1. Fənnin məqsədi və vəzifələri Dilin funksiyaları. Kommunikasiya. Ritorikanın tarixi

89. Lüğət fondunu zənginləşdirmək yolları
Lüğətin zənginləşdirilməsi dedikdə,mənası məlum olmayan yeni sözlərin mənimsənilməsi nəzərdə tutulur.Uşaqlar hər gün öz lüğətinə bir neçə yeni söz daxil etməlidirlər.Yalnız belə lüğət toplama asasında onlar ətrafındakılarla ünsiyyətə girə bilərlər.Dilimizin leksikasının asas hissəsini isim,sifət və feil təşkil edir.Məktəbəqədər yaşlı uşaqların nitqində isim təxminən 50-55, fell 20-25, sifat 7-8 faiz olur.Bu sözlər cümlədə mübtəda,xəbər və təyin kimi tez-tez işləndiyindən uşaqların lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi üzrə işi məhz həmin istiqamətdə aparmaq faydalıdır.Lüğətin digər nitq hissələri,xüsusilə mücərrəd leksikaya malik sayın hesabına zənginləşdirilməsi çətinlik törədir. Uşaqların lüğət ehtiyatını zənginləşdirilməsində sifət üzrə iş xüsusi əhəmiyyətə malikdir.Əşyanın keyfiyyətini və xassəsini bildirən sözlər uşaqların ətraf aləm haqqında anlayış və təsəvvürlərin düzgün formalaşdırır, onların nitqinin incə,obrazlı,təravətli olmasını təmin edir.Ayrı-ayrı əşya və hadisələr haqqında konkret təsəvvürlər ümumiləşdirmə aparmağa imkan verir. Lüğətin möhkəmləndirilməsi və dəqiqləşdirilməsi dedikdə,ilk növbədə sözün ümumiləşdirilməsi və yadda saxlanması başa düşülür.Uşaqların lüğətinə daxil olmuş sözlərin möhkəmləndirilməsi va dəqiqləşdirilməsi üzrə iş hansı sözlərin üzərində getməlidir? Hərşeydən əvvəl,topluluq bildirən sözlər (gilameyvə,yırtıcı heyvanlar, nəqliyyat və s.) , mücərrəd sözlər səslənməsinə və yazılmasına görə çətin sözlər üzərində (escalator,ekskursiya,təsərrüfat va s.).Lüğətin yeni sözlər hesabına zənginləşdirilməsi ilə yanaşı, uşaqların qeyri-fəal lüğətindəki mənası az tanış olan sözlərin hesabına genişləndirilməsi və dəqiqləşdirilməsi də mühum əlamətinə görə mənimsəyir,onun mənasını genişləndirir və dəqiqləşdirir.Bu zaman sinonimlar,anonimlər və çoxmənalı üzrə işlər mühüm rol oynayır. Lugetin feallasdirilmasi luget isinin en muhum vezifesidir. Usaq mueyyen sozlerin menasini bilir, lakin nitqde ondan istifade etmirse, onun luget mezmunun deqiq basa dusduyu sozlerden getdikce daha cox istifade ede bilerse, demeli, onun lugeti feallasir. Sozun secilmesini muhum sertleridir. Bu baximdan sinonimler ve anonimler uzre is faydalidir. Lugetin feallasdirilmasinda eliverisli nitq situasiyasinin yaradilmasi muhum rol oynayir. Ele sual vermek, ele sekil gostermek, ele movzuda danismagi teleb etmek lazimdir ki, usaqlar nezerde tutulmus yeni sozleri isletmek mecburiyyetinde qalmasinlar. K. D. Usiniski yazmisdir: "..Usaq yaddasinda soz ve dil formalarinin "cagirilmasi" cox faydalidir: usaqlarda dogma dilin soz ve formalar ehtiyati, adeten, az olmur, lakin onlar bu ehtiyyatdan istifade etmeyi bacarmirlar. Vaxt, teleb olunan sozun ve formanin yaddasda axtarib tez ve duzgun tapmaq verdisin nitq qabiliyyetinin inkisafindan en muhum sertlerden biridir".Demeli, usaglarin sozun mena dairesini nece basa dusmeleri onlarin sozleri feal nitqde nece isletmelerinden cox asilidir. Nitqin temizliyi ugrunda mubarize onun edebi dile mensub olmayan soz ve ifadelerden azad etmek vezifesinin qarsiya goyur. Maksim Qorki demisdir: "dili temizlemek ona gore cox zeruridir ki, biz sozlerde kohne ve yeni, onlarin barismaz ziddiyetlerinin eks etdirmekle dil materiali ile isleyir, onunla yeni, real varliga daxil oluruq". Mektebeqeder yasli usaqlarin nitqine nene-babalarinin, etrafdaki yaslilarin nitqinden dialektizmler, arxaik sozler, hemcinin az da olsa nitgi zibilleyen vulqar sozler daxil olur. Onlarin nitqinde "cibisdan", "gombul", "sisqa", "zirpi", "hirtildama", "cirdi" (qacdi), "moda", "xasal" (coxyeyen), kimi loru ve vulgar sozlere rast gelmek, xususiledozulmezdir. Bundan elave, usaqlar korpelikden alisdiqlari "sey", "zad" kimi sozleri yerli-yersiz, tez-tez isledirler. Mektebeqeder yasli usaqlarin nitqi ucun xarakterik olan "day-day" (dayi), "cici" (teze), "oc ele" (eyles), "am