Ilk diniy e’tiqodlarning zamonaviy ko‘rinishlari haqida nimalarni bilasiz?
Robertson-Smitt o’zining “Somiylar dini haqida” lektsiyalarida (W.H. Smith, Lectures on the Religion of the Semites, Edin., 1889) ta’kidlashicha, eng qadimiy dinlar faoliyat sistemasi yoki kulьtni ifodalagan, diniy ritualni belgilaydigan e’tiqod va mif esa keyinchalik shakllangan. 1900 yilda Marett (1866-1945) shunday g’oyani ilgari surdiki, unga ko’ra, animizmdan oldin animatizmning yanada qadimiyroq bosqichi bo’lgan va u davrda hali ruhlar va shaxsiy ruh haqida tasavvurlar bo’lmagan. Avval diniy-magik harakatlar impulьsiv reaktsiya xarakteriga ega bo’lgan, dinning g’oyaviy va aqidaviy shakllari keyinchalik uning hissiy substratidan kelib chiqqan. Marettning qarashlariga nemis din tadqiqotchilari Pryoys va Firkandt hamda rus tadqiqotchisi V. Bogoraz-Tanlar ancha yaqin edilar. A. Lang (1844-1912) ibtidoiy xalqlarning dinini mifologiyaga ham animizmga ham kiritish mumkin emas, deb dinda evolyutsionizm g’oyasiga qarshi chiqdi (A. Lang, Myth, ritual and religion, v. 1-2, L., 1887). Avstraliyaliklar dinida antropomorf xudolar haqida rivojlangan qarashlarni topgan Lang pramonoteizm g’oyasiga juda yaqinlashdi (“The making of Religion”, L., 1898.). Bu g’oyadan keyinchalik V. SHmidtning klerikal, madaniy-tarixiy maktabi keng foydalandi. XX asr boshida Vundt animistik nazariyani qayta ko’rib chiqishga urindi va o’zinng assotsiativ psixologiyasi yordamida din ibtidoiy insonning fikriy faoliyati emas, balki fantaziyaviy faoliyatining natijasi, degan xulosaga keldi. Vundt diniy-mifologik tasavvurlar bilan bir qatorda ruhoniy ruh, yanada qadimiyroq bo’lgan, insonning tashqi qiyofasidan ajralmaydigan, hayvonga ko’chib o’ta oladigan jismoniy ruh haqidagi tasavvurlarga qarab totemizm animizmdan kelib chiqqan degan fikrga keldi.
Dinlаr ungа e’tiqоd qiluvchilarning soni miqyosi, o‘zining mа’lum millаtgа yoki хаlqqа хоsligi yoхud millаt tаnlаmаsligigа ko‘rаturliguruhlаrgаbo‘linаdi. Bugungi kundа nаzаriy vа sоn jihаtdаn qаnch`а еtuk bo‘lishidаn qаt’iy nаzаr ulаrni mutlаqlаshtirib bo‘lmаydi. Chunki, hаr qаndаy tаsnif mа’lum bir jihаtgа e’tibоr bеrib, uning bоshqа qirrаlаrini qаmrаb оlоlmаydi.
