1. İqtisadi vəziyyətin proqnozlaşdırılması, iqtisadi siyasətin işlənməsi və monitorinqi üçün statistikadan istifadə etməklə iqtisadi modellərin hazırlanması və təkmilləşdirilməsi Giriş
Əmək xərcləri (xidməti) göstəriciləri
Yüklə 2,59 Mb.
|
|
Əmək xərcləri (xidməti) göstəriciləri 2.18. Əmək xidmətlərinin fiziki həcm indeksini hesablamaq üçün onların miqdarı və keyfiyyətini xarakterizə edən göstəricilər hesablanmalıdır. Cədvəl 2 Əmək xidmətləri indeksinin hesablanması üçün lazım olan məlumatlar
2.19. Əmək məsrəflərinin miqdar göstəricilərinə məşğul əhalinin sayı və onlar tərəfindən işlənmiş saatların miqdarı daxildir. Bu göstəricilər işçi qüvvəsinin müayinə məlumatlarından əldə edilir. İkinci iş yerində çalışan işçilərin işlənmiş vaxtı faktiki işlədiyi sahəyə aid edilir (əsas iş yerinə aid edilmir). Orta illik işlənmiş saatlar işçi qüvvəsi tərəfindən faktiki işlənmiş saatlara, yaxud əmək haqqı ödənilmiş saatların miqdarına görə hesablanır (işlənmiş, lakin əmək haqqı ödənilməmiş saatları nəzərə almaq lazımdır). Sahələr üzrə kiçik həcmli seçmə müşahidə məlumatlarında faktiki işlənmiş saatların miqdarı böyük dəyişikliklə fərqlənir. Əmək haqqı ödənilmiş saatlar adətən böyük olur. Müstəqil məşğul şəxslərin işlənmiş saatları haqqında məlumatları hesablama yolu ilə tapmaq olar. Bu zaman müstəqil məşğul şəxslərin sayı haqqında məlumatlar və muzdla işləyənlərin orta işlənmiş saatlarının miqdarından (növbədən artıq işlənmiş saatlar nəzərə alınmır) istifadə edilir. Əgər hər hansı dövr üçün müstəqil məşğul şəxslərın işlənmiş saatları haqqında məlumat varsa, onda həmin göstəriciləri muzdlu işçilərin işlənmiş saatlarının dinamikasının köməyi ilə ekstrapolyasiya etməklə tapmaq olar. 2.20. Əmək xərclərinin miqdarı göstəricilərindən (adam-saat) müxtəlif kateqoriyalar üzrə məşğul əhalinin məhsuldarlığını hesablamaq üçün istifadə edilir və göstərici əmək amilinin məhsul artımına və məhsuldarlığa təsirinin təhlili üçün lazımdır. Əmək xərcinin miqdarı və keyfiyyəti üzrə göstəricilər əmək xidməti göstəriciləri adlanır. Hər bir kateqoriyalı məşğul əhali üzrə əmək xidmətinin həcmi işlənmiş saatlardan və əmək haqqından asılıdır. Məhsuldarlığın hesablanmasında məşğul əhalinin əmək haqqı ixtisas səviyyəsinə, cins və yaş qrupuna görə işlənmiş saatların miqdarına bölünür. Bu məlumatlar işçi qüvvəsinin müayinəsindən, sosial sığorta məlumatlarından, müəssisə registrindən, əhalinin siyahıyaalınması məlumatlarından götürülür. Müvafiq məlumatlar olmadıqda, məşğul əhalinin əmək haqqının və işlənmiş saatların miqdarını yuxarıdakı qruplara bölmək üçün digər məlumatlardan istifadə edilir. Məsələn, ixtisas səviyyəsi üzrə bölmək üçün ixtisas üzrə məşğul əhalinin tərkibi haqqında məlumatlardan istifadə edilə bilər. Cins və yaş qrupu üzrə bölmək üçün mövcud məşğul əhalinin sayından istifadə etmək olar. Əgər başqa məlumatlar mövcud deyilsə, onda fəaliyyət sahələri üzrə məlumatlar üçün oxşar sahənin məlumatlarından istifadə edilir. 2.21. Sahələr üzrə ümumi əmək xidmətləri indeksinin təyin edilməsi üçün məşğul əhalinin ayrı-ayrı kateqoriyaları üzrə işlənmiş saatların miqdarının xüsusi çəkisi tapılır və ardıcıl aqreqasiya olunur. Məşğul əhalinin tərkibinin dəyişməsini əks etdirmək üçün hesablama hər bir kateqoriya, məşğul şəxslər (muzdlu və müstəqil məşğul şəxs) və qruplar üzrə (ixtisas səviyyəsi, cinsi və yaşı) aparılır. Məşğul əhalinin kateqoriyası üzrə indeksi (muzdlu və müstəqil məşğul şəxslər) sahə üzrə bütün məşğul əhalinin əmək xidməti indeksinə aqreqasiya olunur. Son mərhələdə sahə indeksləri iqtisadiyyat üzrə əmək xidməti indeksinə aqreqasiya edilir. 2.22. Sahələrə görə əmək xidməti üzrə ümumi indeksin hesablanması sxemi 3-cü cədvəldə verilmişdir. Hesablama əvvəlcə muzdlu işçilər üzrə, sonra isə müstəqil məşğul şəxslər üzrə aparılır. Qruplaşma aşağı səviyyədən başlanır. Məsələn, müzdlu işçi kateqoriyası üçün yüksək ixtisas qrupunda, o cümlədən kişilər (sətir 2) müvafiq qrup üzrə işlənmiş saatların indeksi (sətir 3-5, sütun 1) bütün məşğul işçilərin əmək haqqında onun hissəsinə (sütun 2, sətir 3-5) vurulur, nəticə 6-cı sütunun 3-5-ci sətirlərinə yazılır.