ele" (ye), "qaqa" (meyve), "dada" (yemek), "qaqas" (qardas), "dudud" (masin), "meme" (ana), "quc ele" (qucagina goturmek), "bay-bay" (yatmaq), "ak ele" (vur), "xix ele" (kes) ve S. sozlerin bir gismi sonralar onlarin nitqinde mohkem yer tutur. Luget uzre isin yuxarida gösterdiyimiz saheleri bir-biri ile six vehdetde oldugundan her bir mesgelede, nitq inkisafi uzre isin her aninda terbiyeci onlari ehate etmeyi unutmamalidir. Terbiyeci hem de luget isinin dilin diger saheleri ile (orfoepiya, uslubiyyat, qrammatika ve s.) elagesini nezerden qacirmamalidir. Soz dilin esas leksik vahididir. Dilin ele bir sahesi yoxdur ki, sozle bagli olmasin. Soz uzerinde isi duzgun ve semereli teskil etmek ucun onun xarakteristikasini bilmek lazimdir. Sozun seslerden ibaret olmasi, onu fonetika ile; varligin her hansi hadisesini, esyasini adlandirmasi, basqa sozle, mueyyen mena kesb etmesi onu leksika ile; mueyyen qrammatik formada olmasi onu qrammatika ile elaqelendirir. Fonetik qabiq, qrammatik forma ve mueyyen menaya malik olmayan soz yoxdur. Sozun leksik, fonetik xususiyyetleri bunlardir: 1. Fonetik ifadelilik; 2. Semantik valentlilik; 3. Vurgusuz ve ya vurgulu olmasi; 4. Leksik qrammatik munasibetde olmasi; 5. Butovluluyu; 6. Nitq axinindan ayrilmamasi; 7. Cumle icerisinde islenmesi ve s. Sozun en muhum xususiyyetlerinden biri onun leksik ve grammatik menasinin vehdetde olmasidir. Unsiyyet prosesinde sozun leksik menasi saxlamaqla muxtelif sekillere salinir (her cur konkretlikden mehrum olan umumilesmis mena kesb edir, basq a sozle, hallanir, kemiyyete, zamana gore deyisir). Sozun dilden kenardaki realligi ifade etmek qabiliyyeti onun leksik menasi adlanir. Soz neleri ifade ede (kodlasdira) bilir? 1. Insani (ana, ata, fehle, adam, lqar ve s.); 2. Esyalari (alma, agac, qus, corek, qelem ve s.); 3. Hadiseleri (yagis, simsek, zelzele ve s.); 4. Hereketi (qacmaq, tikmek, yazmaq, sevinmek ve s.); 5. Mucerred esyalari (arzu, mehebbet, qurur ve s.) 6. Esyalarin elametini (yasil, goy, seligeli, namuslu ve s.); 7. Hereketin elametlerini (suretli, telesik, yuxariya ve s.); 8. Ededleri (yeddi, qırx beş, iyirmi ve s.) isinin muveffeqiyyetle heyata kecirilmesi ucun ilk esas sozun mahiyyetini ses obrazinin ve onda mohkenmlenmis mezmunun vehdeti kimi basa dusmekden ibaretdir. Sozun ictimaiyyet terefinden mohkemlenmis mezmunun (anlayisin) usaq terefinden menimsenilmesi luget isinin merkezi halqasini teskil edir. Usagin lugetinin zenginlesdirilmesi idrak fealiyyetinin inkisafina, ferdilesdirilmisqavrayis ve tesevvurlerin, hemcinin tefekkur elementlerini formalasmasina istinad etmelidir. Soze yiyelenme ve onu deqiq menada islede bilme bacarigi, sozu muvafiq anlayisa and etmek, serhedini mueyyenlesdirmek bacarigi ile elagedardir. Sozun leksik menasinin esasinda anlayis durur. Anlayis mucerred tefekkurun formasi, xarici alemi eks etdirmeyin en yuksek pillesi olmaqla esya ve hadiselerin umumi elametlerinieks etdirir. Anlayis varligin umumilesdirilmis inkiasi olmaqla sozun menasini duzgun anlamaga getirib cixarir. Anlayisla soz qirilmaz vehdetde olsa da, onlari eynilesdirmek sehv olardi. Anlayis tefekkurun elementi olmaqla varligin hadiselerini qirmizi rezin topudur. Bu dovrde bele sozler de xususi isimler movqeyinde, qavranir; 3. Eynicinsli esyalara (herekete, keyfiyyete) eyni adin verilmesi. Iki yasli usaq adamin eylesmesi ucun her hansi olcude, her hansi formada, her hansi rengde esyani leksik menasini-stul kimi basa dusulur. 4. Cins anlayisi ifade eden sozler-qus (serce, qarga, qaranqus qusdur), agac (soyud, sam, cinar agacdir). Bele sozleri uc yasinda menimseyirler; 5. Hereket ve eleametin isim kimi umumilesdirilmesi: gezinti, gorus, yasilliq, qizarti. Usaqlar bele sozleri dord yasinda menimseyirler; 6.Murekkeb cins anlayisini ifade eden sozler: bitki-agaclar, otlar, cicekler; quslar-ev quslari, yirtici quslar. Bele sozlerin menasini usaqlar yalniz bes-alti yasinda menimseyirler; 7.Sirf leksik umumilesdirme xarakterli sozler: elamet, keyfiyyet, munasibet, veziyyet, hereket.