1-mavzu: bilish falsafasi (gnoseologiya). Reja
Yüklə 274,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
uchun o‘z-o‘zini bilishi kerak ekan, o‘z-o‘zini bilish o‘zi haqida axborot yig‘ishigina emas, balki
ayni paytda emotsional o‘zgarib borib nopok xususiyatlardan tozalanish, shu yo‘sinda ichki dunyosini boyitib oliy bilishga o‘tiladi. O‘z-o‘zini, shuningdek, tabiatni bilish – bu odamning o‘ziga, qobiliyatiga, niyatiga, xatti-harakatiga va sharoitiga bog‘liq. Bu – Allohni bilishning, oliy bilish yo‘lining bir qismidir. Ya’ni substratidir. Shu substratga tabiat bilimlaridan tashqari arifmetik bilimlar, huquq bilimlari, har xil ilmiy munozaralar kiradi” 6 . Bizningcha ham, bilimdonlik ichki dunyoning pokligi bo‘lib, insonning ichki holati tashqi xatti-harakatiga mos bo‘lgani ma’qul. Yangi davr (XVI – XVIII asrlar) Yevropa falsafasida ilm bilim sohalari orasidagi farqlanish va tizimlarni osonlashtirish maqsadida insonning malakalari hamda sezgisiga muvofiq ravishda turlarga bo‘lingan edi. Unga ko‘ra, “tashqi belgilari ko‘rinib turadigan, zehn orqali idrok qilinadigan makon” materiyadir. Olimlar idrok qilinadigan makonni “ilm” deb atashdi. Mantiq amal qiluvchi soha ikki qismga bo‘lindi: 1. Matematika va aniq fanlar. 2. Ilohiyot (Teologiya). Bu masalada ilohiyot va axloq faqat aqlga asoslangan bo‘lib, bunday g‘oyalar tizimi falsafa ilmida o‘z aksini topdi.
6 Fayzullaev O. Falsafa va fanlar metodologiyasi / O‘zbekiston Respublikasi FA I. Mo‘minov nomidagi Falsafa va huquq instituti. – T.: «Falsafa va huquq» nashriyoti, 2006. – B. 27.
Ingliz faylasuflaridan F.Bekon shunday deydi: inson bilishi sezgilardan boshlanadi, bilishning manbai tajribadir, sezgilar orkali olingan dalillarni inson tafakkur yordamida qayta ishlab chiqadi. Uningcha, inson bilish jarayoni fan va amaliyot bilan bog‘liq. Fransuz faylasufi Dekartga ko‘ra, birdan bir to‘g‘ri bilish tafakkurdir. Inson bilishning haqiqatliligi tajriba emas, balki aql bilan aniqlanadi. Demak, u bilishda sezgi a’zolari faoliyatiga ishonmaydi.
Fransuz ma’rifatparvarlari: Didro, Golbax, Gelvesiy, Volter va Lametrilar esa sezgilar tafakkurning asosi, ular inson bilishining quyi boshlang‘ich bosqichi, tafakkur esa eng yuqori, murakkab bosqichi ekanligini ta’kidlashadi.
Nemis klassik falsafasi namoyondasi Gegel: inson bilishi mutlaq ruhning inson qiyofasida o‘z-o‘zini anglashidir, deydi. L.Feyerbax fikricha, inson bilishi tabiatning uning sezgilar va tafakkuridagi to‘g‘ri in’ikosi. Sezgilar bilish jarayonining boshlang‘ich bosqichi, ular insonni tashqi dunyo bilan bog‘laydi, insonni tabiat bilan tanishtiradi, lekin tabiatni tushuntirmaydi. Inson bilishining yuqori bosqichi tafakkurning asosiy vazifasi ma’lumotlarni to‘plash, qiyoslash, tahlil qilish, izohlash, umumlashtirish asosida xulosalar chiqarishdir.
XVII asrlarda, dastlab Sharq falsafasi, so‘ng Yevropada aqliy bilishdan farq qiluvchi bevosita paykash, bevosita bilish shakli – «bilishning uchinchi xili» intuitiv 7 bilish yuzaga keldi. Metafizik materialistlarga ko‘ra, bilish dunyodagi predmet-hodisalarning inson miyasidagi oddiy in’ikosi, hissiy va aqliy bosqichlarni bir-biridan alohida bilish shakllari sifatida qaraydilar.
