1. ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

2.Suitsidlar tipologiyasi
Suitsidlar uchta asosiy guruhga bo'linadi: haqiqiy, namoyishkorona va yashirin haqiqiy suitsid etarli darajada kutilmagan ko'rinsa-da, to'satdan bo'lmaydi, o'lish istagiga yo'naltiriladi. Bunday suitsidga ruhiy ezilgan kayfiyat, ruhiy azoblanish qolati yoki shunchaki hayotdan ketish haqidagi fikr yo'ldoshlik qiladi. Shu bilan birga atrofdagilar bunday qolatni sezmasliklari mumkin. haqiqiy suitsidning boshqa xususiyati hayot mazmuni yuzasidan muloqaza va kechinmalar hisoblanadi.
Namoyishkorona suitsid o'lish istagi bilan bog’liq emas, o'z muammolariga e'tiborni qaratish, yordamga chorlash, dialog olib borish usuli hisoblanadi. Bu ozicha shantaj urinishi ham bo'lishi mumkin. Ushbu qolda o'lim bilan tugash mash'um tasodif oqibati hisoblanadi.
Yashirin suitsid (bevosita o'z-o'zini o'ldirish) - uning belgilariga qat'iy javob bermaydigan, biroq o'sha yo'nalish va natijaga ega bo'lmagan suitsidal axloqning turi. Bu letal natijaning yuqori eqtimolligi bilan birga boruvchi harakat. Bu axloq yuqori darajada xatarga, hayotdan ketishdan kora o'lim bilan o'ynashishga yo'naltirilgan. Bunday odamlar “shaxsiy xog’ishi bo'yicha” hayotdan ochiq ketishni emas, suitsidal shartlangan axloqni tanlaydilar. Bu avtomobilda xatarli safar, sportning ekstremal turi yoki xavfli biznes bilan shuqullanish, qizqin nuqtalarga ixtiyoriy sayoqat, kuchli giyohlarni iste'mol qilish, o'z-o'zini ajratib qo'yish.
Shu bilan bog’liq qolda tanatolog E. Shneydman [25] shaxsning ikki tavsifini farqlaydi: suitsidallik va letallik. Suitsidallik o'z-o'zini o'ldirishning individual xavfi demakdir. Letallik odamning o'zi umuman, uning o'z destruktivligi uchun xavf darajasi bilan bog’liq.
Suitsidal axloq turlarini tasniflashdagi farq ko'rib chiqilayotgan reallikning turli-tuman shakllarini aks ettiradi. A. G. Ambruychyuv ajratadi: o'z-o'zini o'ldirish - haqiqiy suitsidlar, o'z-o'zini o'ldirishga urinish esa - tugallanmagan suitsiddir. Brukbenk suitsid haqida maqsadli o'z-o'zini o'ldirish kabi, parasuitsid haqida esa o'lim oqibatisiz maqsadli o'z-o'ziga zarar etkazishday gapiradi.
E.Lichko fikriga ko'ra, o'smirlardagi suitsidal axloq namoyishkorona, affektiv va haqiqiy bo'ladi. E. Shir quyidagicha farqlaydi: qasddan qilingan suitsidal axloq, engib bo'lmas, ambivalentli, impulsiv va namoyishkorona [12, 128-b.].
E. Dyurkgeym [19, 239-b.] o'z-o'zini o'ldirishni shaxsning ijtimoiy xususiyatlariga bog’liq qolda turlarga bo'ldi. «Anomik» o'z-o'zini o'ldirish shaxs va uning atrofidagi muhit o'rtasida oqir kelishmovchilik natijasida sodir boladi. «Fatalistik» o'z-o'zini o'ldirish shaxsiy tragediyalar qolarida o'ringa ega, masalan, yaqinlarining o'limi, ishga layoqatlilikni yo'qotish, baxtsiz sevgi. «Altruistik» o'z-o'zini o'ldirish boshqa odamlar yoki yuqori maqsadlar uchun sodir etiladi. Nihoyat, «egoistik» o'z-o'zini o'ldirish notinch vaziyatlar - nizolar, nomaqbul talablardan ketish hisoblanadi.
V.A.Tixonenko [19], o'lish istagining darajasini inobatga olgan qolda suitsidal urinishlarni axloqning bir necha bog’liq turlari bilan to'ldirdi. Birinchidan, o'lish maqsadini namoyish qiluvchi o'z maqsadiga ega bo'lgan namoyishkorona-shantajli suitsidal axloqni ajratadi. Ikkinchidan, muallif faqat u yoki bu organni zararlash bilan cheklanuvchi va o'lim haqidagi tasavvurlarga umuman yo'naltirilmagan o'z-o'zini zararlar yoki a'zolarga zarar etkazish haqida gapiradi. Uchinchidan, bunday axloq shunchaki baxtsiz hodisaning natijasi bolishi mumkin.
Shunday qilib, suitsidal axloq tashhisi o’limni istash darajasini aniq baholashga asoslanmoqi zarur. Masalan, elkaoldini piska bilan o'zi kesishini quyidagi qolatlarga kiritish mumkin:

1. 
   agar oxirgi maqsad qon yo'qotishdan o'lish bo'lsa, haqiqiy suitsidal urinish qatoriga;
   