3. Sahələr üzrə əmək xidməti ümumi indeksinin hesablanması
Yuksək ixtisas qrupu (o cümlədən kişilər, sətir 2) üçün əmək xidməti indeksi aşağıdakı kimi hesablanır: (sütun 6, sətir 3 x sütun 5, sətir 3) +(sütun 6, sətir 4 x sütun 5, sətir 4)+ +(sütun 6, sətir 5 x sütun 5, sərit 5) = sütun 6, sətir 2) Yüksək ixtisas qrupu (o cümlədən, qadınlar, sətir 6) ücün də analoji hesablama aparılır. Sonra isə bütün yüksək ixtisas qrupu üçün (sətir 1) əmək xidməti indeksi əhalinin cinsi üzrə (həmin qrupun əmək haqqında onun payına müvafiq) hesablanır. (sütun 6, sətir 2 x sütun 4, sətir 2) + (sütun 6, sətir 6 x sütun 4, sətir 6) = =sütun 6, sətir 1 “Orta ixtisas” (sətir 10) və “aşağı ixtisas” (sərit 19) qrupları üzrə analoji hesablama aparılır. Bütün kateqoriyalı “mudzlu işçilər” üzrə (sətir 28) əmək xidməti indeksi ixtisas səviyyəsi, qrupları üzrə həmin kateqoriyanın əmək haqqının payına əsasən hesablanır. (sütun 6, sətir 1 x sütun 3, sətir 1)+(sütun 6, sətir 10 x sütun 3, sətir 10) + +(sütun 6, sətir 19 x sütun 3, sətir 19) = sütun 6, sətir 28 Müstəqil məşğul şəxslərdə də analoji hesablama aparılır (sətir 56) Sonra isə məşğul əhali (sətir 57) kateqoriyaları üzrə əmək xidməti indeksi bütün əhali üzrə əmək haqqının payına görə “muzdlu işçilər” və “müstəqil məşğul işçilər” kateqoriyası üzrə hesablanır: (sütun 6, sətir 28 x sütun 2, sətir 28) + (sütun 6, sətir 56 x sütun 2, sətir 56) = = sütun 6, sətir 57 Bu göstərici əmək xidmətinin ümumi indeksidir. 2.23. Əmək xidməti indeksi ilə işlənmiş saatların miqdarı indeksi arasındakı fərq işçilərin tərkibinin dəyişməsini, yəni əməyin keyfiyyətinin təsirini əks etdirir. Bu göstərici “bir işlənmiş saata əmək xidmətinin artımı” adlanır. Məsələn, yüksək ixtisaslı işçilərin xüsusi çəkisinin artması əmək xidməti indeksinin artmasına səbəb olur. Müxtəlif fəaliyyət sahələri üzrə bu göstəricilərin müqayisəsi əmək xərclərinin hansı sahədə yüksək olduğunu göstərir.
