1. İqtisadi vəziyyətin proqnozlaşdırılması, iqtisadi siyasətin işlənməsi və monitorinqi üçün statistikadan istifadə etməklə iqtisadi modellərin hazırlanması və təkmilləşdirilməsi Giriş

3.12. Seçmə statistik müayinələrin göstəricilərinin ölkə üzrə

hesablanması üçün tətbiq olunan metodologiyanın beynəlxalq

tələblərə uyğunlaşdırılması və təkmilləşdirilməsi
Bazar münasibətlərinin inkişaf etdiyi dövrdə uçot və statistikanın beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması statistika orqanlarının qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biridir. Yəni iqtisadi vahidlərin sayı və fəaliyyət dairəsi dinamik olaraq dəyişdiyi üçün bütün statistik vahidlərdən statistik məlumatların toplanması nəinki mümkün olmur, hətta iqtisadi cəhətdən səmərəli deyildir. Ona görə də, statistika təcrübəsində seçmə müayinə metodlarından istifadə edilir.

Başdan-başa müayinə metodundan fərqli olaraq seçmə müayinə metodu ilə aparılan tədqiqat aşağıdakı mərhələləri əhatə edir:

• 
  seçmə planının tərtibi;
  
• 
  seçmə əlaməti üzrə seçmə vahidlərinin qruplaşdırılması;
  
• 
  seçmə əlaməti üzrə seçmə vahidlərinin variasiya göstəricilərinin hesablanması;
  
• 
  reprezentativ seçmə obyektlərinin seçilməsi;
  
• 
  seçmə obyektlərindən məlumatların toplanması;
  
• 
  seçmə müayinənin məlumatlarının ekonometrik təhlili.
  
• 
  yekun məlumatların hesablanması metodunun əsaslandırılması;
  

Seçmə planının tərtibi tədqiqatın hazırlıq mərhələsinə aid olub, siyahıyaalma məlumatlarından, statistik registrdən istifadə etməklə aparılır. Bu zaman seçmə obyektləri, seçmə vahidi və əlaməti dəqiqləşdirilir, göstəricilər aktuallaşdırılır və ölkə üzrə şamil etmək üçün metodlar müəyyənləşdirilir. Ölkə üzrə məlumatların yekunlaşdırılması metodundan asılı olaraq, seçmə əlamətləri müəyyən edilir. Tədqiqat obyektlərinin aktuallaşdırılması hazırlıq mərhələsinin ən vacib işidir (məsələn, ev təsərrüfatlarında gəlirlərin öyrənilməsi üçün ona təsir edən amillər - yaşayanların sayı, işləyənlərin sayı, aktivlərin dəyərindən və s. istifadə edilə bilər). Əgər müşahidə aparılan dövr üçün həmin məlumatlar mövcud deyilsə, onda seçmə tədqiqatının elmi-metodoloji prinsipləri pozulur, aparılmış seçmə reprezentativ olmur. Odur ki, istənilən seçmə müayinənin planının tərtibi və variasiya göstəricilərinin hesablanması, seçmə vahidlərinin statistik registrinin yaradılması qarşıda duran çətin və vacib mərhələdir.
3.13. Beynəlxalq statistikada seçmə məlumatlarının

baş məcmuya şamil edilməsi üçün mövcud metodlar
Seçmə vahidlərinin seçmə əlaməti üzrə variasiya göstəriciləri baş məcmunun variasiya göstəriciləri (orta kəmiyyət, dispersiya, orta kvadratik uzaqlaşma və s.) ilə müqayisə edilir. Seçmə əlamətinin statistik xarakteristikası baş məcmunun statistik xarakteristikası ilə müqayisə edilir, xətanın hüdudu () nəzərə alınmaqla, seçmə məlumatları üzrə yekun göstəriciləri proqnozlaşdırılır.

Seçmə xətasını baş məcmunun seçmə əlaməti üzrə etibarlılıq intervalı (müəyyən F(t) ehtimalı) ilə də göstərmək olar:

Baş məcmu üçün yekun məlumatlar birbaşa hesablama, əmsal və ekonometrik təhlil üsulu ilə hesablanır. Nəticə birbaşa hesablama üsulu ilə seçmə əlaməti üzrə orta kəmiyyəti, baş məcmu vahidlərinin sayına vurulması yolu ilə əldə olunur:

Belə ki, orta kəmiyyət reprezentativ xətaya () malik olduğundan, baş məcmu üzrə yekun məlumat

hüdudlarında yerləşir.