2. 
   agar maqsad atrofdagilarga o'lish maqsadini namoyish qilish bo'lgan bo'lsa, namoyishkorona-shantajli suiqasd razryadiga;
   

v) agar maqsad jismoniy oqriqni qis qilish yoki giyohiy kayf qolatini qon yo'qotish bilan kuchaytirish istagi bilan cheklansa, o'z-o'ziga zarar etkazish;
g) agar, masalan, o'z-o'zini kesish bema'ni fikr bo'yicha “qondan shaytonni quvib chiqarish” maqsadini qo'ygan bo'lsa baxtsiz hodisaga.
har bir hodisaning navbatdagi noyobligiga qaramay o'z-o'zini o'ldirish qator umumiy tavsifnomaga ega. Suitsidal axloq, qoidadagiday, hayotiy vaziyatlar va etakchi ehtiyojlar frustratsiyasining stressogenli xarakteri bilan birga boradi. Suitsident uchun quyidagilar xarakterli: azobga dosh bera olmaslik, vaziyatdan chiqishni izlash, vaziyatning umidsizligi va shaxsiy zaiflikni boshdan kechirish, shaxsning suitsidga ambivalent munosabati, anglangan reallikni noto'qri talqin qilish - muammoda qotib qolganlik, “tonnel ko'rishi”. Bularning barchasi tanlovni “suitsid”ga qochib borishgacha toraytiradi. Bunda suitsidal axloq, qoidadagiday, hayotning umumiy stili va shaxsiy ko'rsatmalarga mos keladi.
4.Suitsidal axloqning yosh xususiyatlari
Yosh suitsidal axloq xususiyatlariga ahamiyatli tarzda ta'sir ko rsatadi. Masalan, hayotning yoshlik yoki qarilikning boshlanishi kabi krizis davri baland suitsidal tayyorgarlik bilan xarakterlanadi.
Bola yoshidagi suitsidal axloq vaziyatli-shaxsiy reaktsiya xarakterini oladi, ya'ni o'lish istagining o'zi bilan emas, balki stressli vaziyatlar yoki jazodan qochishga urinish bilan bog’liq. Ko'pchilik tadqiqotchilarning ta'kidlashicha, 13 yoshgacha bo'lgan bolalardagi suitsidal axloq -kam uchraydigan ko'rinish, va faqat 14-15 yoshga etgandagina suitsidal faollik keskin o'sadi, 16-19 yoshda eng yuqori darajaga etadi.
Po danno'm issledovaniya A.G.Ambrumova tadqiqotlarining ma'lumoti bo'yicha suitsidal axloqli 770 bola va o'smir bola tekshirilganda, ularning eng yoshi 7 yoshda bo'lgan. Ko'pchiligini qizlar tashkil etgan (80,8 %). qizlarda zaqarlanish, o'qil bolalarda esa yo'qon tomirlarni qirqish va o'z-o'zini osish bo'lgan.
Ko'pchilik mualliflarning hisoblashicha, boladagi o'lim kontseptsiyasi faqat 11-14 yoshga etganidagina babbarobar yaqinlashadi, shundan keyin bola o'limning realligi va qaytarib bo'lmasligini chindan anglaydi. Kichik bola yashash va o'lish o'rtasidagi farqni yaxshi tushunmaganidan o'limdan ko'ra yaxshiroq fantaziya qiladi. Va faqat o'smir yoshiga yaqinlashgach garchi o'zi uchun kam eqtimolli bo'lib ko'rinsa, rad etsa-da, o'limni real ko'rinish sifatida anglaydi. Albatta, “suitsid” va “suitsidal axloq” atamasi qat'iy ma'noda ilk yoshdagilar uchun kam muvofiq keladi.
Bolalar o'z axloqi uchun tushuntiradigan sabablar jiddiy emas va bir lahzalik bo'lib tuyulishi mumkin. Bolalar uchun umuman olganda ta'sirchanlik, ishonuvchanlik, o'z axloqiga past tanqid, kayfiyatning o'zgarishi, impulsivlik, yorqin qis qilish va boshdan kechirish layoqati xarakterlidir. Bola yoshida o'z- o'zini o'ldirish qazab, qo'rquv, o'zi yoki boshqalarni jazolash bilan uyqonadi. Ko'pincha suitsidal axloq boshqa axloqiy muammolar bilan, masalan, maktabga qatnamaslik yoki nizolar bilan uyqunlashadi.
Suitsidal axloqning tuqilishiga, shuningdek, xavotirli va ruhiy azoblanish qolati ham ko'maklashadi. Bolalarda ruhiy azoblanish qolatining belgilari quyidagilar bo'lishi mumkin: qayqu, bolalarga xos bo'lmagan kuchsizlik, uyqu va ishtaqaning buzilishi, oqirlikning pasayishi va somatik arzlar, omadsizlikdan qo'rqish va o'qishga qiziqishning susayishi, to'laqonli emaslik va inkor etilganlik tuyg’usi, o'z-o'zini o'ta tanqid qilish, odamovilik, xavotirlilik, tajovuzkorlik va frustratsiyaga past chidamlilik. Biz o'smir yoshida suitsidal axloqning birmuncha boshqacha kartinasini kuzatamiz. O'smirlar orasida o'z-o'zini o'ldirishga urinish bolalarga qaraganda ahamiyatli tarzda ko'p uchraydi, shu bilan birga ularning kamchiligigina o'z maqsadlariga erishadilar. Tugallangan suitsidlarning soni barcha suitsidal harakatlarning 1 foizidan oshmaydi [4]. Bu yoshda suitsidal axloq namoyishkorona, shu jumladan, shantaj xarakteriga ega. A.E.Lichkoning ta'kidlashicha, faqat 10 foiz o'smirlardagina o'z-o'zini o'ldirishning haqiqiy istagi mavjud, qolgan 90 foizida - bu yordam haqidagi qichqiriqdir.