2.24. Kapital xərcləri (xidməti) məhsul buraxılışına kapital amilinin təsirini ifadə edir. Kapital qalığı aktivlər və passivlər balansında tam bərpa dəyərində göstərilir və balansın tərtib edildiyi tarixə kapitalın mövcud vəziyyətini nəzərə alır. Fəaliyyət sahələrində səmərəliliyin öyrənilməsi üçün aktivlərin vəziyyətini nəzərə almaq lazımdır. Bu zaman ilkin informasiya kimi aktivin ümumi (tam) bərpa dəyərindən istifadə edilir. 2.25. Məhsuldarlığı hesablamaq üçün kapital xidməti fiziki həcm indeksini aşağıdakı kimi hesablamaq lazımdır. 1) Cari və sabit qiymətlərdə aktivlərin orta illik qalıqlarının ümumi (tam) bərpa dəyəri hesablanır. Müxtəlif xidmət müddəti olan aktivlər carı və yaxud müqayisə dövrü üçün tam bərpa dəyərində yenidən qiymətləndirilir. Beləliklə, cari və sabit qiymətlərdə əsas fondların tam bərpa dəyərinin, orta illik qalıqlarının dinamikası tərtib edilir. Əsas fondların orta illik qalıqlarının qiymətləndirilməsi metodu “Milli hesablar sistemində əsas kapitalın istehlakının hesablanması metodologiyası”nda verilmişdir (MDB, 2006). 2) Səmərəliliyin standart vahidində cari və sabit qiymətlərdə kapital qalığı dəyərinin müəyyən edilməsi. Təhlil göstərir ki, köhnə aktivlərin xidmət qabiliyyəti (həcmi) aşağı olduğu üçün, onların səmərəliliyi də aşağı olur. Səmərəliliyi hesablamaq üçün aktivlərin xidmət müddətindən asılılığı modeli tərtib edilir. Aktivin səmərəliliyinin onun xidmət müddətindən asılılığı modeli aktivin məhsuldarlığının onun xidmət müddətindən asılı olaraq azalmasını ifadə edir. Bəzi hallarda aktivlər sıradan çıxana kimi xidmət göstərmək qabiliyyətini dəyişmir (məsələn, elektrik lampası). Digər hallarda aktivin xidmət göstərməsi bərabər (xətti dəyişir), sabit təcillə (həndəsi artır), artan təcillə (hiperbolik artım) dəyişir. Aktivlərin növündən asılı olaraq, səmərəliliyi müəyyən etmək üçün müxtəlif modellərdən istifadə edilir. KLEMS layihəsində isə səmərəliliyin xidmət müddətindən asılılığı üçün həndəsi artım modeli götürülür. Bu modelin əsasında əmsallar müəyyən edilir. Bu əmsal köhnə aktivin cari ildəki səmərəliliyinin yeni aktivin səmərəlilyinə nisbətini xarakterizə edir. Hesabat dövründə hər bir aktivin qalıq dəyərini müəyyən etmək üçün əmsal (aktivin xidmət müddəti) aktivin hər il üçün hesablanmış əmsalı ilə tapılır. Aktivlərin orta illik qalıq dəyəri aktivlərin növləri üzrə cari və sabit qiymətlərdə tam bərpa dəyəri üzrə alınmış əmsallara vurulur. Bu hesablama 4-cü əlavədə daha geniş verilmişdir.
4) Kapitaldan gələn ümumi gəlirin tərkibində hər bir aktivin payı hesablanır (kapital xidmətinin haqqı). Bunun üçün hesabat dövrünün cari qiymətlərdə hər bir aktiv üzrə səmərəliliyin standart vahidində kapital qalığının dəyəri, kapitalın gəlir normasına vurulur. Kapitalın gəlir norması hər bir kapital növü üçün hesablanır. Alınmış göstəricilərə görə ümumi kapital gəliri tapılır. 5) Kapital xidmətinin ümumi fiziki həcm indeksinin hesablanması. Bunun üçün aktivlərin növü üzrə səmərəliliyin standart vahidində qalıq kapitalının fiziki həcm indeksi ümumi gəlirdə müvafiq aktivin payına görə tapılır və ümumi indeksə aqreqasiya olunur. Beləliklə, kapital xidməti indeksi konkret aktivdə maddiləşən texniki tərəqqinin təsirini, kapitalın səmərəliliyinin zamana görə azalmasını, aktivlərin gəlir gətirmə qabilliyətini əks etdirir. 2.26. İndiki mərhələdə məhsuldarlığın hesablanması üçün kapital dedikdə, ancaq əsas fondlar başa düşülür. Məhsuldarlıq artımını müəyyən etmək üçün digər növ kapitallar da nəzərə alınmalıdır (xüsusən, torpaq və maddi dövriyyə vəsaiti). Əgər onları nəzərə almasaq, onda həmin kapitalın hesabına alınmış gəlirin bir hissəsi əsas fondun hesabına yazılır. Bu nöqsanı aradan qaldırmaq üçün torpağı və maddi dövriyyə vəsaitlərini qiymətləndirmək və bu kapital növləri üçün gəlirlilik norması hesablamaq lazımdır. Maddi (material) dövriyyə vəsaitlərinin qalıqlarının dəyişməsi ÜDM-in hesablanmasında istifadə edilir. Bu göstərici əsasında maddi dövriyyə vəsaitlərinin qalıqlarını qiymətləndirmək və həmin kapitalın yaratdığı gəlirin payını tapmaq olur. Belə hesablamalar iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə məhsuldarlığın hesablanmasının sonuncu mərhələsində yerinə yetirilir. Bu hesablamalar torpağın qiymətləndirilməsinə aid edilir. 