1-mavzu. Biznesda axborot tizimlari asoslari. Axborot texnologiyalari yordamida raqobat. Kompyuterlarning texnik ta’minoti. Kompyuter tizimlari reja

2. Biznesda axborot tizimlari 
Biznesda ishlatiladigan quyidagi axborot tizimlar turlari mavjud: elektron
tijorat tizimlari, tranzaktsiyalarni qayta ishlash (processing), boshqaruv AT,
qarorlarni qabul qilishni qoʻllab-quvvatlash tizimlari. Undan tashqari ba’zi
tashkilotlar maxsus- maqsadli tizimlarni ishlatadilar: sun’iy intellekt, ekspert
tizimlar, virtual voqelik va boshqalar.
Elektron tijorat – axborot texnologiyalari yordamida amalga oshiriladigan
tovarlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmat koʻrsatish boʻyicha tadbirkorlik
faoliyati. Elektron tijoratni toʻrt yoʻnalishga ajratish qabul qilingan: biznes biznesga
(busines- to-business, B2B); biznes iste’molchiga (business-to--consumer, B2S);
biznes ma’muriyatga (business-to-administration, B2A); iste’molchi ma’muriyatga
(consumer-to-administration, S2A). Shuningdek, keyingi vaqtda iste’molchi
iste’molchiga (consumer-to-consumer, S2S) va iste’molchi biznesga (consumer-to-
business, S2B) modellari rivoj topmoqda.

---

---

1-rasm. Elektron tijorat: Oʻzbekiston xom-ashyo birjasining veb-sayti

Tranzaktsiyalarni qayta ishlash (transaction processing) tizimlari.
Oʻtgan asrning 50-chi yillaridan boshlab kompyuterlar biznesda har kungi
mayda, koʻp mehnatni talab kiladigan ishlarda ishlatila boshlangan. Tranzaktsiya –
any business related exchange. Masalan: mijoz amalga oshirgan toʻlov, ishchiga
toʻlangan ish haqi. Tranzaktsiyalarni qayta ishlash tizimi bu biznes tranzaktsiyalarini
saqlab qolish va qayta ishlash uchun foydalaniladiganodamlar, jarayonlar, dasturlar,
ma’lumot bazalari va uskunalar bilan tashkil etilgan toʻplamdir.
Boshqaruv tizimlari turli-tuman boshqaruv va texnik-iqtisodiy masalalarni hal
qilish uchun moʻljallangan. Odatda bu tizimlar korxonalar, tashkilotlar, tarmoqlar
(masalan, kasalxonalar, avtomatlashgan omborlar, moddiy-texnika ta’minoti va
zahira qismlarini boshqarish, kadrlarni hisobga olish va buxgalteriya hisobining
axborot tizimlari) avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari (ABT) doirasida ishlaydi.
Koʻpincha bu tizimlar ayrim sohalarga xizmat koʻrsatadi va mustaqil hisoblanadi,
ya’ni oʻzining axborot fondi, algoritmi va dasturiy ta’minotiga ega boʻladi.
Boshqaruv tizimlari integratsiyalashgan, ma’lumotlar bazasi tamoyili
boʻyicha qurilgan boʻlishi mumkin. Bunday tizimlar korxonadagi aylanib yuruvchi
butun axborot oqimiga ishlov beradi va korxonaning resurslaridan oqilona
foydalangan holda uning bir maromda va rejali ishlashini ta’minlashga yoʻnaltirilgan
boʻladi.
Texnik vositalar yordamida faqat axborot operatsiyalarini avtomatlashtirishga
erishiladi. Bevosita qarorlar qabul qilish funktsiyalarini va boshqa boshqaruv
operatsiyalarini odamning oʻzi bajaradi.
Shuning uchun boshqaruv tizimlari odatda alohida xizmatlar va korxona
rahbariyatiga turli ma’lumotnomalar va hisobot shakllarini berishga yoʻnaltirilgan
boʻladi.