1. 
   N.Almazov 14-18 yoshdagi o'zini atayin kesgan o'smirlar guruhini tekshirib, belgiladiki, faqat 4 foizigina o'z-o'zini kesayotgan lahzasida suitsidal mazmundagi fikrga ega bo'lgan. Ko'pgina ekstsesslar tengdoshlari bilan urushib qolganidan keyin, shuningdek, “birodarlashuv” an'anasi yoki sodir etilgan. A.E.Lichko, A.A.Aleksandrov, 14-18 yoshdagi o'smirlar guruhida tekshiruv o'tkazib, 49 foizida suitsidal harakat o'tkir affektiv reaktsiya fonida sodir etilgan degan xulosaga keldilar. O'smirlar guruhida, shuningdek, psixik buzilishlar roli, masalan, ruhiy azoblanish qolati birmuncha o'sgan. Ruhiy azoblanishning “bolalik” belgisiga zerikish va charchash tuyg’usi, mayda narsalarga diqqatni jamlash, isyon va bo'ysunmaslikka moyillik, ichkilik va giyohlarni suiiste'mol qilish qo'shiladi.
   

Umuman olganda o'smirlarning suitsidal axloqiga tengdoshlari va ota- onalari bilan shaxslararo munosabatlarning ahamiyatli ta'siri haqida gapirish mumkin. L.Ya.Jezlovaning fikriga kora, pubertat yosh oldidan “oilaviy”, pubertat yoshida esa “jinsiy” va “muqabatli” muammolar ustunlik qiladi.
Boshqa, afsuski, nisbatan kam o rganilgan o'ta muqim omil - o'smir submadaniyaning ta'siri dir. OAV ning 1999 yilda «Ivanushki interneshnl» yoshlarning pop-guruhining sardori Igorya Sorinning o'z-o'zini o'ldirganligi haqidagi xabariga javoban bir necha o'smir qizlar o'zlarining sevimli shaxslaridan namuna olib, unga ergashganlar.
14 yoshdan keyin suitsidal axloq qizlarda qam, o'qil bolalarda ham taxminan bir xil namoyon bo'ladi. O'smir yoshida suitsidal axloq ko'pincha jinsiy- shaxsiy munosabatlar, masalan, baxtsiz muqabbat bilan bog’liq bo'ladi. Yoshlar guruhi ruhiy azoblanish qolatiga duchor bo'ladi. Ruhiy azoblanish qolatining darajasi ko'pincha suitsidal xavfning jiddiyligining ko'rsatkichidir.
Tadqiqotlarning ko'rsatishicha, tugallangan o'z-o'zini o'ldirishning birmuncha miqdori 40 dan 65 yoshgacha oraliqda sodir etiladi. o'z-o'zini o'ldirish darajasi erkaklar orasida yuqori. Etuk yoshning tipik stressorlari ajrashish vaziyati, yaqin odamini yo'qotish, ishdan bo'shash, moliyaviy krizis, oiladagi o'lim hisoblanadi.
Keksa yosh yolqizlik, professional faoliyatning yakunlanishi, imkoniyatlarning yo'qolishi, oila va do'stlardan ayrilish va q.k. kabi jiddiy ijtimoiy-psixologik muammolar bilan to'qnashadi. Keksa odamlardagi ruhiy azoblanish qolati charchaganlik, fatallik va umidsizlik bilan xarakterlanadi. Umidsizlik o'lishning mustaqkam istagida namoyon bo'ladi. Keksa yosh qator sabablar kuchida suitsidal axloqqa birmuncha mubtalo bo'lganlardan biri hisoblanadi.
5.Suitsidlarning shakllanish kontseptsiyasi
Suitsidal axloqni tushuntiruvchi asosiy kontseptsiyalarni shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin: sotsiologik, psixopatologik va ijtimoiy-psixologik.
Sotsiologik yondoshuv doirasida svyaz mejdu suitsidal axloq va ijtimoiy sharoitlar o'rtasidagi aloqa deklaratsiyalanadi. Bunga o'xshash qarashlar asosida E.Dyurkgeymning “anomiya” - jamiyatning qadriyatli- me'yoriy tizimidagi buzilish haqidagi ta'lim yotadi. Dyurkgeym ta'kidlaydiki, jamiyatda o'z-o'zini o'ldirish miqdori dunyo (qadriyatlar axloqiy me'yorlar) ni individual ko rishni belgilovchi ijtimoiy hayotning alohida faktlari kabi “jamoaviy tasavvurlar” aniqlaydi. Masalan, jamoaviy aloqa, jamiyatning jipslashganligi bu ma'noda o'z-o'zini o'ldirishni to'xtatadi. qachonki jamiyatning jipsligi zaiflashsa, shaxs ijtimoiy hayotdan chekinadi va umumiy farovonlikka o'zining shaxsiy maqsadlarini qo'yishga intiladi, bu esa hayotdan ketish qaroriga sabab bo'lishi mumkin.
