavjud, bular: energitikani rivojlantirish, transport, aloqa turlarining yangilarini vujudga keltirish; har hil turdagi texnologiyalami o'zlashtirib, fan va ishlab chiqarishga tadbiq etish; yangi konstruktiv materiallami kashf qilish va foydalanishini yo'lga qo'yish; biotexnologiya, chiqitsiz texnologik jarayonlami ishlab chiqarishga tadbiq etish va hokazo. Qishloq xo‘jaligida esa fan-texnika taraqqiyotining yo‘nalishlari xalq xo‘jaligidagi yo‘nalishlardan ozroq farq qiladi. Bular quyidagilar: yangi yerlarni o ‘zlashtirish, yerlarning m eliorativ holatini yaxshilash, yangi sifatli sug‘orish vositalari va texnologiyalarini yaratish, dehqonchilikda kam suv talab etadigan, tezpishar va yuqori hosil beruvchi urug‘ navlarini, sermahsul chorva mollarini yaratish, mavjud intensiv texnologiyalami takomillashtirish; qishloq xo'jaligiga servis xizmatlarim ko‘rsatish, mahsulotlami qayta ishlash, sifatli saqlash va iste’m olchilarga o‘z vaqtida yetkazib berish qobiliyatiga ega bo‘lgan texnologiyalar va tadbirkorlik sub'ektlarini shakllantirish hamda fan-texnika taraqqiyotini qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishga o‘z vaqtida joriy etishga xizm at qiluvchi raqobatbardosh kadrlami tayyorlash va ulami rag‘batlantirish kabilar. Fan-texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni intensivlashtirish va uning samaradorligini oshirishdagi hal qiluvchi yo'nalishlaridan biri. Intensivlash-umumlashtirish, sem numlilik degan m a‘nolam i anglatadi.
Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishning jadallashuvi birinchidan iqlimga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan albatta, mehnat resurslari bilan zamonaviy, ilg‘or texnologiyalarga bog‘Hq. Qishloq xo‘jaligida resurslar ishlab chiqarish tarkibiga turli materiallar, ishchilar, mashina va inventarlar tayyorlash, texnika vositalarini yangilash, alohida ehtiyot qismlar ishlab chiqarish, texnika va uskunalami kompleks ishlatish, yemxashak ishlab chiqarish, urug‘liklar, ko‘chatlar, shuningdek ko‘p yillik daraxtzorlar yaratish, bog‘ va tokzorlar yaratish, chorva mollari mahsuldorligini oshirish, parrandachilik va baliqchilikda, o‘rmon xo‘jaligida yangiliklar yaratish va ishlab chiqarish jarayonini yanada intensivlashtirish kabilar kiritiladi. Qishloq xo‘jaligida moddiy-texnika resurslarini ishlab chiqarish ishlab chiqarishni ta’minlash maqsadida olib boriladi. Moddiy-texnika resurslarining zamonaviy ko‘rinishi ikki manba orqali ko‘zga tashlanadi:
1) mamlakatimizda fan-texnika taraqqiyoti yuksalishi natijasidagi ishlanmalar hamda
2) import, ya’ni chet el ilg‘or texnologiyalari kirib kelishi natijasida. Ikkinchi turdagi ishlab chiqarish orqali qishloq xo‘jaligining‘ ko'pgina qirralari rivojlantirilmoqda

Intensiv va resurslami tejash texnologiyasining samaradorligini baholashda quyidagi ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi: qishloq xo'jaligi ekmlarining hosildorligi, 1 ga ekinga pul ko‘rinishidagi yalpi mahsulotning chiqishi, 1 ga ekin ekishga mehnat va moddiy-pul mablag‘lari xarajat, qo‘shimcha mablag‘lami qoplash, mahsulot birligiga mehnat sarfi va tannarx, 1 ga ekin ekishdan sof foyda, rentabellik darajasi. Intensiv va resurslami tejash texnologiyasining samaradorligini aniqlash uchun asos hosildorlikning o'sishi, mahsulot sifatini awalgi yillardagiga yoki an’anaviy texnologiyadagiga solishtirgandagiga nisbatan yuqoriligi bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishning turlicha texnologiyalarini baholashda, ulaming iqtisodiy samaradorligini aniqlash kerak bo'ladi:
Is=(Nb-Tb)X b-(N0-T0)X0,
bunda,
Nb Na - I s mahsulotni yangi va bazaviy variantlarda sotish bahosi, so‘m
Tb T0 - I s g‘allaning yangi va bazaviy variantdagi tannarxi, so‘m XfyKfj - 1 ga dan yangi va bazaviy variantda hosildorlik, s.
