4.3. Avropa ölkələrində siyahıyaalma təcrübəsi
Əldə olan materialların təhlili göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə yüksək səviyyədə elektron informasiya sistemi olduğu üçün və iqtisadi siyasətin formalaşdırılması konkret sahəni əhatə etdiyi üçün siyahıyaalma zamanı sahə konsepsiyasına üstünlük verilir. Yəni fərdi sahibkarların və hüquqi şəxslərin siyahıyaalınması iqtisadiyyatın sahələri üzrə (Türkiyə - sənaye və iş yerləri, Almaniya - ticarət və xidmət, İtaliya - kənd təsərrüfatı) aparılır. Ölkəmizdə iqtisadiyyatın uzunmüddətli inkişaf istiqamətləri yeni formalaşdığına görə və mövcud iqtisadi vahidlərin fəaliyyət növləri qarışıq olduğu üçün, eyni zamanda bu sahədə kifayət qədər təcrübənin olmadığına görə fərdi sahibkarların və hüquqi şəxslərin iki mərhələli üsulla siyahıyaalınması daha məqsədə uyğundur.
Almaniyada ticarət müəssisələrinin statistik müşahidəsi forması və strukturu aşağıdakı kimidir:
- ticarət müəssisələrinin siyahıyaalınması (5-10 ildən bir);
- aylıq müşahidələr;
- illik müşahidələr;
- birdəfəlik müşahidələr (2-3 ildən bir).
Statistik müşahidələrin növləri
Statistik müşahidə sahəsi
|
Statistik müşahidəlinin tərkib elementləri
|
Ticarət , mehmanxana - restoran bölməsinin siyahıyaalınması
|
İllik müşahidələr
|
Aylıq müşahidələr
|
Birdəfəlik müşahidələr
| |
Topdan satış
|
850 000 müəssisə
(təqribən 940 000 vahidi əhatə edir)
|
Statistik müşahidələrin həcmi
|
10000 müəssisə
|
20000 müəssisə
|
Ticarət vasitəçiliyi
|
daxil deyil
|
10000 müəssisə
|
daxil deyil
|
Pərakəndə ticarət
|
25000 müəssisə
|
Mehmanxana-restoran sektoru
|
|
8000 müəssisə
|
Ticarət müəssisələrinin başdan-başa qeydiyyatı bu sahəyə aid bütün müəssisələri əhatə edir və müəssisənin dövriyyəsi, işçilərin sayı, istehsal gücü və başqa əsas göstəricilər toplanır.
Aylıq və illik müşahidələr hesabat verən müəssisələri əhatə edir. Bu müşahidələrin məlumatları əsasında iqtisadiyyatın qısamüddətli proqnozu, istehlakın mövsümi dəyişmələrinin qiymətləndirilməsi üçün məlumatlar toplanır. Aylıq statistik müşahidədə göstəricilər sistemi minimal suallarla (dövriyyə və məşğulluğa aid suallar, qısamüddətli iqtisadi vəziyyətin və məşğulluğun qiymətləndirilməsi üçün vacib məlumatlar) məhdudlaşdırılmışdır. İllik müşahidələr konyunktur və struktur dəyişikliklərinin təhlili üçün zəruri göstəriciləri əhatə edir. İllik statistik müşahidələrdə göstəricilər sisteminə işçi heyətin sayı, mal və materialların daxil olmaları, mövcud ehtiyatlar, investisiyalar haqqında göstəricilər də daxil edilir. Bu məlumatlar heyətə çəkilən xərclərin qiymətləndirilməsi, məhsuldarlığın hesablanması və başqa məqsədlər üçün istifadə olunur.
Birdəfəlik müşahidələr müəssisələrin struktur təhlili haqqında məlumatlar üçün istifadə olunur. Bu müşahidələrin köməyi ilə, ilk növbədə, alış və satış kanalları, malların nomenklaturasının dəyişiklikləri, onların müəssisələrin strukturuna təsiri aşkara çıxarılır. Bu müşahidələrin məlumatlarından ticarətdə qiymət indekslərinin hesablanmasında çəkilərin yeniləşdirilməsi üçün istifadə edilir.