O'z-o'zini o'ldirishga, qisman siyosiy vaziyat, shu jumladan, urushlar ham ta'sir korsatadi. 1866 yili Avstriya va Italiya ortasida urush kechganida har ikki davlatda o'z-o'zini o'ldirish miqdori 14 foizga pasaygan. Xuddi shun tendentsiya Ikkinchi Jaqon urushida ham kuzatilgan. Aksincha, tinch vaqtda armiya o'z-o'zini o'ldirish uchun farovon ijtimoiy muhit hisoblanadi, eqtimol, o'z manfaatidan kechish va javobgarsiz atmosferasi kuchidadir. Barcha Evropa davlatlari uchun o'z-o'zini o'ldirishga moyillik qarbiylarda shu yoshdagi fuqarolarga qaraganda ahamiyatli tarzda jadaldir.
Ma'lumki, iqtisodiy krizislar o'z-o'zini o'ldirishga moyillikni kuchaytirish imkoniyatiga ega. Davlatlarning iqtisodiy qolati va o'z-o'zini o'ldirish foizi o'rtasidagi nisbat umumiy qonun hisoblanadi. Masalan, bankrot bo'lish sonining to'satdan ko'tarilishi, odatda, o'z-o'zini o'ldirish sonining o'sishiga olib keladi.
Zamonaviy tadqiqotchilar o'z-o'zini o'ldirish ijtimoiy ko'rinish kabi jamiyatning diniy ongini rivojlanishida muqim omil sifatida ajratadilar. E'tiqod, ayniqsa, islom, suitsidal axloq eqtimolini ahamiyatli tarzda pasaytiradi. Diniy etikada o'z-o'zini o'ldirish oqir gunoq sifatida baholanadi, shuning uchun e'tiqodli odamning suitsidal axloqiga ma'naviy ta'qiq g’oyadi. Xristian davlatlarida bugungi kunda o'z-o'zini o'ldirishga jamoatchilikning liberallashgan munosabati kuzatilmoqda. Yanada ko'proq evtanaziya imkoniyati - shifokor yordamida hayotdan ixtiyoriy ketish jiddiy muqokama qilinmoqda. 2002 yili Gollandiyada (insoniyat tarixida birinchi bor) evtanaziyani boshqaruvchi qonun qabul qilingan.
Oilaviy ta'sir muqim bo'lib qoladi. Oila tarixida o'z-o'zini o'ldirishning mavjudligi suitsid yuzaga kelishining xavfini oshiradi. Bundan tashqari, ota- onalarning shaxsiy xususiyatlari, masalan, ruhiy azoblanganlik suitsidal dinamika omili bo'lib chiqishi mumkin.
Boshqa, psixopatologik yondoshuv suitsidni o'tkir yoki surunkali psixik buzilish sifatida ko'rib chiqadi. O'z-o'zini o'ldirishni alohida nozologik birlik - suitsidomaniyaga ajratishga urinish bo'ldi, biroq muvaffaqiyatli chiqmadi. Suitsidal axloqqa birmuncha o'xshash nuqtai nazarni chegaradagi qolat kabi qarash ifodalaydi. A.E.Lichko yozadi: “O'smirlarda suitsidal axloq - bu asosan cheklangan chegara yonidagi psixiatriya muammosi, ya'ni xarakter aktsentuatsiyasi fonida reaktiv psixopatik va nopsixotik qolatlarni o rganish soqasidir”. Muallifning kuzatishi bo'yicha, faqat 5 foizgina suitsid va urinish psixozga tushadi, aqni vaqtda psixopatiyaga 20-30 foizi kiradi, qolganlari esa o'smir krizidir.
Umuman olganda, statistik jiqatdan suitsidal axloq va aniq psixik buzilish o'rtasidagi etarlicha aloqa aniqlanmagan. Shu bilan birga, bi'zi bir patologik qolat va buzilishlar uchun suitsidal axloq yuqori, masalan, o'tkir psixotik qolatlar va ruhiy azoblanish qolati uchun. Ruhiy azoblanish qolati suitsid bilan aloqada birmuncha tez yodga olinadi, bu esa uni izchil ko'rib chiqish zaruriyatini belgilaydi.
Tashhisiy ma'noda “ruhiy azoblanish qolati” atamasi turlicha etiologiya va klinik korinishlar bilan nozologik birlikning keng spektrida ishtirok etuvchi affektiv buzilishni bildiradi. Ruhiy azoblanish qolati sub'ektiv jiqatdan tushkun kayfiyat, ruhiy ezilgan, umidsizlik, zaiflik, aybdorlik sifatida boshdan kechiriladi. Kasalliklarning xalqaro tasnifini 10-ko'rib chiqishda rubrikasida ruhiy azoblanish qolatini tashhis qilish uchun etakchi sifatida somatik sindrom aytiladi. Aniq odamda ikki qaftadan kam bo'lmagan muddat ichida uning uch yoki undan ortiq belgilari namoyon bo'ladi:

• 
  odatda yoqimli bo'lgan faoliyatidan qoniqish yoki qiziqishlarning pasayishi;
  
• 
  me'yorda uni chaqiruvchi faoliyat (hodisa)ga reaktsiyaning yo'qligi;
  
• 
  ertalablari odatdagi vaqtdan ikki (yoki undan ortiq) soat avval uyqonish;
  
• 
  tashqaridan aniq ko'rinib turgan psixomotorli tormozlanish yoki qattiq qayajon;
  
• 
  ishtaqaning sezilari pasayishi (ko'tarilishi);
  
• 
  oqirlikning pasayishi;
  
• 
  libidoning sezilarli pasayishi;
  
• 
  energiyaning susayishi;
  
• 
  yuqori toliqish.
  

