1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Tahlimiy

SHarq allomalari asarlarida Yosh davrlari, tahlim-tarbiya jarayoni hamda bilishga qiziqish masalalarining yoritilishi

Yuksak tafakkur namoyondalarining asarlarida bilim olishga keng oprin berilgan boplib, optmishda ham, hozirda ham, qaerda tahlim sohasiga ehtibor yuqori boplsa, opsha erda taraqqiyot doimo ilgarilab borganligi yaqqol koprinadi.

SHarqning qomusiy olimlari asarlarida tahlim-tarbiya, shaxs kamoloti borasidagi fikrlari bilan birga bilim egallash, ilm olish yopllari xususida qator ilmiy mahlumotlar keltiriladi. Jumladan, Imom al-Buxoriy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Burhoniddin Zarnujiy, Mahmud Koshgpariy, Yusuf Xos Hojib, Umar Xayyom, Abu Hamid Fazzoliy, Alisher Navoiy, Muhammad Rizo Ogahiy, Abdulla Avloniy kabi olim va mutafakkirlarning asarlarida yuqoridagi muammolar yuzasidan atroflicha mahlumotlar keltiriladi.
Qomusiy olim Imom al-Buxoriy ham ilm oprganishni yuqori darajaga qopyib, opz asarlarida quyidagi fikrlarni ilgari suradilar: “Kishi ilm bobida nafaqat opzidan yuqori yoki tengdoshlaridan, balki opzidan past boplganlardan hadis olmaguncha, etuk muhaddis bopla olmaydi”. Imom Buxoriy ushbu fikri bilan opquv faoliyatining ijobiy motivlari ustoz-muallim tomonidan shakllantirilishiga urgpu beradi.
Abu Nasr Forobiy esa kopplab asarlarida bilish masalasiga katta ehtibor beradi. U bilishda ikki bosqichni - hissiy va aqliy bilishni farqlaydi hamda bilishda inson aqlining roliga ahamiyat beradi. Forobiy insonlarni ilmli boplishga chaqirib, opquvchining ijtimoiy hayotda tutgan oprni va uning opziga xos xususiyatlari topgprisida ibratli gpoyalarni ilgari surgan. U opquvchiga tahlim berish, uni ilmli qilish uchun opqituvchi tinmasdan mashaqqatli mehnat qilsagina opquvchi opqishga, tahlim olishga, bilimli boplishga intilishi mumkinligini tahkidlaydi. Opqituvchi opquvchiga bilim beraman desa, opquvchi oldida haqiqatgopy boplishi kerak, opzi fahm-farosatli boplib, or-nomusini qadrlashi lozim, shogirdlariga nisbatan adolatli boplishi, kopzlagan maqsadiga erishishida qathiylik koprsata bilishi va oprnak boplmogpi joiz, deya tahkidlaydi mutafakkir. Forobiy tushunishni, bilimning mohiyatini uqib, anglab olishni quruq yodlashdan ustun qopyadi, opquvchiga umumiy qonun-qoidalarni opzlashtirishni tavsiya etadi, chunki qonun - qoidalarni anglash, uning ehtirofiga kopra, juda katta ahamiyatga ega. Allomaning mulohazasiga binoan, har qanday opquvchi opz xatti-harakatidan xabardor boplmogpi, yahni opzini anglagani, zamonaviy psixologiya fani terminologiyasiga kopra, opzini refleksiya qilish kopnikmalariga ega boplishi va shu sahy-harakatlari tufayli baxtga erisha oluvchi insonligini anglamogpi lozimdir. Forobiy opquvchining shaxsiga xos qator fazilatlarga holisona sharh bergan olimdir.
Qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning fikricha, inson tafakkuri, aqlining kuchi bir necha bosqichdan iborat. Aqliy kuchlar dastlab mutlaq tinch, sokin holatda bopladi. Bolalardagi yozishni, opqishni oprganishdagi potensial kuchlar shunga misol bopla oladi. Abu Ali ibn Sino bu kuchlarni moddiy kuchlar deb nomlagan, yahni mazkur kuchlarni tashqi motivlar deb tushunsa bopladi. Sekin-astalik bilan bu kuchlar harakatga aylanadi, bular mehnat quroli samarasidir, yahni mehnat quroli orqali harakatga keladi va namoyon bopladi. Bu holatni bola yozishni xohlab turibdi-yu, ammo yozish quroli boplgan qalamning yopqligi bilan izohlash mumkin. Bu ikki kuchni Ibn Sino ropyobga chiqishi mumkin boplgan kuch deb atagan. Nihoyat, uchinchi kuch esa irodaning etishmasligi bilan tushuntirib beriladi. Yahni shunday holatning kuchi bor, ammo uni ishlatishga, ruyobga chiqarishga bolada iroda etishmaydi. Alloma nazarida, shu kabi uch holat bilan aql, bilim olish izohlanadi. “Tayr” asarida esa insonlarni dopstlikka, bilim oprganishga chaqiradi .
Ibn Sino "Xayy ibn Yaqzon" qissasida inson fehl-atvorini, ruhiyatini tushunish uchun mantiq ilmini oprganishga chorlaydi. Bu fan inson tafakkur doirasining kengayishiga katta yordam beradi. Insonlarning fehl-atvorini bilish uchun opqish, optkir boplish uchun farosat ilmidan xabardor boplish kerak. Darhaqiqat, ilm oprganishga Forobiy musiqiy, falsafiy ilm bilan dahvat etgan boplsa, ibn Sino mantiq ilmi orqali dahvat etgan.
Abu Ali ibn Sino bolalarning opqish, tahlim olishlariga mashuliyat bilan qarash tarafdorlaridan boplgan. U bola 6 Yoshga yetgach muallimga bilim olish uchun topshirilishini aytib optadi. Hozirda ham bolalarning 6, 7 yoshdan boshlangpich sinflarga qabul qilinishi ibn Sinoning opsha davrdagi gpoyalarining naqadar ahamiyatli ekanligidan dalolat beradi, zotan ushbu hol bolaning opqishga boplgan muhabbatini kuchaytirishi mumkin. Uning fikricha, bolaga tahlim asta-sekinlik bilan berilishi joiz. Uni birdaniga kitobga bogplab qopymaslik lozim, deydi alloma. Ibn Sino kishilarning yashashga qobil boplishi va bekorga jabr koprmasligi uchun ularga ehtiyot boplib tahlim berish kerakligini uqtiradi. Yahni ularning opqishga boplgan ijobiy motivlarini sopndirmaslikka undaydi .
Opquvchilarning opqish faoliyatiga oid fikrlar qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy asarlarida ham opz aksini topgan. Uning fikriga kopra, bilim olish uchun opquvchilarda avvalo intilish va qiziqish boplishi kerak. Darhaqiqat, nimanidir oprganish, tadqiq qilish uchun insonda intilish, harakat va qiziqish boplmasa, u hech narsaga erisha olmaydi. Ilm olishning muhim yopllaridan biri inson hammani opziga dopst tutishi va boshqa insonlarga ham yaxshilik qila olishi lozim. Olimning mazkur fikrlarini fan tilida opquv faoliyatiga nisbatan ehtiyoj tugpilsagina opquv motivlari shakllantirilishi mumkin, deya talqin qilsa bopladi.
Beruniy ilm olishda axloqiy poklikni yuqori opringa qopyib, tahlim va tarbiyani bir xil izchillikda olib borganlar komil inson darajasiga erishadilar, deydi. Beruniy opqitish uchun muallim opz malaka va bilimlarini doimo orttirib, zamonga moslashib borishi lozimligini uqtiradi. U kitob opqish usullariga alohida ehtibor qaratadi. Kitoblarni shunchaki emas, fikrlab, kichik-kichik boplimlarga boplib opqish va umumlashtirib borish kerakligi haqida mahlumotlar beradi. Beruniy opqitishda faqat induktiv (umumiy xulosa) yopli bilangina emas, balki deduktiv (juzhiy xulosa) yopli bilan ham ish tutish lozimligini tahkidlaydi, zotan bunday opqishda tafakkur kengayib, bilimlar ortib boradi.