1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Tahlimiy

Abu Rayhon Beruniy opqituvchilar opquvchining ehtiborini taqqoslash, qiyoslash kabi operatsiyalarga qaratishlari lozimligiga alohida ahamiyat beradi. Zotan, bugungi kunda ham ongli, ifodali, topgpri va tez opqish hozirgi zamon opquvchilarining savodli boplishlarini tahminlovchi asosiy tarkibiy qismlardandir.
Abu Rayhon Beruniy ilm olishda takrorlashga zopr berib, yosh opquvchilarni toliqtirib va zeriktirib qopymasdan, turli psixologik usullarni qopllashni, shu orqali ularning tafakkurini boyitib, bilimlarini chuqurlashtira borishni ilgari surgan buyuk zotdir. Yahni opqishga nisbatan boplgan qiziqishni sopndirmaslik uchun bolalarning Yoshiga xos psixologik xususiyatlar albatta inobatga olinishi kerakligini ehtirof etadi.
Beruniyning tafakkur operatsiyalari - analiz, taqqoslash, umumlashtirish kabilarni shakllantirish orqali opqishga qiziqish uygpotish haqidagi fikrlari to hozirgi kungacha opz ahamiyatini yopqotgani yopq.
SHarqning boshqa bir yirik olimi Burhoniddin Zarnujiy opzining “Opquvchiga tahlim yoplida qopllanma” kitobida: “Opqib oprganish uchun eng yaxshi vaqt Yoshlik davri, erta tong va qosh qoraygan payt. Bilim oluvchi ana shu vaqtni samarali tashkil etishga odatlansin, bordi-yu, unga bir fan zerikarli boplsa, boshqasi bilan mashgpul boplsin”, - deya tahlim beradi. "Tahlimul – mutaallim" nomli kitobida boplsa tahlimning uzviylik prinsipini ehtirof etadi .
XI asrda yashab ijod etgan Mahmud Qoshgpariy ham opzining “Devonu lugpatit turk” asarida bilim olishga dahvat etgan. Asardagi: “Ey opgplim, mendan opgit, nasihat ol, odobli va tarbiyali boplishga tirish, toki el ichida zopr olim boplib tanil va ular orasida odob va ilm tarqat” yoki “Ilm, hikmat oprgan, oprganishda havoyilik va takabburlik qilma, hech narsa oprganmasdan, opzini bilimdon koprsatib maqtangan kishi imtihon vaqtida uyaladi, achinadi” kabi fikrlari buning yorqin misolidir.
Oprta Osiyoning yana bir buyuk mutafakkiri Yusuf Xos Hojib ham opz ijodida bilimni yuksak baholaydi. Alloma bilimni boylik, kiyim, emish kabi narsa-hodisalarga qiyoslaydi. Bilim va bilimdonlikni his eta olmoq, uni tushunmoq darkorligi, bilimdon boplishning tarbiya bilan chambarchas bogpliqligi, bola qanchalik erta tarbiya qilinsa, bilim olishga ishtiyoqi ortishi haqida yozadi.
Opquvchining psixologik xususiyatlari va shaxsiy fazilatlariga oid mulohazalar qomusiy olim Umar Xayyom asarlarida chuqur yoritib berilgan. Umar Xayyomning fikricha, opquvchilar opqituvchidan olgan bilimlari bilan cheklanib qolmasdan, hayotda boplayotgan voqea-hodisalarni oprganish va kuzatish, amaliyot davomida bilim, malaka hamda kopnikmalarini har xil usullarda kopp martalab takrorlab borish jarayonida egallaydilar, yahni olim tahlimdagi predmet bilan hayot uzviy aloqadorligi prinsipini ilgari suradi. Uning fikricha, bilim olishni, tahlimni amaliyot bilan uzviy ravishda bogplagan holda opquvchilarda mustaqil tafakkurni shakllantirib borish zarur. Buning uchun u “Sen osongina opylayapsan”, “Kopp opylab, maqsadga erishish mumkin”, “Bir oz opylagandan keyin, tushunib olasan” kabi sopzlarni ishlatib, opquvchilarni mulohaza qilishga undab, sekin-astalik bilan opqishga boplgan ishtiyoqlarini oshirishga harakat qiladi.
Inson hayotida ilm va amaliyotning birligi haqida Abu Hamid Fazzoliy ham fikr bildirgan edi. Darhaqiqat, inson olgan nazariy bilimlarini amaliyotda qopllay borishi kerak deb opylaymiz, chunki bilim va ilmgina emas, balki fan va tajriba yutuqlarini amalda qopllay bilish ham insoniy hislatlardan biridir.
Buyuk mutafakkir va alloma Alisher Navoiy inson tafakkuri, aqli-farosati hamda ilmini yuksak qadrlagan. U: “Bilim va donishmandlik insonning bezagidir”,- deb yozadi. Alisher Navoiy bolalarga kichik yoshligidanoq bilim, mahlumot va tarbiya berish kerakligini aytib, ibn Sino kabi, 6 yoshdan muallim qopliga topshirish kerakligini tahkidlaydi.