Baş məcmu üzrə yekun məlumatları seçmənin yekun məlumatını məcmu vahidlərinin hissəsinə bölməklə də almaq olar:

Aparılan müayinədə qruplaşmanın olduğunu nəzərə alsaq, baş məcmu üzrə orta qiymət seçmənin qruplar üzrə orta qiyməti və baş məcmuda bu qrupların xüsusi çəkisi əsasında hesablanır:

burada, w_i=N_i / N-dir

Əmsal üsulunda da təkcə seçmə məlumatlarından deyil, eləcə də baş məcmu məlumatlarından istifadə olunur.

Secmə məlumatlarından istifadə etməklə, yekun göstəricilərin hesablanması üçün ekonometrik təhlildən (korrelyasiya, reqressiya, klaster və s.) istifadə olunur. Ekonometrik təhlilin əsas məqsədi əlaqənin sıxlığını qiymətləndirmək və korrelyasiya əlaqəsinin mövcudluğu və sıxlığı haqqında statistik hipotezaların yoxlanmasından, modellərin tərtibi və proqnozlaşdırılmasından ibarətdir.

Reqressiya təhlilinin əsas məqsədi modelin müəyyən olunması və dəyişənlər arasında asılılığın öyrənilməsidir. Korrelyasiya təhlilinin əsas məqsədi təsadüfi dəyişənlər arasında əlaqənin aşkara çıxarılması və onun sıxlığının qiymətinin müəyyən edilməsidir.

İqtisadi proseslərə təsir edən amillərin heç də hamısı təsadüfi kəmiyyətlər olmur. Buna görə də, iqtisadi hadisələrin təhlilində adətən təsadüfi və təsadüfi olmayan kəmiyyətlər arasında əlaqə öyrənilir. Reqressiya əlaqələri adlanan bu əlaqələri statistika ekonometrik metodlarla öyrənir. Ekonometrik metodlardan olan korrelyasiya metodunun köməyilə göstəricilər arasında əlaqənin sıxlığı müəyyən edilir. Bu zaman öz gücünə (güclü, zəif, orta və s.) və istiqamətinə (düz, tərs) görə müxtəlif əlaqələr aşkar edilir. Əgər əlaqələr əhəmiyyət kəsb edərsə, onda onların reqressiya modeli şəklində riyazi ifadəsi tapılır, bu model statistik müşahidənin məlumatları əsasında yekun məlumatların qiymətləndirilməsində (proqnozlaşdırılmasında) tətbiq edilir. Reqressiya modelinin tərtibindən əvvəl müşahidə məlumatlarının normallığı yoxlanılır. Yəni qeyri-normal məlumatlar aşkar edilir və onlar dəqiqləşdirilir. Məlumatların belə təhlili qruplaşdırma (klaster təhlili) metodunun köməyi ilə həyata keçirilir. Klaster təhlili bir ölçülü və çox ölçülü, xətti və iyerarxik ola bilər.

Təcrübə göstərir ki, seçmə zamanı toplanmış məlumatlar bu və ya digər səbəbdən real qiymətdən kənarlaşır.

Məlumatların işlənmə vaxtını (dövrünü) azaltmaq üçün daha səmərəli (qeyri-mərkəzləşmiş və ya mərkəzləşmiş ) üsuldan istifadə edilməlidir.

3.14. Seçmə müayinə məlumatlarının ekonometrik təhlili

Tutaq ki, rayonda hər hansı bir fəaliyyət növü göstərən seçilmiş müəssisələrin aşağıdakı məlumatları mövcuddur (Əlavə 1). Verilmiş göstəricilərin korrelyasiya təhlilini aparsaq, aşağıdakı nəticəni alarıq (ekonometrik təhlildə ölçü vahidi əhəmiyyət kəsb etmədiyinə görə, istifadə edilməmişdir):