Somatikka qo'shimcha ravishda quyidagi psixologik belgilar aytiladi: o'z- o'zini past baholash; o'z-o'zini sababsiz muqokama qilish tuyg’usi; aybdorlikning qaddan tashqari va noteng tuyg’usi; o'lim haqida takrorlanuvchi xayollar, suitsidal axloq; qat'iyatsizlik. Odamga jiddiy xavotir keltiradigan boshqa tez-tez uchraydigan simptom ba'zida shunchalik aniq ko'rinib, qatto organik dementsiya kabi qabul qilish mumkin bo'lgan yaqqollikning yoki tafakkur samaradorligining buzilishi hisoblanadi. Ruhiy azoblanish qolati, shunday qilib, sub'ektiv yomon kayfiyatdan tashqari, aniq ko'rinib turgan somatik ko'rinish, o'z- o'zini past baholash, tafakkurning buzilishiga ega.
Suitsidal axloqning psixik buzilish (ayniqsa, affektiv buzilishlar) bilan aloqasiga birday bo'lmasa-da o'rin bo'lishiga qaramay, hozirgi vaqtda ko'pchilik mualliflar suitsidal harakatni psixik kasalligi bo'lgan odamlar bir qatorda soqlom shaxslar ham sodir etishlari mumkin. Birinchi qolatda gap ko'pincha tibbiy aralashuvchi talab qiluvchi patologiyaning ko'rinishlari haqida borishi lozim. Ikkinchi qolatda esa butunlay soqlom odamning psixik jaroqat etkazuvchi vaziyatga javoban tezda ijtimoiy-psixologik yordam ko'rsatishni taqozo qiluvchi og'ishgan axloqi haqida so'zlash mumkin
Ijtimoiy-psixologik kontseptsiyalar suitsidal axloqni ijtimoiy-psixologik yoki individual omillar bilan tushuntiradi. Dastavval, o'z-o'zini o'ldirish hayot mazmunining yo'qolishi bilan boqlanadi. V.Franklning ko'rsatishicha, bu bilan bog’liq ekzistentsial xavotir umidsizlik, bo'shliq va ma'nosizlik tuyg’usi, aybdorlik va muqokamalardan qo'rqish oldidan daqshat kabi boshdan kechiriladi.
A.G.Ambrumova va boshqa qator tadqiqotchilar suitsidal axloqni shaxsning mikroijtimoiy nizolar sharoitida ijtimoiy-psixologik moslashmaganligi oqibati sifatida baholaydilar.
Ijtimoiy-psixologik moslashmaganlik organizm va muhitning nomuvofiqligi kabi turli daraja va turli shaklda namoyon bo'lishi mumkin. Muallif limitatsiyalangan (nopatologik) va transformatsiyalangan (patologik) moslashmaganlikni farqlaydi. Bu shakllarning har biri partsial (qisman) va total (butunumum) bo'lishi mumkin.
Ekstremal vaziyat sharoitlarida shaxs o'zining moslashuvchan taktikasini birday qaytadan tuzadi. Individlardan birmuncha maqkamlari plastiklik va zaqira hisobiga moslashuvning avvalgi umumiy darajasini saqlab qoladi. Odamlarning boshqa guruhi darajaning vaqtinchalik pasayishi bilan xarakterlanadi, biroq bunda moslashuvning asosiy yo'nalishi sinmaydi. Bu qolatda moslashmaganlik miqdoriy xarakterni oladi, u limitatsiyalangan va moslashuv jarayonining sifatli muqarrarlik chegarasidan chiqmaydi, ya'ni moslashmaganlik kasallikka olib kelmaydi, moslashuvning patologik shaklini tuqdirmaydi. qachonki ekstremal yuklama individual muammolar (masalan, nevroz) bilan uyqunlashgan qollardagina buzilish eqtimoli ahamiyatli tarzda osadi. Bunday qolatda ijtimoiy- psixologik moslashmaganlik o'z ortidan moslashuvchi jarayonning sifatli transformatsiyasi, moslashuvning patologik shakli namoyon bo'lishini ergashtirib keladi. Bu variant, A. G. Ambrumovaning fikricha, moslashish jarayonining jadalligi va plastikligini umumiy pasayishida qadriyatli-orientatsion va kommunikativ faoliyatni birmuncha ko'tarilishga mubtalo bo'lgan chegarali buzilishlar uchun xarakterlidir. Psixotik buzilish o'zida patologik reaktsiya qilishning yangi sifat darajasiga o'tish bilan global moslashmaganlikni aks ettiradi.
Ob'ektiv sabablar va sub'ektiv kechinmalar bir biriga mos tushmasligi mumkin. Moslashmaganlik - suitsidning faqat eqtimoliy shartlaridan biridir. Suitsidga olib keluvchi ijtimoiy-psixologik moslashmaganlikni dinamikada ko'rib chiqib, muallif ikki fazani ajratadi: predispozitsion i suitsidal. Predispozitsiya (moslashmaganlikning mavjudligi) suitsidal axloqning to'qridan-to'qri determinanti bo'lib xizmat qilmaydi. . Uning suitsidal fazagi o'tishida shaxs tomonidan boshdan kechirilgan nizolar qal qiluvchi ahamiyatga ega. Nizolar shaxslararo va shaxslar ichidagi xarakterni olishi mumkin. U qolda qam, bu qolatda ham u ikki yoki bir necha turli yo'nalishli tendentsiyalardan tashkil topadi, bittasi asosiy, inson uchun ushbu daqiqada dolzarb ehtiyojdan, boshqasi esa uni qondirishga to'sqinlikdan iborat. Nizolarni echish u sodir bo'lgan muhit va zaxiradagi moslashuv mexanizmlari tizimining ahamiyatiga bog’liq. Shaxsning moslashmaganlik ostonasidan o'tuvchi nizolar krizisli hisoblanadi. Shunday qilib, predispozitsion moslashmaganlik va nizoli vaziyatni o'zgartirishga qodir real usullarning imkonsizligi sharoitida suitsid o'zi boshqa hamma harakatlarni almashtiradigan yagona reaktsiyasi, har qanday faoliyatdan o'zini chetlatish usuli sifatida bo'lib chiqadi.
E.Shneydman suitsidni psixologik ehtiyojlar nuqtai nazaridan ko'rib chiqishni taklif qiladi. Uning nazariyasiga muvofiq suitsidal axloq ikki tayanch lahzani aniqlaydi:

• 
  qolgan boshqa hamma narsadan kuchli bo'lgan qalb oqriqi;
  
• 
  frustratsiya qolati yoki shaxsning birmuncha ahamiyatli ehtiyojiga noto'qri ma'no berish.
  

