1/ ekologiyanin iNKİŞaf tariXİ, MƏQSƏd və VƏZİFƏLƏRİ

11.ATMOSFERİN 
NƏQLİYYAT 
VƏ 
SƏNAYE 
TULLANTILARI İLƏ ÇİRKLƏNMƏSİ 

---

Fotokimyəvi 
duman 
(fotokimyəvi 
smoq) 
Sənaye 
müəssisələrindən və əsasən avtomobillərdən atmosferə buraxılan 
azot oksidləri, karbon qazı, kükürd qazı, qurğuşun birləşmələri, 
toz və his havada toplanaraq dumanla birləşir, insana və bütün 
canlı orqanizmlərə öldürücü təsir göstərən «fotokimyəvi 
duman» və ya «smoq» adlanan qarışıq əmələ gətirir. Smoqun 
əsas səbəbi avtomobillərin iş zamanı buraxdıqdarı qazlardır. 
Hazırda dünyada daxili yanacaq mühərrikli avtomobillərdə il 
ərzində 2 mlrd. tondan artıq neft yanacağı işlədilir. Avtomobil 
mühərrikləri ilə şəhər havasına 25%-dən artıq CO2, 65% 
karbohidrogenlər və 30% azot oksidləri atılır. Yüngül 
avtomobillər hər km-də 10 qrama qədər azot oksidi ayırır. 
Smoqun tərkibinin ən təhlükəli birləşməsi azot oksidləri sayılır. 
Azot oksidləri – monooksid NO və dioksid NO2 bütün yanacaq 
növlərinin yandırılması zamanı yaranır və insanın sağlamlığına 
xüsusilə təhlükəlidir. Atmosferə buraxılan azot oksidləri 
tullantılarının əsas mənbəyi daxili yanacaq mühərrikləri, 
nəqliyyat, aviasiya, İES-lər, sənayenin metallurgiya və digər 
sahələri hesab olunur.
İki cür smoq ayrılır: • duman və qaz tullantılarının qarışığı olan 
sıx duman;
• yüksək konsentrasiyalı zəhərli qazların və aerozolların 
yaratdığı örtük.
1930-cu illərdən başlayaraq ABŞ-ın Los-Anceles şəhəri 
üzərində ilin isti vaxtlarında «smoq», yəni 70% nəmliyi olan 
duman görünməyə başladı. Bu hadisə «fotokimyəvi duman» 
adlandırıldı. Belə ki, «smoqun» əmələ gəlməsi üçün günəş şüası 
lazımdır. Bu şüalar avtomobillərin havaya buraxdığı karbon və 
azot oksidi qarışığından mürəkkəb fotokimyəvi çevrilmələr, 

---

maddələr yaradır. Belə maddələr öz zəhərlilik dərəcəsinə görə 
atmosferdə olan digər çirkləndirici maddələrdən dəfələrlə 
yüksək olur. Fotokimyəvi duman pis qoxuya malik olub 
görünüşü kəskin aşağı salır, adamların gözləri, burun və boğaz 
qişalarını xəstələndirir, boğulma, ağciyər və bronx asma 
xəstəliyini kəskinləşdirir. Fotokimyəvi duman bitkiləri də 
zədələyir, əvvəlcə yarpaqlar gümüşü və ya mis rəngini alır, 
sonra isə solur. Fotokimyəvi dumanlar metalları korroziyaya 
uğradır, rezin və sintetik rənglərin çatlamasına səbəb olur, 
paltarı korlayır, nəqliyyatın işinə maneçilik törədir.
Səhər saatlarında havada çoxlu miqdarda işlənmiş qazlar 
toplanır, günortaya yaxın fotokimyəvi duman əmələ gəlir. 
Günün 2-ci yarısında istiliyin artması nəticəsində inversiya 
zəifləyir, «smoq» yuxaryıa doğru qalxır. Hazırda dünyanın bir 
sıra böyük şəhərlərində – Nyu-York, Çikaqo, Boston, Tokio, 
Milan və başqalarında da fotokimyəvi duman əmələ gəlir. Bu 
əsasən avtomobillərin həddən çox olması ilə bağlıdır. Məs: 
bütün dünyanın yollarında 300 mln-dan artıq avtomobil hərəkət 
edir. Los-Ancelesin havasını 3,0 mln, Parisin havasını 1 mln-a 
qədər avtomobil çirkləndirir. Belə şəhərlərdə avtomobillərin 
buraxdığı qazların dərəcəsi 90%-ə qalxır. «Smoq» hadisəsi acı 
nəticələr vermişdir. London şəhərində sıx dumanlar 1948, 52, 
56, 57 və 1962-ci illərdə qeydə alınmışdır. 1952-ci il dekabrın 5-
9 arasında Londonun üzərində dayanan «smoqdan» 4 mindən 
çox adam ölmüşdür. İngiltərə mütəxəssisləri müəyyən etmişlər 
ki, bu qarışığın tərkibiində bir neçə yüz ton tüstü və sulfat 
anhidridi olmuşdur. Bu səbəbdən 1956-cı ilin yanvarında Nyu-
York şəhərinin üzərində 26 saat qalan «smoq» nəticəsində 400-ə 
yaxın adam zəhərlənib ölmüşdür. Zəhərli qazların miqdarı 
(kükürd 
anhidridi, 
azot 
oksidləri, 
aldehidlər, 
xlorlu 