Bilishning dialektik-materialistik nazariyasiga ko‘ra, insonning dunyoni va o‘zini bilish imkoniyati va darajasi, ijtimoiy sharoitga, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ularning ehtiyojlariga, ishlab chiqarish munosabatlarining xarakteriga bog‘liqdir. Bilishning falsafiy nazariyasiga ko‘ra, inson bilishi moddiy va ma’naviy borliqning uning miyasidagi muayyan maqsadga qaratilgan faol in’ikosidir. Shu o‘rinda aytish joizki, dinning ibtidosi biror bir manba yoki aqlning manbai kabi emas. Aql din olib kelgan dalillarning barchasini tasdiqlaganida edi, dinning asosiy prinsiplari bilan aql bir-biriga zid kelmasdi. Shu ma’noda islom falsafasi nuqtai-nazaridan ilmga umumiy ta’rif berish orqali yuqoridagi ixtiloflarga barham berishimiz mushkul. Masalan, Azhar universiteti shayxi Abdulhalim Mahmud: “inson uchun foydali har bir narsa ma’rifatdandir” deydi. Ammo “foydalilik” nisbiy tushuncha ekanini yodga olsak, bu fikrni to‘g‘ri deb bo‘lmaydi. “Ilm” tushunchasini sahro sharoitida badaviyning hayot-mamotini hal qiluvchi “yo‘l belgisi” ma’nosida etimologik tahlil qilgan ingliz tadqiqotchisi F. Rouzental 8 va “e’tiqod va ilm” tushunchalarini lingvistik, madaniyatshunoslik jihatdan tadqiq etgan
Ye.A.Frolova 9
ma’lumotlariga ko‘ra, islom falsafasida “ilm” ga doir qator ta’riflar majmui mavjud. Mazkur tadqiqotlarga tayanib, ilmga muayyan bir so‘z bilan ta’rif berib bo‘lmaydi, deb xulosa qilish mumkin. Boshqacha aytganda, yagona ta’rifda diniy va dunyoviy ilmlar mazmunini ifodalash mushkul.
Yuqoridagi ta’riflarni umumlashtirib, quyidagicha talqin qilish mumkin: Insonning bilish jarayoni va usullari sezgi, aql hamda qalbga bog‘liq. Bilim esa bilishning natijasidir. Modomiki, jarayon turlicha ekan, uning hosilasi ham turlichadir. Bilim – muayyan bir narsaning holi, xususiyati, siri haqidagi qaysidir darajada miya ilg‘ab olgan ma’lumot bo‘lib, ma’lum bir vaqt davomida yaratilgan in’ikosdir. Uning nazariylashgan shaklini ilm deyish mumkin. Nazariya inson fikrida mujassamlashgan amaliyot bo‘lib, uning voqelikni real aks ettirishi kuzatish, tajriba, eksperiment, o‘zgartirish, yaratish (ya’ni amaliyotning shakllari) yordamida aniqlanadi.
Inson bilishning SUB’EKTI. OB’EKTI esa borliq. Bilishning predmeti bilish ob’ektining sub’ekt bilishiga qaratilgan, uning bilish faoliyati doirasiga kiradigan tomon, xususiyat va munosabatlaridir.
7
muhokama qilmasdan, to‘satdan g‘ayri aqliy bilishni ifodalovchi tushuncha. 8
Қаранг: Роузентал Ф. Торжество знания: концепция знания в средневековом исламе. – М.: Наука, 1978. - 372 с.
9 Қаранг: Фролова Е. А. Проблема веры и знания в арабской философии. – М.: Наука, 1983. -169 с. Bilishning sub’ekti, ob’ekti va predmeti bilish jarayonida doim o‘zgarib, eskilari o‘rnini yangilari olib boradi. Insonning bilish jarayonida sub’ekt bilishi zarur bo‘lgan ob’ektni bilib olgach, bu ob’ekt sub’ektning bilish darajasidan chiqariladi, u endi bilishning ob’ekti bo‘lmay qoladi.
Insonning yaxlit tizimli bilishi «sub’ekt-predmet-ob’ekt» munosabatlari asosida yuzaga keluvchi ijtimoiy tarixiy jarayondir.
Bilishda sub’ektning faolligi uning muayyan maqsadga qaratilgan amaliy-ijtimoiy faoliyatida namoyon bo‘ladi.
Inson o‘z hayotining ilk davridan boshlab o‘ziga tirikchilik vositalari: oziq-ovqat, turar- joy topish uchun mehnat qilishga majbur bo‘lgan. U mehnati jarayonida tabiat kuchlariga duch kelib, ularni asta-sekin o‘rganib, bilib borgan. Ishlab chiqarishni tashkil qilib, mehnat qurollarini yaratish, ular vositasida tabiatga ta’sir qilish, yer maydonlarini o‘lchash, turar-joylar qurish, o‘zi ishlab chiqargan mahsulotlarni hisoblash kabi ishlarni amalga oshira boradi. Natijada insonning bilish qobiliyati rivojlanib bordi.
Demak, ijtimoiy amaliyot inson bilishning asosi, manbai, harakatlantiruvchi kuchi va maqsadi hamdir. Inson bilishning darajasi doim jamiyat ishlab chiqarishi amaliyotining darajasi va imkoniyatlari bilan belgilanadi. Jamiyat ehtiyojlarga javob berish natijasida yangi-yangi bilimlar paydo bo‘ladi, ularni ma’lum guruhlarga ajratib, sistemalashtirib borish tufayli har turli fanlar vujudga keladi.
Yüklə 274,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|