1. Fənnin məqsədi və vəzifələri Dilin funksiyaları. Kommunikasiya. Ritorikanın tarixi

95. Praktik üslubiyyat və normalar
Praktik üslubiyyat, şəraitindən, məzmun və məqsəddən asılı olaraq nitqin müxtəlif imkanlarını, nitqin keyfiyyətini öyrənir. O, nitqdə nəyin yaxşı və ya pis olduğunu müəyyən edir. Üslubiyyat bir termin kimi XX əsrin I rübündə elmə daxil olmuş, əsasən, ədəbiyyatşünaslığa aid edilmişdir. Keçən əsrin 40cı illərindən başlayaraq dilçilikdə və ədəbiyyatşünaslıqda hegemonluğu ələ alan akademik V.V.Vinoqradov üslubiyyatın müstəqil dil sahəsi olduğunu qətiyyətlə sübut etdi. Alim haqlı olaraq göstərdi ki, bədii üslub məhz bədii dillə yaranır. Buna görə də o dilçilik sahəsi olmalıdır. Amma alim bədii ədəbiyyatın üslubiyyatı adı ilə xüsusi üslubiyyat da göstərir.Nitq mədəniyyəti isə o vaxt yüksək səviyyədə ola bilər ki, dil strukturunun bütün səviyyələrinin normaları formalaşmış olsun. Məsələn, fonetik norma, leksik norma, morfoloji norma, sintaktik norma formalaşmamışsa, ona ədəbi dil demək olmaz. Bütün səviyyələrdə dil vahid və ünsürlərinin yalnız ən nümunəvisi qəbul edilir ki, bu da həmin sahə üçün norma hesab edilir. Məsələn, Xalq danışıq sferasında norma sabitləşmiş olmur. Ədəbi dildə isə yalnız normativ – hamının qəbul etdiyi nümunədən istifadə edilir. Bəzən dildə bir neçə variantın olması normal hesab edilir. Amma dildə gedən inkişaf onlardan birini qəbul edir. Natiq yalnız dil normalarına əməl etdikdə, nitqi effektli ola bilər. Fonetik normadan kənara çıxmaq əsl natiqi yüksək tribunadan aşağı səviyyəyə endirər. Təsəvvür edək ki, bir nəfər ya elmi məclisdə, ya böyük bir mitinqdə, ya iclasda mənsub olduğu dialektin ―normaları‖ ilə danışır. Onun necə qarşılanacağını təsəvvür etmək çətin deyil. Biz yeri gəldikcə orfoqrafik qaydalar (normalar), orfoepik – normalar, prosodik normalar, morfoloji və sintaktik, habelə fonosintaktik normalar haqqında geniş bəhs edəcəyik. Ona görə də bu haqda müfəssəl məlumata ehtiyac görmürük. Deməli, natiqlik sənəti üç cəhətlə bağlıdır: üslubiyyat, norma və ritorik qanunlar.
96. Yazılı nitq normaları və orfoqrafiya
Orfoqrafiya, yazı qaydaları ,yazıda nitqin qrammatik formaları və sözlərin həmahəng ifadəsi. Həmçinin, bu həmahəngliyi təmin edən qaydalar toplusudur və bununla məşğul olan dilçiliyin sahəsidir.Orfoqrafiya — sözlərin düzgün yazılışını öyrənən, bir linqvistikanın sahəsidir.Yazılışın həmahəngliyi deyilişin individual və dialektik xüsusiyyətlərini aradan qaldırır, bu isə öz növbəsində təkrar soruşmaq imkanı olmadıqda qarşılıqlı anlaşmaya gətirib çıxarır.Yazılı nitq-Yazı insanların yaratdığı, səs dilini düzəltmək üçün istifadə olunan köməkçi işarə sistemidir. Digər tərəfdən, yazı şifahi nitqi təyin etmək funksiyasını yerinə yetirərək bir sıra müstəqil funksiyalar əldə edən müstəqil bir ünsiyyət
sistemidir. Yazılı nitq insanın topladığı bilikləri mənimsəməyə imkan verir, insanların ünsiyyət dairəsini genişləndirir, birbaşa ünsiyyətin sərhədlərini qırır.Yazı tarixçiləri iddia edirlər ki, yazı ağaclardakı ilk çentiklərdən, qayaüstü rəsmlərdən tutmuş bu gün insanların çoxunun istifadə etdiyi səs-hərf növünə qədər uzun bir tarixi inkişaf yolu keçib, yəni yazılı nitq şifahi nitqdən sonra ikinci dərəcəlidir. Yazıda istifadə olunan hərflər nitq səslərinin göstərildiyi işarələrdir. Yazıda istifadə olunan durğu işarələri nitq seqmentinə xidmət edir: nöqtələr, vergüllər, tirelər şifahi nitqdə intonasiya fasiləsinə uyğun gəlir. Bu o deməkdir ki, hərflər yazılı nitqin maddi formasıdır.Yazılı nitqin əsas funksiyası -şifahi nitqin fiksasiyasıdır ki, onun məqsədi onu məkan və zamanda saxlamaqdır. Yazının olduğu hallarda insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edir nə vaxt onlar məkanla ayrıldıqda, yəni müxtəlif coğrafi nöqtələrdə və zamanda yerləşdikdə birbaşa əlaqə mümkün olmur. Qədim dövrlərdən bəri insanlar birbaşa ünsiyyət qura bilməyən məktublar mübadiləsi aparırdılar ki, onların bir çoxu zaman baryerini keçərək günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Telefon kimi texniki rabitə vasitələrinin inkişafı yazının rolunu müəyyən dərəcədə azaldıb. Amma faksın meydana çıxması, indi isə məkanı aşmağa kömək edən internetin yayılması yazılı nitq formasını yenidən aktivləşdirib. Yazılı nitqin əsas xüsusiyyəti məlumatı uzun müddət saxlamaq qabiliyyətidir.Yazılı nitq onunla fərqlənir ki, nitq fəaliyyətinin özündəünsiyyət şəraiti və məqsədi müəyyən şəkildə, məsələn, bədii əsərdə və ya təsvirdə əks olunur. Elmi təcrübə, məzuniyyət bəyanatı və ya qəzetdə məlumat mesajı. Deməli, yazılı nitq üslub əmələ gətirən funksiyaya malikdir ki, bu da seçimdə özünü göstərir dil alətləri, bunlar müəyyən funksional üslubun tipik xüsusiyyətlərini əks etdirən konkret mətn yaratmaq üçün istifadə olunur.