	Y	X1	X2	X3	X4
Y	1
X1	0.84	1
X2	0.80	0.74	1
X3	0.88	0.83	0.91	1
X4	0.73	0.68	0.81	0.89	1

Cədvəldən göründüyü kimi, dövriyyənin (Y) material xərcləri ilə (X₁) korrelyasiyası - 0.84, əsas fondların istehlakı (X₂) ilə korrelyasiyası - 0.80, işçilərin sayı (X₃) ilə korrelyasiyası - 0.88, enerji istehlakı (X₄) ilə korrelyasiyası - 0.73-dür. Ən böyük korrelyasiya əmsalı material xərcləri (X₂) ilə işçilərin sayı (X₃) arasında mövcuddur (0.91). Korrelyasiya təhlili göstərir ki, müəssisənin dövriyyəsi (məhsul buraxılışı) verilmiş 4 amildən ən çox işçilərin sayından asılıdır (0.88). İndi isə müəssisənin dövriyyəsinə təsir edən hər bir amilin xarakteristikasını təhlil edək.

Statistik xarakteristikalar	Y	X1	X2	X3	X4
Orta qiymət	15.64	2.06	2.84	23.42	986.97
Standart xəta	2.6	0.43	0.61	3.81	102.07
Median qiyməti	6.5	0.76	0.9	11	898
Moda qiyməti	1.3	0.41	1.2	7	250
Standart uzaqlaşma	16.45	2.75	3.83	24.08	645.55
Seçmə variasiya	270.65	7.58	14.70	579.74	416737.7
Asimmetriya	0.06	10.49	7.53	2.91	0.67
Akses	1.15	2.80	2.39	1.61	0.80
Rang	53.6	14.53	19.16	106	2900
Minimum	1.2	0.14	0.09	3	100
Maksimum	54.8	14.67	19.25	109	3000
Yekun	625.8	82.61	113.84	937	39479
Müəssisələrin sayı	40	40	40	40	40
Etibarlılıq səviyyəsi (95,0%)	5.26	0.88	1.23	7.70	206.46

Statistik xarakteristikaların təhlilinin əsas məqsədi məlumatların paylanmasının qanunauyğunluğunu müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Əgər paylanma normal deyilsə, onda onu normallaşdırmaq lazımdır. Qeyri-normal məlumatlar əsasında hesablanmış orta kəmiyyətin xətası böyük olur və həmin orta kəmiyyətə görə hesablanmış yekun göstəricilər doğru olmur.

Müəssisələrin dövriyyəsi üzrə orta qiymət-15.64, standart xəta-2.6, median qiyməti - 6.5, standart uzaqlaşma - 16.45, variasiya əmsalı - 1.05-dir. Material xərcləri üzrə orta qiymət - 2.06, standart xəta - 0.43, median qiyməti - 0.76, standart uzaqlaşma - 2.75, variasiya əmsalı - 1.33 olur. Əsas fondların istehlakı üzrə orta qiymət - 2.84, standart xəta - 0.61, median qiyməti - 0.9, standart uzaqlaşma - 3.83, variasiya əmsalı - 1.35 olur. İşçilərin sayı üzrə orta qiymət - 23.42, standart xəta -3.81, median qiyməti - 11, standart uzaqlaşma - 24.08, variasiya əmsalı - 1.03 olur. Enerji istehlakı üzrə orta qiymət - 986.97, standart xəta - 102.07, median qiyməti-898, standart uzaqlaşma - 645.55, variasiya əmsalı - 0.65 olur. Normal paylanma qanununa görə əgər variasiya əmsalı - 0.33 (33 %) çox olarsa bu göstəricilər qruplaşdırılmalıdır. Çünki normal paylanmada orta qiymət və median qiyməti bir-birinə yaxın olur. Əks halda, göstəricilərin qiymətlərinin paylanması normal deyil və göstəricinin orta qiymətinin standart xətası böyükdür (müəssisə dövriyyəsi üçün intervalın aşağı həddi 15.64-1.96 x 2.6=10.5, intervalın yuxarı həddi 15.64+1.96 x 2.6= 20.74 olar). Qruplaşdırma aparmaqla orta qiymətin xətasını azaltmaq mümkündür. Əgər orta qiymətin xətası ettibarlılıq səviyyəsini göstərən qiymətdən böyük olarsa, onda bu orta qiymətə əsasən hesablanmış nəticə səhvdir.