Giriş göstəriciləri (müşahidə növləri üzrə)
Göstəricilərin adı
|
Topdansatış ticarəti, pərakəndə ticarət, ticarət vasitəçiliyi və mehmanxana-restoran sektoru üzrə müşahidəni əhatə edən göstəricilər
|
Ticarət müəssisələrinin, mehmanxana-restoran sektorunun siyahıyaalınması
|
Aylıq müşahidələr aparılan müəssisələr
|
İllik müşahidə aparılan müəssisələr
|
Birdəfəlik müşahidə aparılan müəssisələr
|
Bölmələr
|
Müəssisələr
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
1.İşləyənlərin cəmi sayı
|
x
|
X
|
|
x
|
|
2.Daimi məşğul, qismən məşğul
|
x
|
X
|
x
|
|
|
3.Muzdlu işləyənlərin sayı
|
x
|
X
|
|
x
|
|
4.Cəmi dövriyyə
|
x
|
X
|
x
|
x
|
TT,PT,MP
|
fəaliyyət göstərənlər üzrə
|
x
|
X
|
|
x
|
TT,PT,MP
|
mal qrupları üzrə
|
TT,PT
|
TT,PT
|
TT,PT
|
TT,PT
|
TT,PT
|
satış formaları üzrə
|
|
|
|
TT,PT,MP
|
TT
|
dövriyyə növləri üzrə
|
|
|
|
MP
|
|
5.İstehlakçı qrupları üzrə daxili dövriyyə
|
|
|
|
TT
|
TT
|
6.Komisyon ödəmələri üzrə ticarət dövriyyəsi
cəmi
mal qrupları üzrə
|
|
TT,TV
TV
|
|
TT,TV
TV
|
|
7.Mal və materialların daxil olması
|
|
|
|
|
|
8.Digər müəssisələr tərəfindən xammalın emalına xərclər
|
|
|
|
x
|
|
9. Malların çeşidi
|
|
|
|
TT,PT,MP
|
TT,PT,MP
|
10.Mal göndərənlərin qrupları üzrə daxili alış
|
|
|
|
TT,PT
|
TT,PT
|
11. Mal və material qalığı (ilk/son)
|
|
|
|
x
|
|
12. İnvestisiya
|
|
|
|
x
|
|
13. Əsas istehsal vəsaitlərinin icarəsinə (kirayəsinə) xərclər
|
|
|
|
x
|
|
14.Əsas istehsal vəsaitlərinin satışından pul gəliri
|
|
|
|
x
|
|
15.Əmək haqqı məbləği
|
|
|
|
x
|
|
16.Müəssisənin satış firmalarının müəyyən edilməsi üçün iştirak xarakteri
|
|
x
|
|
|
|
17.Müəssisə forması (mağaza, yanacaq doldurma stansiyası)
|
PT
|
|
|
|
|
18.Yerləşmə sahəsi
|
PT
|
|
|
|
|
19.Ticarət sahəsi
|
PT
|
|
|
|
|
20.Xidmət forması
|
TT,PT
|
|
|
|
|
21.Yerləşmə ərazisi
|
TT,PT
|
|
|
|
|
22.Maşınların saxlanma yerinin mövcudluğu
|
TT,PT
|
|
|
|
|
23.Kirayənişinlər üçün yerlərin mövcudluğu
|
MR
|
|
|
|
|
24.Kirayənişinlər üçün otaqların sayı
|
MR
|
|
|
|
|
25.İstirahət üçün evlərin və otaqların sayı
|
MR
|
|
|
|
|
26.Hüquqi statusu
|
MR
|
|
|
|
|
Qeyd: TT- topdan ticarət; PT- pərakəndə ticarət; TV-ticarət vasitəçiliyi; MR-mehmanxana-restoran sektoru.