---

karbohidrogenlər) havada adi haldakından 5-6 dəfə çox 
olmuşdur. Smoqun ən zərərli komponentlərindən biri də ozon 
sayılır. İri şəhərlərdə smoq əmələ gələn zaman onun təbii 
konsentrasiyası (1
⋅
10-8) 10 dəfə və daha çox artır. Ozon burada 
insanın ağ ciyərlərinə və selikli qişalarına, həmçinin bitki 
örtüyünə mənfi təsir göstərir. 
Fotokimyəvi dumanın əmələ gəlməsinin qarşısını almaq üçün 
atmosferin avtomobil nəqliyyatı tərəfindən çirklənməsinə qarşı 
aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilir: • Tullantıların zəhərlilik 
dərəcəliyinin 
qiymətləndirilməsi. 
• 
Daxili 
yanma 
mühərriklərinin təkmilləşdirilməsi. Bu məqsədlə Avropa və 
ABŞ-ın qabaqcıl firmaları az yanacaq işlədən və havaya az 
zərərli qaz buraxan yeni avtomobillər buraxır. • Avtomobil 
benzininin keyfiyyətinin artırılması. Bu məqsədlə tərkibində etil 
spirti, qurğuşun və ətraf mühit üçün zərərli olmayan benzin 
növləri aşkar edilir. • Neytrallaşdırıcılar. Avtomobillərin qaz 
tullantısı yollarında neytrallaşdırıcılar avtonəqliyyat tərəfindən 
buraxılan toksik maddələrin miqdarını azaldır. Bu sahədə 
yüksək nailiyyətlər əldə edilmişdir. • Dizel yanacağı. Dizel 
mühərriki benzin mühərrikinə nisbətən 20-30% az yanacaq 
işlədir. Dizel yanacağı ilə işləyən avtomobillərdə işlənmiş 
qazların zəhərlilik dərəcəsi xeyli az, yəni komponentlərin 
cəminə görə benzin mühərriklərinə nisbətən təxminən üç dəfə az 
olur. • Qazla işləyən avtomobillər. Avtomobillərin qaz 
yanacağına keçməsi atmosferə kanserogen maddərin atılmasını 
100 dəfəyə qədər azalmasına şərait yaradır. Neft tullantılarına 
çəkilən xərc də azalır: hər min ədəd qaz balonlu avtomobillər: 
yük daşıyanlar ildə 12 min ton, taksimator avtomobilləri 6 min 
ton, sərnişin daşıyan avtobuslar 30 min ton neftə qənaət edir. 
Təbii qaz maşınlar üçün əla yanacaq sayılaraq hava ilə yaxşı 

---

qarışır, o, mühərrikdə tam yanır, bunun nəticəsində işlənmiş 
qazlarda zərərli maddələrin miqdarı azalır. • Elektromobillər 
havanı çirkləndirmir, qızdırmır, həm də o qədər də səs-küylü 
deyil. • Yanacağın alternativ növləri. Tədqiqatların nəticələrinə 
əsasən avtomobillərdə benzin, qaz deyil, ekoloji təmiz yeni 
yanacaq növləri təklif olunur. • Ekoloji vəziyyəti yaxşılaşdırmaq 
üçün avtomobil hərəkətinin təşkili. İri şəhərlərdə tıxacları 
azaltmaq məqsədilə yeraltı yollar, şaxələnmiş yeraltı tunellər, 
yerüstü körpülər, şəhərin girəcəyində iri yük maşınları üçün 
xüsusi terminallar yaradılır, çoxmərtəbəli qarajların, avtomobil 
estakadalarının tikilməsi tövsiyə olunur.