Istehdodli shoir va tarjimon, tarixchi Muhammad Rizo Ogahiy asarlarida inson bekamu kopst kamolga etishishi uchun yoshlikdan ilm va kasb-hunar egallashi shart ekanligini aytib optadi. Uning fikricha, ilm-mahrifat insonning mahnaviy kamolotida va jamiyat taraqqiyotida kuchli vositadir. Ilm inson aqlini boyitadi. Ogahiy ilmni kopproq xalq opyinlari orqali etkazib berish uchun harakat qiladi, chunki bu narsa ijobiy opquv motivini shakllantirishga xizmat qiladi. Xalq opyinlari, aslida psixologik opyinlar hisoblanadi. Bu vaqtda bola ham tahlim oladi, ham shakllanadi.
XX asr boshlarida Opzbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida pedagogik fikrlar rivojida etakchi rol opynagan olimlardan biri Abdulla Avloniydir. Abdulla Avloniyning fikriga kopra, ilm insonlarning madori, hayoti, rahbari, nehmatidir. Ilm oprganmoq, olim boplmoq uchun maktabga kirmoq, muallimdan tahlim olmoq lozimligini u qayta-qayta tahkidlaydi.
Mahrifatparvar alloma Avloniy inson mahnaviy kamolotining yopllari ustida topxtalib optadi. Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidir. Ilm inson uchun gpoyat muqaddas bir fazilatdir. Zeroki, ilm bizga opz ahvolimizni, harakatimizni oyna kabi koprsatur, zehnimizni, fikrimizni qilich kabi optkir qilur, ilmsiz odam mevasiz daraxt kabidir, deb tahkidlab optadi.
U ilmning nazariy ahamiyatini koprsatibgina qolmasdan, balki uning amaliy faoliyat uchun hayotiy zaruriyat ekanligini ham tahkidlab optadi. Ilm bizni jaholat qorongpusidan qutqarishi, madaniyat, mahrifat dunyosiga chiqarishi, yomon fehllardan, buzuq ishlardan qaytarishi, yaxshi xulq, odob sohibi qilishini tahkidlaydi SHu bilan birga, u bugun hayotimiz, salomatligimiz, saodatimiz, rohatimiz, gpayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bogpliqligini qayta-qayta takrorlaydi.
Ilm kishi zehnini, fikrini qilich kabi optkir qiladi. Ilmsiz inson mevasiz daraxtga opxshaydi. Ilm daraxt mevalaridek har shaxsga ozuqa berib, madaniyat, mahnaviyat, mahrifat dunyosiga olib kiradi. Yomon odamlardan, buzuq ishlardan qaytaradi. Yaxshi xulqli va odobli boplishga xizmat qiladi. Natijada, ilm kishilari har erda aziz va hurmatli bopladilar. Kishi hayotini haqiqiy va topgpri yoplga soladigan vosita - bu ilmdir. SHuning uchun ham ilm orqali oliy fazilatlarga ega boplgan, ulugplikka va orzu-istaklariga erishgan buyuk kishilar xalq orasida yuksak qadrlanadilar.
Ilm kasb va fazilatlarning eng afzalidir. Ilm orqali inson yaxshi-yomonni tanishi, halol-haromning farqiga borishi, dopstlik va qarindosh-urugpning fazilatlarini anglashi, opz haq-huquqlarini bilishi mumkin.
Kishilarning bilimi, ilmi, amaliy malakalari rivojisiz jamiyat taraqqiyotini tasavvur etib boplmaydi. Muayyan mahnaviy ehtiyojlarga, yuksak axloqiy fazilatlarga ega boplmagan kishilarda ilm-fanni oprganishga, halol mehnat qilib, kasb-hunar egallashga, malaka oshirishga ishtiyoq ham boplmaydi. SHu sababli jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida avval Yoshlarni tarbiyalab, keyin ularga tahlim berganlar.
Haqiqatdan ham, bilimga, ilmga ehtiyoj anglangan motivlar tizimidir. Biror muammoni hal etish imkoniyatlarini inson opz aql-zakovati, bilimi, kuchi va irodasi bilan aniqlaydi. Bilim mazmun jihatidan kengroq boplib, insonning hayot tajribasi orqali orttirgan barcha tushunchalar, fikrlar, amaliy malakalarni opz ichiga oladi. Ilm bilimning chopqqisidir. Bilimlar tabiat, jamiyat, inson ruhiyati qonunlarini chuqur oprganish natijasidagina ilmga aylanadi.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, SHarq mutafakkirlari opquv motivlarini ehtiyojlar nuqtai nazaridan tahlil qilishga harakat qilganlar. Mazkur ehtiyojlarni hosil qilishga, oshirishga, asosan opqituvchilar tomonidan tahlim jarayonining psixologik xususiyatlarini ehtiborga olish, yahni opqish jarayonida bolalarning fiziologik va psixologik xususiyatlarini inobatga olish, ularga imkon qadar individual yondashish orqali erishish mumkinligini ehtirof etishgan. SHu bilan birga, SHarq mutafakkirlarining buyuk xazinasi, bolalarga tahlim, tarbiya berishdagi ilgpor fikrlari hozirgi kungacha opz ahamiyatini yopqotgani yopq.