Çıxış göstəricilərinin paylanması (müşahidə növləri üzrə)
|
Əlavə və hesablanmış (törəmə) çıxış göstəriciləri
|
Ticarət, xidmət müəssisələrinin siyahıyaalı-nması
|
Ay-lıq
|
İllik
|
Birdə-fəlik
|
müşahidələr
|
Bölmələr üzrə
|
Paylanma (qruplar) üzrə
|
Alınma mənbəyi
|
Bölmə
|
müəssisələr
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
Regional bölgü üzrə
|
İnzibati ərazi bölgüsü
|
Müəssisənin və ya bölmənin ünvanı
|
x
x
x
|
X
x
x
|
x
|
x
|
x
|
İqtisadi-sistematik bölgü üzrə
|
Alt şöbələr
Qruplar
Alt qruplar
Siniflər
|
Mal qrupları haqqında müəssis-sənin və ya bölmənin məlumatları
|
x
|
x
|
x
|
x
x
|
x
x
|
Məşğulluq qrupları üzrə
|
10 kateqoriya
|
Müəssisə və ya bölmədə işləyənlərə dair məlumatlar
|
x
|
x
|
x
|
x
|
|
Dövriyyə qrupları üzrə
|
16 kateqoriya TT,PT,TV üzrə
18 kateqoriya MR üzrə
|
Müəssisə və ya bölmənin dövriyyəsi haqqında məlumatlar
|
x
|
x
|
x
|
x
|
TT,PT
|
Əsas ticarət meydan-çaları qrupu üzrə
|
15 kateqoriya
|
Bölmənin əsas ticarət meydançalarının ölçüsü haqqında məlumatlar
|
PT
|
|
|
|
|
Müəssisənin bölmələrinin sayı üzrə qruplar
|
5 kateqoriya
|
Bir müəssisənin bölmələri üçün statistik hesabat blanklarının sayı
|
|
x
|
|
|
|
Kirayənişinlər üçün otaqların və ya yerlərin sayı üzrə qruplar
|
7 kateqoriya
|
Bir bölmənin kirayənişinləri üçün otaqlar və ya yerlər haqqında məlumatlar
|
MR
|
|
|
|
|
Bir neçə istehsal növündən ibarət müəssisələr üzrə pərakəndə satış mağazalarının paylanması
|
-mağazalar
-özünəxidmət mağazaları
-istehlak bazarları
-univermaqlar
-müxtəlif mallar satan digər mağazalar
-supermarketlər
-qida məhsullarının satışı üzrə digər mağazalar
|
-iqtisadi sinif
-əsas ticarət mey-dançalarının ölçüsü
-bölmələrin xidmət formalarına dair məlumatlar
|
PT
|
PT
|
PT
|
PT
|
PT
|
Topdansatış ticarətin növlər üzrə paylanması
|
-daxili topdansatış ticarəti
--istehsal əlaqələri üzrə ticarət
--istehlak əlaqələri üzrə ticarət
-xarici ticarət
--idxal ticarəti
---istehsal əlaqələri üzrə ticarət
---istehlak əlaqələri üzrə ticarət
--ixrac ticarəti
-ümumi ticarət
|
Satış sahələri, istehlakçı qrupları, alış sahələri,
o cümlədən müəs-sisələrin təchizat qrupları haqqında məlumatlar
|
|
TT
|
TT
|
TT
|
TT
|
Xidmət formalarına görə anbardan topdansatış ticarətinin paylanması
|
-özünəxidmət topdansatış ticarəti
-təchizat üzrə topdansatış ticarəti
|
bölmələrin xidmət formaları haqqında məlumatlar
|
TT
|
|
|
|
|
Qeyd: TT- topdan ticarət; PT- pərakəndə ticarət; TV-ticarət vasitəçiliyi; MR-mehmanxana-restoran sektoru.
Nəzərdə tutulmuş çıxış cədvəlləri
(ticarət və mehmanxana-restoran sektoru üzrə)
Göstəricilər və onların paylanması (qruplaşdırılması)
|
Ticarətin sahələri üçün müşahidələrin
|
Ticarət müəssisələrinin siyahıyaalınması
|
illik müşahidə-lər
|
Birdəfəlik müşahi-dələr
|
Aylıq müşahi-dələr
|
Bölmələr üzrə cədvəlləri
|
Müəssisələr üzrə
cədvəlləri
|
Müəssisələr üzrə cədvəlləri
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
1. İşləyənlər
1.1-Cəmi
1.2-Qismən məşğullar
1.3-İş alanlar
1.4-əsas bölmələrdə
1.5-göstəricilərin dəyişməsi, faizlə
1.6-mütləq göstəricilər
2. Dövriyyə
2.1-Cəmi