Ijtimoiy-psixologik yondoshuvlar doirasida shaxsiy xususiyatlar va suitsidal axloq o'rtasidagi aloqani o'rganuvchi ishlar ham keng taqdim etilgan. Deviatsiya tipi, masalan, zo'ravonlik yoki o'z-o'zini destruktsiyalash tipi shaxsning xususiyati bilan aniqlanishi haqidagi fikr tarqalgan. A. E.Lichko o'smir xarakterining aktsentuatsiyasi tipi va suitsidal axloq o'rtasidagi aloqani ta'kidlaydi. Xullas, suitsidal namoyishlar 50 foiz qollarda asabiy, noturqun, gipertim tiplar bilan, suiqasd esa sensitiv (63 foiz), sikloid (25 foiz) tiplar bilan uyqunlashadi. E.I.Lichko shizoidlarning ota past suitsidal faolligini ta'kidlaydi. V.T.Kondratenko, aksincha, shizoid, psixastenik, sensitiv, qozqaluvchan va epileptoid tiplar foydasiga ma'lumotlar keltiradi. Mualliflar bir fikrda qoshilishadilar, o'smirlarning asteniq, gipertim, noturqun tiplari suiqasd va suitsidga moyil emasdirlar.
N.V.Konanchuk, V.K.Myager [12, 137-b.] suitsident uchun uchta asosiy xislatni ajratdilar:
ehtiyojlarning yuqori zo'riqishi; Yuqori ahamiyatli munosabatlarda hissiy yaqinlikka ko'tarinki ehtiyoj;
past frustratsiyali tolerantlik va to'lovlarga zaif qobiliyat.
Turli mualliflardan olinagn ma'lumotlarni yiqib, suitsidentning qandaydir umumlashgan psixologik portretini tasavvur qilish mumkin. Uning uchun o'z- o'zini past baholashdek, o'z-o'zini amalga oshirishga yuqori ehtiyoj xarakterlidir. Bu oqriqni engishga past qobiliyatli sensitiv, empatik inson. Uni baland xavotirlilik va pessimizm, o'z-o'zini ayblash tendentsiyasi va toraygan (dixotomik) fikrlashga moyilligi farqlaydi. Iroda kuchining qiyinchiligi va muammoning echimidan ketish tendentsiyasi ham ta'kidlanadi. Keltirilgan portret ushbu qismning ikkinchi bo'limida yoritilgan antiijtimoiy shaxs tavsifnomasiga to'qridan-to'qri qaratama-qarshidir.
Suitsidal axloq xarakteri va determinatsiyani yoruqlikka olib chiquvchi nazariyalar sharqi ushbu ko'rinishning murakkabligi, polietiologikligi haqida xulosa qilish imkonini beradi. Shu bilan birgalikda, shaxs suitsidal axloqining bir necha xatar omillarini ajratish mumkin:
suitsidning avvalgi urinishlari (ushbu odamning);
suitsidning oilaviy tarixi;

• 
  krizisli vaziyat (tuzalmaydigan kasallik, yaqin kishisining o'limi, ishsizlik va moliyaviy muammolar, ajrashish);
  
• 
  oilaviy omil (ota-onalarning ruhiy azoblanish qolati, bolalar jaroqati, surunkali janjallar, uyqunlashmagan tarbiya);
  
• 
  hissiy buzilishlar (dastavval ruhiy azoblanish qolati);
  
• 
  psixik kasalliklar (piyonistalik, giyohvandlik, shizofreniya);
  
• 
  ijtimoiy modellashtirish (OAV dagi suitsid namoyishi, ularning adabiy asarlardagi surati - “Verter samarasi”).
  