Qishloq xo‘jaligi ekinlari yetishtirishning intensiv texnologiyasi ozuqa elementlarini balanslashtirilganidan farq qiladi. Ulami xarakterli xususiyatlari - o‘g‘itlami, o'simliklami himoyalash vositalarini qo‘llashning yuqori darajasigina emas, balki ulami kiritishning miqdori, muddat va usullari hamdir. Turli tadqiqotlar, xulosalariga ko‘ra, g‘allaning va paxtaning hosildorligi oshishida mineral va organik o‘g‘itlaming ulushi - 53% ga, tuproqqa ishlov berish hamda ishlami bajarish muddati - 24, awalgilariniki — 9, o'simliklami himoya qilish vositalari va eroziyaga qarshi tadbirlar - 4, navlar va boshqa omillar- 10% ni tashkil etadi. 0 ‘g‘itlami qo‘llashning iqtisodiy samaradorligi ko‘plab o‘zaro aloqador shart-sharoitlar va omillarga, o‘g‘itning assortimenti (turi) va sifatiga bog‘liq.Masalan,ozuqaliligi bilan 1 1 diammofosning o'mini 1 t sulfat ammoniy va 3 t oddiy superfosfat bosadi, shu bilan birga tashish va kiritish (sepish) xarajatlari to‘rt marta qisqaradi. Donador superfosfat kukunsimonga nisbatan 1,5-2 marta samaraliroq. Qishloq xo ‘jaliginin g tabiiy potentsial (im koniyat) larini baholashda quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi: tuproq sifati, quyosh kunlari davom iyligi, faol harorat miqdori (issiqlik bilan ta’m inlanganlik) umumiy quyosh radiatsiyasi (yorug‘lik bilan ta’m inlanganlik), namlik sharoiti - yog‘ingarchiliklar miqdori, suv resurslari bilan ta’m inlanganlik, ob-havo sharoitm ing noqulay kelishi ehtim oli (qurg‘oqchilik, sovuq urishi, sham ol va suv eroziyasi), joylashish sharoitlari va boshqalar. Ushbu omillar qishloq xo‘jaligining turli tarmoqlarga turlicha ta’sir etadi. 0 ‘sim likchilik (ziroatchilik)da issiqlikni va nam likni k o‘p talab qiluvchi ekinlarni tab iiy sharoitlarga qarab joylashtirish talab etiladi. Uncha katta bo‘lm agan maydonlarga don uchun makkajo‘xori, sabzavotlam ing ba‘zi turlari (baqlajon, uzum ) m evali ekinlar (o ‘riklar, shaftolilar, sitrus mevalar, uzum ) ekiladi. Tabiiy potentsiallari o ‘stirishga uncha b og‘liq b o‘lm agan va tabiat sharoitlari jiddiy farqlanadigan hududlarda yetishtiriladigan ekinlarda hosildorlik, m ahsulot sifati, xarajatlar darajasi (lalm i va kuzgi bug‘doy, qand lavlagi, kim gaboqar) keskin farq qiladi. Chorvachilikni joylashtirishda tabiiy om illar uncha jiddiy ta’sir qilm aydi, tabiiy iqlim sharoitlari asosan ozuqa zahiralariga ta’sir qilishi mumkin. Yaylovda boqiladigan chorvachilik (q o‘ychilik, m olchilik, yilqichilik va boshqalar) ham tabiiy om illarga eng ko‘p bog‘liq bo‘lgan omildir. Bunda yaylovlaming mavjudligi, ularning o‘lchami, o‘sim liklari tarkibi, ulardan foydalanish davrining davomiyligi muhim ahamiyat kasb etadi.