2.27. Əsas fondların təsnifatının ilkin variantı MHS-nin iqtisadi aktivlər təsnifatında verilmişdir. Əsas fondların təsnifatı əsasən aşağıdakı kateqoriyalara bölünür: AN.11 Əsas fondlar; AN.111 Maddi əsas fondlar; AN.1111 Yaşayış binaları; AN.1112 Sair binalar və qurğular; AN.1113 Maşın və avadanlıqlar; AN.11131 Nəqliyyat avadanlıqları; AN.11132 Digər maşın və avadanlıqlar; AN.1114 Becərilən aktivlər; AN.12 Qeyri-maddi əsas fondlar. Məhsuldarlığın hesablanması üçün qeyri-yaşayış binaları və qurğuların tərkibinə-infrastruktur obyektlərini, sair maşın və avadanlıqların tərkibinə-kompüter və kommunikasiya avadanlıqlarını, qeyri-maddi əsas fondların tərkibindən proqram təminatını ayırmaq lazımdır (əsas fondların təsnifatı cədvəldə verilir). Avadanlıqlar iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə qruplaşdırılmalı, yəni kompüterlər, ofis avadanlıqları (yazı maşınkası, surətçıxarma avadanlığı və s.), həmçinin tibbi, nəzarət-ölçü və naviqasiya avadanlıqları müvafiq fəaliyyət növlərinə görə bölünməlidir. 2.28. Kapital xidməti indeksinin hesablanması üçün aşağıdakı informasiya tələb olunur. Cədvəl 4 Kapital xidməti indeksinin hesablanması
2.29. İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə kapital xərcləri (kapital xidməti haqqı) ÜDM-dən əmək xidməti haqlarının çıxılması ilə tapılır (maddə 2.17). ÜDM-ə ümumi mənfəət, ümumi qarışıq gəlirin bir hissəsi (ev təsərrüfatı mənfəəti), istehsala digər vergilərin bir hissəsi (əmək xidmətinə aid ediləndən başqa) daxildir. Sahələr üzrə kapital gəliri norması standart səmərəlilik vahidində kapital gəlirinin əsas fondların qalıq dəyərinə nisbəti ilə tapılır. Gəlir norması əsas fondların növləri üçün bölünür və normallaşdırılır. 2.30. Sahələr üzrə kapital xidmətinin ümumi indeksinin hesablanması sxemi 5-ci cədvəldə verilmişdir. Cədvəl 5 Sahələr üzrə kapital xidmətinin ümumi indeksinin hesablanması
1) əsas fondlar növünə görə mütəxəssis tərəfindən müəyyən edilir (sahələr üzrə bütövlükdə gəlir normasına uyğunlaşdırılır), 2) sahənin ümumi əlavə dəyəri ilə əmək xidməti haqqı arasında fərq. Sahə üçün kapital xidmətinin ümumi indeksinin hesablanması aşağıdakı kimidir. SSV-də əsas fondların dəyəri (sütun 1) və SSV-də əsas fondların fiziki həcm indeksi (sütun 2) cari və sabit qiymətlərdə əsas fondların orta illik qalıq dəyərinin dinamikasına əsasən tapılır. Bu, 3-cü əlavədə göstərilən metodla hesablanır. Fəaliyyət növləri üzrə kapital gəliri (sətir 11, sütun 4) ümumi əlavə dəyərlə əmək xidməti haqqının fərqinə bərabərdir. Bütövlükdə sahə üçün kapitalın gəlir norması aşağıdakı kimi hesablanır: Sətir 11, sütun 3 = sətir 11, sütun 4 / sətir 11, sütun 1 Kapitalın gəlir norması əsas fondların növləri üzrə (sütun 3,sətir 1-10) mütəxəssis tərəfindən bölünür. Sonra isə bütövlükdə sahə üzrə gəlir normasına uyğunlaşdırılır. Əsas fondların növləri üzrə kapital gəliri (sütun 4,sətir 1-10) cari qiymətdə SSV üzrə əsas fondların dəyərinin (sütun 1) kapitalın gəlir normasına (sütun 3) vurulması yolu ilə tapılır. 4-cü sütunun məlumatları əsasında əsas fondların ayrı-ayrı növləri üzrə kapital gəliri (sütun 5) hesablanır. Kapital xidməti indeksində (sütun 6, sətir 1-10) əsas fondların növlərinin təsiri SSV-də əsas fondların fiziki həcm indeksinin (sütun 2) kapital gəlirinin müvafiq hissəsinə vurulması (sütun 5) yolu ilə hesablanır. Kapital xidmətinin ümumi indeksi (sütun 6, sətir 11) - SSV-də əsas fondların fiziki həcm indeksinin (kapital gəlirində payına görə çəkilmiş) cəmlənməsi yolu ilə alınır (sütun 6, sətir 1-10–un cəmi). Yüklə 2,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||