2.2-Müəssisələrdə fəaliyyət növləri üzrə
2.3-Bölmələrdə fəaliyyət növləri üzrə
2.4-Xidmət formaları üzrə
2.5-Mal (əmtəə) qrupları üzrə
2.6-Satış formaları üzrə
2.7-Kirayəşinlərin qəbulu, onların qidalandırıl- ması və digər dövriyyə üzrə
2.8-Satış sahələri üzrə
2.9-İstehlakçılar qrupu üzrə
2.10- Qiymətlərin dəyişməsi, faizlə
-müvafiq qiymətlərlə
-müqayisə dövrünün qiymətləri ilə
2.11- mütləq göstəriciləri
-müvafiq qiymətlərlə
-müqayisə dövrünün qiymətləri ilə
3. Komisyon ödəmələrə görə mal (əmtəə) dövriyyəsi
3.1- Cəmi
3.2- Mal (əmtəə) qrupları üzrə
4. İstehsal gücü göstəriciləri
4.1. - Mağazaların ümumi sahəsi
4.2. - Əsas ticarət sahəsi
4.3 - Nəqliyyat vasitələrinin saxlanılması üçün
yerin mövcudluğu
4.4.- Kirayəşinlər üçün otaqların sayı
4.5.- İstirahət üçün ev/otaqların sayı
|
x
x
x
x
x
TT
PT
PT
TT,PT
MR
MR
|
x
x
x
x
x
x
TT,TV
|
x
x
x
x
x
TT,PT
PT
MR
TT,TV
TV
|
TT
TT
TT
|
TT,PT,MR
TT,PT,MR
TT,PT,MR
TT,PT,MR
TT,PT,MR
TT,PT,MR
TT,PT,MR
TT,PT,MR
TT,PT,MR
|
5.Malların daxil olması
5.1. Xammalın emalı üzrə işlərə çəkilmiş xərclər daxildir
5.2. Alınmış malların və xammalın emalı üzrə işlərə çəkilmiş xərclər daxil deyil
5.2.1 Cəmi
5.2.2. Alış sahələri üzrə
5.2.3. Mal göndərənlərin qrupları üzrə
5.2.4. Mal qrupları üzrə
5.3. Xammalın emalı üzrə işlərə çəkilmiş xərclər
|
|
|
X
|
TT,PT
Tt,PT,MR
TT,PT
TT,PT
TT,PT,MR
TT,PT
|
|
6. Maliyyə və ya təqvim ili üzrə ilin əvvəlinə və sonuna mal və material qalığı
|
|
|
X
|
|
|
7. Əsas kapitala investisiya
|
|
|
X
|
|
|
8. Əsas istehsal vəsaitlərinin icarəsi (kirayəsi) xərcləri
|
|
|
X
|
|
|
9. Əsas istehsal vəsaitlərinin satışından pul gəliri
|
|
|
X
|
|
|
10. Əmək haqqı xərcləri
|
|
|
X
|
|
|
11. Hesablanmış törəmə göstəricilər
11.1 Ümumi gəlir
11.2. İstehsal-iqtisadi göstəricilər (işləyənlərə düşən dövriyyə, əsas ticarət sahələrinin bir kvadrat metrinə düşən dövriyyə, anbarın orta dövriyyəsi)
|
x
|
X
|
x
x
|
|
TT,PT,MR
|
12. İqtisadi-sistematik paylanma
|
x
|
X
|
X
|
TT,PT,MR
|
TT,PT,MR
|
13. Regional paylanma
|
x
|
X
|
X
|
TT,PT,MR
|
TT,PT,MR
|
14.Hüquqi forma
|
x
|
X
|
X
|
|
|
15.Ticarət vasitəçiliyi forması (makler)
|
|
TV
|
TV
|
|
|
16.Müəssisə forması (zavod ticarət müəssisəsi)
|
|
TT,PT
|
TT
|
TT
|
|
17.Xidmət forması (özünəxidmət və s.)
|
TT,PT
|
|
TT
|
TT
|
|
18. Yerləşdiyi ərazi
|
TT,PT
|
|
|
|
|
19.Topdan satış ticarət növü
|
|
TT
|
TT
|
TT
|
|
20.Topdan satış ticarətdə satış forması (tranzit, anbardan və s.)
|
|
TT
|
TT
|
TT
|
|
21.Pərakəndə ticarətdə satış forması (göndərişlə və s.
|
|
PT
|
|
|
|
22. Pərakəndə ticarətdə istismar forması
|
PT
|
|
|
|
|
23. Pərakəndə ticarət forması
|
PT
|
PT
|
PT
|
PT
|
|
24.Mal növləri
|
|
|
|
TT,PT,MR
|
|
25.Qruplar üzrə
25.1. işləyənlərin sayı
25.2. dövriyyə
25.3. bölmələrin sayı
25.4. əsas ticarət sahələrinin ölçüsü
25.5. kirayəşinlər üçün otaqların və yaxud
ayrı-ayrı yaşayış vahidlərinin sayı
25.6. kirayəşinlər üçün yerlərin və yaxud
gecələyənlər üçün yerlərin sayı
|
x
x
PT
MR
MR
|
x
x
x
|
x
x
x
|
TT,PT
|
TT,PT,MR
TT,PT,MR
|
Qeyd: TT- topdan ticarət; PT- pərəkəndə ticarət; TV-ticarət vasitəçiliyi; MR-mehmanxana-restoran sektoru.
Dostları ilə paylaş: |