Tutaq ki, orta qiymətə görə rayon üzrə müəssisələrin dövriyyəsini tapmaq lazımdır. Rayonda həmin fəaliyyət növü üzrə 150 müəssisə (N=150) mövcuddur. Seçmə əlamətinin orta qiymətini (15.64) baş məcmuda müəssisələrin sayına vurmaqla rayon üzrə müəssisələrin cəmi dövriyyəsini tapmaq olar (15.64*150=2346). Bir işçiyə düşən dövriyyənin (bir işçinin məhsuldarlığını) 150 müəssisədə işləyən işçilərin sayına vurmaqla da rayon üzrə dövriyyəni tapmaq olar. Tutaq ki, 150 müəssisədə 1505 işçi çalışır. Seçmə məlumatlarından məlumdur ki, bir işçiyə 0.67 dövriyyə (məhsuldarlıq) düşür. Onda rayon üzrə ümumi dövriyyə 1008 (0.67 x 1505) olar. Göründüyü kimi, hesablama metodlarının nəticəsi müxtəlifdir. Hər iki metod dövriyyəyə (məhsul buraxılışı) təsir edən amilləri nəzərə almır. Məsələn, material xərcləri, işçilərin sayı ayrılıqda nəzərə alınmışdır. Məhsul buraxılışına təsir edən əsas amilləri nəzərə almaq üçün ekonometrik modellərdən istifadə edilir.

Seçmə müayinə aparılmış 40 müəssisədə dövriyyənin məbləğinə görə qruplaşma aparaq və hər qrup üzrə statistik xarakteristikaları təhlil edək. Nümunə üçün müəssisələri 5 qrupa bölək. Qrupların sayını optimallaşdırmaq üçün iyerarxik klaster təhlilindən istifadə edilir. İyerarxik klaster təhlili müasir proqram vasitələrinin köməyi ilə (məlumatların neyron şəbəkə metodu) yerinə yetirilir.

Xarakteristikalar	Qruplar					Bütün müəssisələr üzrə
	1	2	3	4	5
Orta kəmiyyət	51.9	44.7	21.03	4.2	29.2	15.6
Median qiyməti	50.4	45	20.5	4.4	28.5	6.5
Standart xəta	1.5	1.25	1.07	0.4	2.2	2.6
Yekun	155.6	134.1	147.2	101.2	87.7	625.8
Minimum	50.4	42.4	17.5	1.2	25.8	1.2
Maksimum	54.8	46.7	24.9	7.8	33.4	54.8
Rang	4.4	4.3	7.4	6.6	7.6	53.6
Dispersiya	6.5	4.69	8.08	4.1	14.8	270.7
Asimmetriya	.	.	-1.7	-1.03	.	0.06
Akses	1.7	-0.6	0.2	0.11	0.83	1.15
Harmonik orta	51.8	44.6	20.7	3.08	28.9	4.8
Geometrik orta	51.8	44.7	20.9	3.67	29.07	8.5
Standart uzaqlaşma	2.5	2.17	2.8	2.03	3.85	16.5
Müəssisənin sayı	3	3	7	24	3	40

Cədvəldən göründüyü kimi, müəssisələrin dövriyyəsinin orta qiyməti birinci qrupda 51.9, 2-ci qrupda 44.7, 3-cü qrupda 21.0, 4-cü qrupda 4.2 və 5-ci qrupda 29.2 və qrupların intervalları aşağıdakı kimi olmuşdur:

1-ci qrup 50.4-54.8

2-ci qrup 42.4-46.7

3-cü qrup 17.5-24.9

4-cü qrup 1.2-7.8

5-ci qrup 25.8-33.4

Rayon üzrə yekun göstəricisini müəyyən etmək üçün mövcud müəssisələrin sayı bu intervallar üzrə qruplaşdırılır. Tutaq ki, 150 mövcud müəssisədən 15 müəssisə 1-ci qrupa, 25 müəssisə 2-ci qrupa, 50 müəssisə 3-cü qrupa, 40 müəssisə 4-cü qrupa, 20 müəssisə isə 5-ci qrupa aiddir. Onda həmin fəaliyyət növü üzrə yekun göstərici-3700 (51.9x15+44.7x25+21.03x50+4.2x40+29.2x20) olar. Lakin qruplaşmadan əvvəlki dövriyyənin orta qiymətini müəssisələrin sayına vursaq, yekun dövriyyəni-2346 (150 x 15.64) alarıq. Hər iki metodun tətbiqindən alınmış nəticəni müqayisə etsək, yekun dövriyyələrin fərqi - 1354 (1354= 3700-2346) olur.