Bundan tashqari, xatarning quyidagi guruhlari ajratiladi: yoshlar, keksa odamlar, jinsiy kamchilik, qarbiy xizmatchilar, urush va urush nizolari veteranlari, shifokorlar va ba'zi bir boshqa kasb vakillari.
6.Suitsidal motivatsiya
Tashqi va ichki sharoit suitsidal axloqning paydo bolishini osonlashtiradi, biroq uni oldindan aniqlamaydi. Suitsidni “chiqarib yuboruvchi” haqiqiy sabablar ichki motiv hisoblanadi.
Ko'pincha suitsidal motivatsiya krizisli vaziyatga hissiy sado shakliga ega. Shaxs boshiga yoq’iladigan tipik hodisa yaqin odamni yo'qotish, ajrashish yoki firoq hisoblanadi. Ish yoki soqliqni yo'qotish, jinoiy jazo xavfi yoki fosh bo'lish ham suitsidal axloqning paydo bo'lishiga yordamlashadi. Ba'zida o xshash reaktsiyalar yirik muvaffaqiyatlar ketidan keladi - xizmat boyicha kotarilish, mas'uliyatning keskin oshishi, orzu qilingan maqsadga erishish va q.k.
Turli vaziyatlarda suitsidal axloqning turli motivlari ta'sir korsatishi mumkin: e'tiroz; o'ch; chaqiruv (e'tibor, yordam); qochish (jazo, azobdan); o'z- o'zini jazolash; rad etish (mavjudlikdan).
Masalan, o'smirlarning suitsidal urinishlarida quyidagi tilakni ajratish mumkin. Bu “Menga e'tibor qiling, men sizning yordamingizga juda muqtojman” deguvchi distress signali bo'lishi mumkin. Shuningdek, o'smir boshqalarni manipulyatsiya qilishga urinishi mumkin, masalan, qizlar do'stlarini o'zlariga qaytarish uchun katta dozadagi tabletkani qabul qilishlari mumkin. Boshqa variant - boshqalarni jazolashga intilish, eqtimol, ota-onalariga “Men o'lsam, afsuslanasizlar” deyish uchundir. Yuqori kuchli uyat yoki aybdorlik tuyg’usiga reaktsiya, o'ta oqriqli vaziyat bilan to'qnashishdan qochishga intilish; LSD va boshqa giyohvand moddalarning ta'siri - bularning hammasi motivatsiyalovchi omillarga misoldir.
Stressli vaziyatlar mustaqkam-shaxsiy bolganiday, vaziyatli xarakterni oluvchi individual boyalgan yuqori qadriyatli kechinmalar (individual mazmunlar) ni dolzarblashtiradi. A.G.Ambrumova [3] suitsidal axloqli katta odamlarda nopatologik reaktsiyaning olti tipini ajratab korsatadi:

• 
  hissiy disbalans (salbiy affektlarning mavjudligi);
  
• 
  pessimizm (hammasi yomon, vaziyat chiqishga ega emas, kelgusida qech qanday yaxshilik yo'q);
  
• 
  salbiy balans (ratsional yuqori tanqidiy “hayotiy yakunni chiqarish”);
  
• 
  demobilizatsiya (yolqizlik va rad etilganlik tuyg’usi tufayli aloqalar va faoliyatdan voz kechish);
  
• 
  oppozitsiya (atrofdagilar adresiga ayblov bilan ko'pincha namoyishkorona autotajovuzkorlikka o'tuvchi tajovuzkor nuqtai nazar);
  
• 
  tartib-intizomni buzish (aniq ko'rinib turgan somatovegetativ buzilish bilan xavotir qolati).
  

Ko'pincha suitsid bilan ishqiy mayl o'rtasida zich aloqa ta'kidlanadi. Bu qolda o'lim sevuvchi odam uchun alohida mazmunga ega - sevgan odami bilan olimdan keyin birlashish yoki hayotligida u bequda umid qilgan muqabbatga erishish imkoniyati. Eqtirosli sevishda suitsidal axloq o'zi ustidan yo'qotilgan nazoratni tiklash, chidab bo'lmas zo'riqishni olib tashlashga urinish hisoblanadi.
Seyr suitsidal harakatlar ortida turgan tuyg’ularni tahlil qilib, o'z-o'zini o'ldirishning to'rtta asosiy sabablarini ajratdi:- izolyatsiya (chuvstvo, chto tebya nikto ne ponimaet, toboy nikto ne interesuetsya);

• 
  zaiflik (o'z hayotingni nazorat qilolmasliging, hamma narsa senga bog’liq emasligi hissiyoti);
  
• 
  umidsizlik (qachonki kelajak qech qanday yaxshi narsadan darak bermaydi);
  
• 
  shaxsiy ahamiyatsizlik tuyg’usi (o'z qimmatining qaqoratlangan tuyg’usi, o'z-o'zini past baholash, vakolatsizlik kechinmasi, o'zidan uyalish).
  

Psixoanalitik an'ana suitsidal axloqning chuqur mexanizmlari - uning ongsiz motivlarini tushunishga yaqinlashish imkonini beradi. Allaqachon ta'kidlanganki, axloqning deklaratsiyalangan motivlari ko'pincha uning asl sabablariga mos kelmaydi. Psixoanalitik tadqiqotlar suitsidallikning ongli va ongsiz determinantlarni chegaralash imkonini beradi.
Psixotahlilda dastlab K. Abraxam (1912) va Z.Freydning (1916) suitsidal axloqni ob'ektni yoqotish oqibatida tajovuzni o'z shaxsiga qarshi yo'naltirish natijasi sifatida tushuntiruvchi gipotezasi qabul qilingan. 3. Freyd “qayqu va melanxoliya» nomli ishida Menning jaroqatlangan (yo'qotilgan) ob'ektni introetsirlovchi qismiga tajovuz orqali o'z-o'zini o'ldirish dinamikasini ochib beradi. Shunday qilib, Men “yomon” ichki ob'ektlarning ta'zirini beradi. Ushbu nazariya bitta muqim yangilikdan iborat - suitsidal axloq dinamikasida yaqin odamning etakchi rolini tan olish.
Ruhiy azoblanish qolatiga beriluvchan odam ob'ektni yo qotishga (mahrum bo'lish, ixlosi qaytish, buzilish) boshida nafrat bilan reaktsiya qiladi. Biroq ob'ektning o'ta ahamiyatliligi kuchida u affektdan qimoyalanishga majbur. qimoya yo'qotilgan ob'ektni singdirish haqidagi fantaziyali oral kechinmalarga tajovuz orqali amalga oshiriladi. Endi ob'ekt sub'ekt shaxsi bilan bir xillik sharofati evaziga qutqarildi. Ob'ekt o'z shaxsining qismiga aylandi. Yo'qotilgan ob'ektga dastlab yo'naltirilgan nafrat endi o'z shaxsiga qarshi qaratiladi. Oqir ruhiy azoblanish qolati (Freyd bo'yicha melanxoliya) rivojlanadi, oqibatda suitsid boshlanadi.
Z.Freyd ta'kidlaydiki, melanxolik mexanizm bo'yicha suitsidal axloqning rivojlanishi faqat ikki sharoitda mumkin: 1) agar oral pallasi qayd qilingan bo'lsa; 2) agar ob'ektli munosabatlarda ambivalentlik mavjud bo'lsa.
Z. Freyd o'zining qiyla keyingi ishlarida (1920 yildan 1923 yilgacha) o'z-o'zini o'ldirishni o'limga tuqma maylning korinishi sifatida ko'rib chiqadi. Suitsidal axloq - parchalash impulslari o'z-o'zini saqlash impulsidan ahamiyatli tarzda ustunlik qilgan qollardagina o'ringa ega. Urush vaqtida o'z-o'zini o'ldirishning kamayganligi, qotillikning yuqori darajasi bo'lgan davlatlarda, masalan, Lotin Amerikasida ular darajasining pasayganligi kabi faktlar o'z-o'zini o'ldirishga tubdan o'zgartirilgan qotillik sifatida qarash foydasiga gapiradi.
Bu g’oyalarni rivojlantirib, Menninger (1938) har bir suitsidal harakatda uchta tendentsiyani aniqlash mumkinligini ta'kidlaydi:

• 
  o'ldirish istagi (tajovuzdan tashqariga yo'naltirilgan derivat);
  
• 
  o'ldirilgan bo'lish istagi (birinchi istak bilan bog’liq vijdon ta'nasi oqibati);
  
• 
  o'lish istagi - jonsiz bo'lish (toza ko'rinishda o'limga yasama qiziqish).
  

Bunda “jonsiz bo'lish istagi” o'limning real bo'lmagan oqibatlarini emas, muqofazalanganlik, xotirjamlik, tinchlik haqidagi ongsiz fantaziyani ko'zda tutadi. Uchta tendentsiya qasos, autotajovuz, ketish, “vaqtincha o'lish”, o'z-o'zini jazolash, jinsiy istaklarni ramziy bajarish va q.k. motilarda ko'rinadi.
Modomiki, o'limga mayldan tashqari hayotga (jinsiy mayl va o'z-o'zini saqlashga mayldan tarkib topgan ) mayl ham bor, demak suitsidal harakat destruktiv bilan bir qatorda konstruktiv motivlardan iborat. Bunday bo'lishi mumkin: yordam haqida chaqiruv, xavfdan qochish, pauza yoki ketish istagi. Shunday qilib, har bir suitsidal harakatda bir vaqtning o'zida tajovuzkorlik- autotajovuz, chaqiruv-qochishning qarama-qarshi maqsadlari namoyon bo'ladi.
Ringel (1953) har qanday suitsidal harakatga uch komponentdan tashkil topgan ilgari bo'lgan sindrom muqim xulosaga keldi. Bular:

• 
  tajovuz inversiyasi (o'zga murojaat);
  
• 
  suitsidal fantaziyalar;
  
• 
  torayish.
  

Xafagarchilik, ko'ngil sovushi va omadsizlik bilan chaqirilgan torayish rivojlanishning (avvalgi bosqichga qisman qaytish) regressiv tendentsiyasidir. Natijada rivojlanishning ichki va tashqi imkoniyatlari cheklanadi, shaxslararo munosabatlar redutsiyalanadi, ob'ektiv anglash buzi ko'rsatiladi. Muallif regressiya asosida bolalikdagi “qimoyalanmaganlik” kechinmasi bilan oqir asabiylashish yotadi deb hisoblaydi.
O'ziga yo'naltirilgan internalizatsiyalangan ob'ekt yoki tajovuzni o'ldirish suitsidal dinamikaning yagona varianti emas. Xendin (1963) uchta Evropa davlati aholisining suitsidlari motivatsiyasidagi farqlarni tadqiq etishga urinishga kirishdi. U ta'kidlaydiki, hayot darajasi o'xshash bo'lgan bir-biriga yaqin joylashgan davlatlar - Daniya, Shvetsiya va Norvegiya - o'z-o'zini o'ldirish darajasi bo'yicha ahamiyatli tarzda bir-biridan farq qiladi (100 ming aholiga nisbatan - 22; 22; 7). U bu tafovutni madaniyatda deb tushuntiradi. Daniyaliklar

• 
  passiv, firoqqa ta'sirchan, tajovuzni bostirish va boshqalarda aybdorlik qissini uyqotishga moyildirlar. Shvedlar esa yutuqqa, mustaqillik va o'z tajovuzini qat'iy nazorat qilishga orientir olgan, nisbatan bolalarni barvaqt onasidan uzoqlashtiradilar. Norveglar - ular ham mustaqillikni raqbatlantiradilar, biroq hissiyotlarini erkinroq namoyish qiladilar, muvaffaqiyat va omadsizlikda o'z-o'zini jazolashga kamroq orientir qiladilar [26, 91-b.].
  

Milliy xarakterdagi tafovut suitsidning motivatsiyasida farqlar bilan uyqunlashadi. Daniyaliklar uchun tobelik va yo'qotish; shvedlar uchun - omad frustratsiyasi motivlari, norveglar uchun - tajovuzkor (antiij