---

---

2-rasm. OpenOffice dasturining boshqaruv tizimida

qoʻllanilishi
Demak, boshqaruv tizimlari bir vaqtning oʻzida axborot-ma’lumot
tizimlarining vazifalarini ham bajaradi. Bu tizimlarda soʻrovlar odatda doimiy va
reglamentli xarakterga ega boʻladi. Axborot tizimi bu soʻrovlarni amalga oshira
borib, nazorat qilinadigan jarayonlarning holati toʻg’risidagi axborotga muntazam
ravishda (har kuni, har haftada va hokazo) ishlov berish natijasida ma’lumot
shakllarining muayyan roʻyxatini beradi, shuningdek boshqa turdagi soʻrovlarga
ham xizmat koʻrsatadi.
Axborot-hisoblash tizimlarida saqlanayotgan axborotdan turli hisoblash
operatsiyalari bilan bog’liq vazifalarni hal qilish uchun foydalaniladi. Bunday
vazifalarga statistik hisobot va tahlil, ob-havo va konlarni prognozlash, tashhislash
(kasalliklarga tashhis qoʻyish, uskuna va priborlarning nosozliklari sabablarini
aniqlash) kabilar kiradi. Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (ALT) doirasida
ishlaydigan axborot tizimlarini ham axborot-hisoblash tizimlariga kiritish mumkin.
Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari asbobsozlik va mashinasozlik,
radioelektronika va kemasozlikda turli loyihalar hisob-kitoblarini bajaradi,
elementlar, sxemalar, qurilmalarning parametrlarini maqbullashtirish vazifalarini hal
qiladi.
Hisoblash tizimlarining funktsiyalari axborot tizimlarining boshqa turlariga
ham xos boʻlishi mumkin. Masalan, kutubxonalarda foydalaniladigan hujjatli
axborot-qidiruv tizimlari doirasida qidirish vazifalari bilan bir qatorda koʻplab
hisoblash-statistika vazifalari ham bajarilishi, kitob fondining harakati toʻg’risidagi
ma’lumotlar qayd etilishi, kitobxonlar kontingenti toʻg’risidagi ma’lumotlar hisobga
olinishi, hisobotlar uchun materiallar tayyorlanishi mumkin va hokazo.

---

---

Yuqorida koʻrib chiqilayotgan axborot tizimlarining barcha turlari

foydalanuvchini faqat qachonlardir tizimga kiritilgan va uning axborot massivlarida
saqlanayotgan ma’lumotlar hamda faktlar orasidagi zarur axborot bilan ta’minlaydi.
Axborot-mantiqiy tizimlar boshqa tizimlardan farqli oʻlaroq ilgari bevosita
shaklda tizimga kiritilmagan, balki tizimdagi mavjud axborot massivlarini mantiqiy
tahlil qilish, umumlashtirish, ma’lumotlarni qayta ishlash asosida ishlab chiqiladigan
axborotni bera oladi. Bunday tizimlar muayyan darajada mutaxassis-tadqiqotchi
mehnatining oʻrnini bosib, ilmiy-tadqiqot masalalarini hal qilishi mumkin. Ularni
ba’zan intellektual tizimlar deb ataydilar, chunki ularni ishlab chiqishda sun’iy
intellekt nazariyasi qoidalaridan foydalaniladi.
Yuqorida koʻrib chiqilgan barcha tizimlarda foydalanuvchilarning, shu
jumladan, hisoblash texnikasi sohasida mutaxassis boʻlmagan foydalanuvchilarning
tizim bilan oʻzaro muomala qilish vositalarini rivojlantirib borish zarur. Bu vositalar
yordamida foydalanuvchi oʻz soʻrovlarini shakllantiradi, ularni tizimga kiritadi,
tizim unga berayotgan axborotni qabul qilib oladi.
Turli tizimlarda bu vazifa turlicha hal qilinadi. Ba’zi tizimlarda amalga
oshirilishi mumkin boʻlgan soʻrovlarning qat’iy belgilangan roʻyxati mavjud
boʻladi. Foydalanuvchi uning talablariga imkon qadar toʻla javob bera olishi
mumkin boʻlgan soʻrovni tanlaydi va uni tizimga koʻrsatadi. Bunday tizimlar
namunali (standart) soʻrovli tizimlar deb ataladi.
Har qanday ixtiyoriy soʻrovlarni amalga oshira oladigan tizimlar
foydalanuvchilar uchun katta imkoniyatlar ochib beradi. Soʻrovlarni shakllantirish
uchun tizim soʻrovlar tiliga, ularni tuzish qoidalariga ega boʻlishi kerak.
Foydalanuvchining tizim bilan muomalasi insonning mashina bilan muloqoti
shaklidagi muomalasidan qulaydir. Bunda foydalanuvchi olinayotgan axborot bilan
tanishib, oʻz soʻrovini tuzatish imkoniyatiga ega boʻladi.
Shuni qayd etib oʻtish zarurki, har qanday muayyan axborot tizimi
tizimlarning alohida ajratib koʻrsatilgan turlariga xos boʻlgan xususiyatlar majmui
bilan tavsiflanishi mumkin. Shu bilan bir qatorda axborot tizimlari qoʻllanish
sohasiga bog’liq holda tizimning oʻzigagina xos xususiyatlarga ega boʻladi.