1-mavzu: Falsafa fanining predmeti, mazmuni va ilm-fan, madaniyat taraqqiyotidagi o‘rni reja

Fidoyilik. Ma’lumki, inson muayyan mamlakat va jamiyatdagi qoidalarni, huquqiy me’yorlarni buzmay yashashi mumkin. Rasmiy–huquqiy idoralar va tuzilmalar tomonidan bunday odam rosmana, jamiyat uchun xavf tug’dirmaydigan shaxs hisoblanadi. Lekin bunday odam axloqsiz bo’lishi, huquq bilan hisoblashgan holda axloqni tan olmasligi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, u o’z mamlakatidagi jinoyat kodeksini e’tirof etishi barobarida, qalbidagi vijdon qonunlari bilan hisoblashmaydi, jinoiy jazodan qo’rqadi–yu, vijdon azobini bilmaydi.
SHu fikrlarni endi misolda ko’raylik. Deylik, kuz kunlaridan birida O’rdadagi Anhor bo’ylab shoshib ketayotgan odam suvga cho’kayotgan, yordamga muhtoj kishini ko’rdi. Lekin darhol o’zini suvga otib, uni qutqarmadi. CHunki birinchidan, cho’kayotgan u emas, ikkinchidan, egnidagi kostyum–shim suvga tushsa rasvo bo’ladi, uchinchidan, uning vaqti yo’q, foydali bir ish yuzasidan uchrashuvga ketyapti, to’rtinchidan, suv sovuq, shamollab qolishi mumkin, beshinchidan, axir, bu odamning cho’kishiga u sababchi emas–ku! SHunday qilib, bir odam cho’kib ketdi, ikkinchi bir odam, buni ko’ra–bila turib, o’z yo’lida davom etaverdi. Buning uchun uni qamamaydilar ham, jarimaga tutmaydilar ham, u haqda faqat, qanday beshafqat, vijdonsiz odam ekan, deb fikr bildiriladi, xolos.
Endi boshqa bir o’tkinchini tasavvur qiling: u shu zahoti o’zini suvga otib, cho’kayotgan odamni qutqardi, dastlabki yordamni ko’rsatdi va taksiga xarajat qilib, uyiga qaytdi: kiyim–bosh shalabbo, kattagina foydadan qoldi, besh–olti kun shamollab, dori–darmonga ham mablag’ sarfladi. Lekin u bunga achinmaydi. Voqeani eslaganida afsuslanmaydi, balki o’z xatti–harakatidan qoniqish tuyib, jilmayib qo’yadi, hatto bu xotirlash unga ruh beradi.
Bu hodisada biz ikki xil tamoyil bilan harakat qilgan ikki kishini ko’rib turibmiz: birinchisi – xudbin, ikkinchisi – fidoyi inson. Garchand, qonun birinchi kishini xudbinligi uchun jazolamagani barobarida ikkinchi kishiga fidoyiligi uchun alohida imtiyoz bermasa–da, jamiyat, mahalla–ko’y, odamlar ularga ikki xil munosabatda bo’ladilar: xudbinlikdan ijirg’anib, nafratlanadilar, fidoyilikdan hayratlanib, minnatdorchilik bildiradilar.
Demak, fidoyi insonga boshqalar tomonidan bu qadar izzat–hurmat ko’rsatilishiga sabab shuki, u istisnoli holatlarda o’zining odatiy–kundalik hayotiy majburiyatlarini va munosabatlari darajasini ixtiyoriy ravishda oshira olish qudratiga ega bo’ladi. Fidoyi inson boshqalar manfaati yo’lida o’z qonuniy manfaatlarini, ba’zan esa hatto hayotini qurbon qilishga tayyor turadi va zarurat tug’ilganda qurbon qiladi ham; jamiyat uchun umumiy bo’lgan oliy maqsad va ideallarni deb o’zidan kechadi. Bunga Ikkinchi jahon urushi qahramoni mard o’zbek yigiti To’ychi Eryigitovning fidoyiligi yorqin misol bo’la oladi. U dushman pulemyotiga ko’ksini qalqon qilishi bilan o’nlab, balki yuzlab o’ziga o’xshash odamlar hayotini saqlab qoldi; bu odamlar esa o’z navbatida jahonda fashizm g’alabasining xavfini kamaytira borib, oxir–oqibat yo’qqa chiqardilar; ularning zurriyotlari esa hozir ham dunyoning Yangilanishi, o’zgarishi uchun, oliy maqsadlar uchun xizmat qilmoqdalar. To’ychi Eryigitovning nomi biz bilan birga, hech qachon xalq yodidan chiqmaydi.
SHuni ham aytish kerakki, fidoyilik tamoyilining mazmuni turli tarixiy davr va ijtimoiy jarayonlarda turlicha muayyanlashadi; u ma’lum bir davrlarda ommaviylashishi yoki kamayishi mumkin. CHunonchi, mustaqillikka erishganimizdan so’ng dastlabki paytlarda o’tish davriga xos bo’lgan – fidoyilikka nisbatan xudbinlik tamoyilining kuchayganini ko’rdik. Hozirga kelib esa, aksincha, asta–sekinlik bilan jamiyatimizda fidoyilik ustuvor tamoyil maqomini egallab bormoqda; Prezident Islom Karimovning fidoyilik tamoyili mohiyatini to’la anglatadigan «Elim deb, yurtim deb yonib yashash kerak!» degan so’zlarini axloqiy shior qilib olgan jamiyatimiz a’zolarining ilg’or qismi tobora ko’payib bormoqda. Ana shu ko’payib borish jarayoni qancha tezlashsa, biz qurayotgan davlatning shakli–shamoyili shuncha muayyanlik kasb etadi.