Təhlil göstərir ki, qruplar üzrə dövriyyə göstəricilərinin variasiya əmsalları aşağıdakı kimidir:

1-ci qrup 4.8 %

2-ci qrup 4.9 %

3-cü qrup 13.3 %

4-cü qrup 48.3 %

5-ci qrup 13.2 %

Qruplaşmadan əvvəl 105.8 %
4-cü qrupda variyasiya əmsalı 33%-dən çox olduğu üçün həmin qrup yenidən qruplaşdırılmalıdır. Bu proses kəmiyyətlərin qiymətlərində normallıq şərti ödənilənə kimi davam etdirilməlidir.

Reqressiya modeli vasitəsi ilə yekun göstəricilərinin hesablanması

Korrelyasiya təhlili zamanı məlum olmuşdur ki, müəssisələrin dövriyyəsinin material xərcləri ilə korrelyasiyası - 0.84, işçilərin sayı ilə korrelyasiyası - 0.88 olmuşdur. Səbəb və nəticə əlaqələrinə görə, bu misalda asılı dəyişən dövriyyə (Y), sərbəst dəyişən kimi material xərcləri (X₁) və işçilərin sayını (X₂) götürə bilərik.

SPSS proqram paketi vasitəsi ilə ekonometrik təhlil aparsaq, aşağıdakı nəticəni alarıq (Əlavə 2). Alınmış nəticəyə görə reqressiya modeli aşağıdakı kimi olur.

Y = 0.93+2.19 * X₁ + 0.41 * X₂

Modelin adekvatlığını xarakterizə edən parametrlər aşağıdakı kimidir:

Korrelyasiya əmsalı R=0,86

Determinasiya əmsalı R² = 0,85

Darbin Uotson əmsalı DW = 1,1.505

Fişer meyarı F=111.9, Fişer meyarının cədvəl qiyməti F_2,40,0.005=3.232 dir. Göründüyü kimi, F>F_2,40,0.05 - dir, yəni model adekvatdır.

Styudent meyarının (t) qiyməti sərbəst hədd üçün - 0.66, ikinci hədd üçün - 3.25 (X₁), üçüncü hədd (X₂) üçün - 5.36 -dir. Styudent paylanmasının (t) cədvəl qiyməti t_0.05,40=1.684 olduğundan sərbəst hədd modelə daxil edilmir. Yəni t > t_0.005,40.

Modelin son variantı aşağıdakı kimidir:

Y = 2.19*X₁ + 0.41*X₂

İstər registr məlumatlarından, istərsə də digər mənbələrdən həmin fəaliyyət növü üzrə (rayon üzrə) cəmi material xərcləri (X₁) və işçilərin sayı (X₂) məlum olarsa, onda həmin qiymətləri modeldə yazıb yekun dövriyyəni hesablamaq mümkündür. Tutaq ki, rayon üzrə həmin fəaliyyət növündə məşğul olanların sayı 1500 nəfər, bu fəaliyyətlə bağlı material xərcləri 400 - vahiddir, onda bütün 150 müəssisənin dövriyyəsi aşağıdakı kimi hesablanar:

Y = 2.19 x 400 + 0.41 x 1500 = 1775

Rayon üzrə tapılmış yekun göstəricilərini müqayisə etsək, aydın olar ki, yekun dövriyyə ekonometrik modelin tətbiqi ilə 1775, qruplaşmadan əvvəlki orta qiymətin tətbiqi ilə 3700, qruplaşmadan sonrakı orta qiymətin tətbiqi ilə 2346 hesablanmışdır. Bu rəqəmlərdən daha doğrusu ekonometrik üsulla hesablanmış yekundur. Çünki bu modeldə müəssisənin dövriyyəsinə təsir edən iki əsas amil (material xərcləri və işçilərin sayı) nəzərə alınmışdır. Əvvəlki metodlarda isə dövriyyənin məbləği müəssisənin sayından asılı olaraq tapıldığı üçün yekun nəticələr doğru olmaya bilər.

Yeni texnologiyanın tətbiqi və müasir proqram təminatı ekonomertik usulların tətbiqini asanlaşdırır.