1-ma'ruza: Ekologiya fanining asoslari va vazifalari(2 soat)

4-asosiy savol bo‘yicha o‘qituvchining maqsadi:
Suksessiya tushunchasi ma'nosi va bu jarayonning mohiyatini ochib berish. Suksessiya xillarini talabalar ongiga singdirish.
Indentiv o‘quv maqsadlari:
4.1 .Sukscssiya tushunchasi ma'nosini anglab yetadi. 4.2.Suksessiya jarayonini gapirib bera oladi. 4.3.Klimaksli jamoalarni xotirada saqlab qoladi. 4.4.Birlamchi va ikkilamchi suksessiyani frq qila oladi 4-asosiy savolning bayoni:
Biror-bir jamoani bir necha yillar davomida kuzatilsa, uning o‘zgarishlarining guvohi bo‘lish mumkin. Bunda yashash sharoiti, organizmlarning o‘zaro munosabat xususiyatlari o‘zgaradi.
Jamoanina ma'lum vaqt o‘tishi bilan birining ikkinchisi bilan almashinish hodisasi-suksessi



limaning izidan borish demakdir) deyiladi.
hlarning ikki asosiy turi ajratiladi:
gan o‘zgarishlar.
LSiklik o‘zgarishlar-tashqi muhitning sutkalik mavsumiy va ko‘p yillik davriy o‘zgarishlarida hamda organizmlardagi endogen maromlarda namoyon bo‘ladi. Nafas olish, fotosintez, modda almashinishining o‘zgarishi. gullarning ochilishi va yumilishi, gulli o‘simliklarda changlatuvchi hasharotlarning ko‘rish jadalligi. yirtqich hayvonlarning sutkaning har hil vaqtlarida ovga chiqishi va hokazolar bunga misol bo‘ladi.
2.Asta-sekin o‘zgarishlar natijasida bir jamoa ikkinchisi bilan almashinadi. Bunday o‘zgarishlaniing sababi jamoaga uzoq vaqt davomida tashqaridan ma'lum bir yo‘nalishdagi omilning ta"siri natijasidirBiotsenozlardagi bunday almashinish - ekzogenetik almashinish deb ataladi.
Agarda janioa hayot yo‘q (qurib qolgan ko‘l va dengizlar, qumli yotqiziqlar, yalong‘och qoyalar) joyda rivojlansa, boshlansa- birlamchi suksessiya deb ataladi. Bir jamoaning ikkinchisi bilan almashinishi esa- ikkilamchi suksessiya deyiladi. Bu esa yashash sharoitining keskin o‘zgarishi yoki jamoa tarkibida sczilarli o‘zgarishlar sodir bo‘lishi natijasida kelib chiqadi.
Birlamchi sukscssiyada tasodifiy kelib qolgan o‘simlik urug‘lari unib rivojlanadi. Bu hol qandaydir hayvon turlarining ham kelishiga olib keladi. Yosh individlar egallagan maydon kengayadi. o‘simliklarning vegetativ yoki urug‘ yordamida ko‘payishi, yangilanish boshlanadi. Shu paytda hayvonlar ham ko‘payadi.
Asta-sekin o‘zgaruvchi lkkilamchi suksessiyalarga misol qilib suv havzasining o‘t bosishi, dasht jamoasining o‘rmon bilan almashinishi kabilarni ko‘rsatish mumkin.
Suksessiya jarayonini dastlabki o‘rgangan, birinchi marta suksessiya nazariyasini ishlab chiqgan ekolog, ingliz-amerika fitotsenologlar maktabining vakillaridan biri-Frederik Klements (Clements, 1916) hisoblanadi. Uning ta'kidlashicha-suksessiya natijasida mustaqil o‘simliklar hosil bo‘ladi, undan keyin jamoada deyarli sezilarli o‘zgarish bo‘lmaydi. Hamda buni oxirgi hosil bo‘lishi-klimaks deb ataydi. Klimaksli jamoalarning tarkibini aniqlovchi omil- bu faqat iqlim dcydi. Demak. kiimaks-suksessiyaning Oxirgi, yakunlovchi stadiyasi deyiladi.
Bunday monoklimaks nazariyasidan ko‘pchilik ekolog olimlar - masalan, Tensli voz kechib, poliklimaks maktabining vakillari quyidagi holatni tan oladilar; ya'ni klimaksni shu maydondagi bitta yoki bir qancha omillar yordamida aniqlash mumkin: bularga iqlim, tuproq sharoiti, yomg‘ir va hokazolarni olish mumkin.
Haqiqatan ham, dala sharoitida mustahkam klimaksli jamoani ajratish juda qiyin. Biz faqatgina suksessiyaning tezligi maTum bir sathgacha tushib ketishini sezishimiz mumkin, undan keyin hech qanday o‘zgarishni sezmaymiz. Lekin dengiz suv o‘tlan suksessiyada klimaksga kelish uchun bir necha yillar sarf bo‘ladi. Bo‘sh quruq qolgan joyiarda klimaksli stadiya-bosqichga kelish uchun 100-300 yil kerak bo‘ladi, lekin bu davr ichida yong‘in yoki dovulning bo‘lish ehtimoli shunchalik yuqoriki(Angliyada bo‘ron 70 yilda bir marta bo‘ladi), demak. suksessiya hech qachon tugamasligi. o‘zining oxirgi bosqichiga yetmasligi mumkin.
Suksessiya jarayonini misollar bilan ko‘rib chiqiladi.