1-Mavzu: Falsafa: uning predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli. Reja

Sotsiologiya (ijtimoiyshunoslik) fani bilan aloqadorligi. Ma'lumki, har bir san’at asri alohida inson shaxsiga e’tibor qilgani holda, jamiyatni ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida badiiy tadqiq etadi. Hatto inson ba jamiyat bevosita aks etmagan manzara janridagi asarda ham ijtimoiylik jamiyat a’zosi –muallif qarashlarining bivosita in’ikosi bo’lmish uslubda o’zini ko’rsatadi. Zero, asar muallifi hech qachon o’zi mansub jamiyatdan chetda «tomoshabin » bo’lib turolmaydi. Shuningdek, yirik asarlar sotsiologik tadqiqotlar uchun o’ziga xos material bo’lib xizmat qiladi.

Dinshunoslik fani bilan aloqadorligi. Din va san’at doimo bir-birini to’ldirib keladi va ko’p hollarda biri boshqasi uchun yashash sharti bo’lib maydonga chiqadi. Buning ustiga, har bir umumjahoniy dinning o’z tasarrufidagi san’at turlari bor: budachilik uchun- haykaltaroshlik, nasroniylik uchun- tasviriy san’at, musulmonchilik uchun-badiiy adabiyot. Umuman olganda, dinlar diyarli barcha san’at turlari bilan aloqadorlikda ish ko’radi.

Asrlar mobaynida ana shu aloqalar natijasi o’laroq , san’at asarining o’ziga xos ko’rinishi- diniy badiiy asar vujudga keldi.«Abu Muslim jangnomasi»,Shohizinda me’morlik majmui,Kyoln jomesi,Rembrandtning «Muqaddas oila»asari,Hindi-Xitoy mintaqasidagi Budda ibodatxonalari ana shunday diniy-badiiy asarlardir. Ularda diniy g’oyalar badiiy orqali ifoda topgan. Estetika bunday asarlarni tadqiq etar ekan,albatta,dinshunoslik bilan hamkorlik qilmay iloji yo’q u o’sha diniy g’oyalarning mohiyatini,har bir umumjahoniy dinning san’at oldiga qo’ygan talabalarini yaxshi bilmog’i va hisobga olmog’i lozim.

Pedagogika fani bilan aloqadorligi. Ularning aloqadorligi tarbiya muammolarini hal qilish borasida yaqqol ko’zga tashlanadi. Chunki pedagogika ham ma’lum ma’noda nafosat tarbiyasi bilan shug’ullanadi. Lekin bu tarbiya alohida –alohida, muxtor qismlarga bo’lingan holda, turli yosh va sohalar uchun belgilangan tarbiya tarzida, ya’ni muayyan, aniq chegaralarda olib boriladi. Masalan, maktabgacha tarbiya, o’quvchilar tarbiyasi, sportchilar tarbiyasi va hokozo. Pedagogika ana shu sohalar va yosh bo’yicha olib borilayotgan estetik tarbiya muammolarini o’rganadi. Estetika esa nafosat tarbiyasining umumiy qonun –qoidalarini ishlab chiqadi, ya’ni, inson tug’ilganidan boshlab to o’lgunigacha bosib o’tadigan bosqichlar uchun umumiy bo’lgan tarbiya falsafasi sifatida ish ko’radi. Demak, rus nafosatshunosi M. Kagan aytganidek, pedagogikaga tarbiya borasida taktik tabiatga ega bo’lsa, estetika uning strategiyasidir.

Semiotika (belgilar va belgilar tizimi haqidagi fan) fani bilan aloqadorligi. Ma’lumki, san’at asarida belgilar va badiiy ramzlar muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, harflar, notalar va hokozo. Boshqacharoq qilib aytganda, bilish va baholash faoliyati natijalarini, yani semantik va pragmatik axborotni o’zida mujassam qilgan san’at asari o’sha axborotni yetkazib berishga ham mo’ljallangan. Ana shu san’atning belgi bilan bog’liq tomoni, kommunikativ- vositachilik jihatini semiotika o’rganadi. Ayni paytda, estetikada tuzilmali- semiotik estetika deb ataladigan nazariya ham mavjud. Unda san’at maxsus til yoki belgilar tizimi, alohida san’at asari esa ana shu tizim belgisi yoki o’sha tizim belgilarining izchilligi sifatida olib qaraladi. Zero, bunda belgi san’at asarini idrok etuvchiga uni yetkazib beruvchi hodisa tarzida o’rganiladi.

Bundan tashqari, estetika kibernetika, ekologiya va yuqorida aytib o’tganimizdek, barcha san’atshunoslik fanlari bilan ham yaqin aloqadorlikda ish olib boradi. Chunonchi har bir san’at turining “o’z estetikasi” mavjud: so’z san’ati estetikasi, teatr estetikasi, musiqa estetikasi va h.k.

1.3. Estetikaning amaliy ahamiyati.
Har bir fanning inson va jamiyat hayotida o’ziga xos amaliy ahamiyati bor: estetika ham bundan mustasno emas. Avvalo, u kundalik hayotimizda nafosat tarbiyasini to’g’ri yo’lga qo’yish borasida katta ahamiyatga ega. Erkin, demokratik jamiyatimizning har bir a’zosi go’zallikni chuqur his etadigan,uni asraydigan nafis did egalari bo’lishlari lozim. Haqiqiy badiiy asar bilan saviyasi past asarni farqlay bilishlari, «ommaviychilik san’ati»ni rad qila olishlari lozim. Ana shu nuqtayi nazardan qaraganda, estetika jamiyatning barcha a’zolari uchun muhim ahamiyatga ega.

Estetikaning, ayniqsa, badiiy asar ijodkorlari uchun amaliy ahamiyati katta. Chunonchi, biror-bir san’at turida ijod qilayotgan san’atkor birinchi galda,ma’lum ma’noda, o’z sohasining bilimdoni bo’lishi kerak. Deylik, bastakor notani bilmasdan, musiqali asar yaratish qonun-qoidalarini,shu jumladan, musiqaga ham taalluqli bo’lgan estetikaning umumiy qonuniyatlaridan behabar holda tuzukroq asar yaratish dargumon. Ba’zilar «Daho san’atkorlar qonun-qoidalarsiz ham ijod qilaveradilar»-degan noto’g’ri tasavvurga egalar. Vaholanki, daholarning o’zlari ko’p hollarda nafosat nazariyasi bilan shug’ullanganlar. Bu borada Abduruhmon Jomiy, Alisher Navoiy, Leonardo da Vinchi, Fridrix Shiller kabi buyuklarning nomlarini eslashning o’zi kifoya qiladi.

Estetikaning san’atni xalq orasida yoyadigan va targ’ib etadigan tashkilotlar rahbarlari uchun ahamiyati muhim.Ayniqsa, ma’naviyat va mafkura sohalariga mutasaddi rahbarlarning estetikadan bexabar bo’lishlari mumkin emas. Aksincha, ma’naviyat targ’ibotchilarining estetikaga e’tiborsizligi san’at uchun fojiali holatlarni yuzaga keltiradi.

Shuningdek, dizaynchi injenerlar, atrof-muhitni obodonlashtirish bilan shug’ullanadigan mutaxasisslar faoliyatiga nafosat ilmining sezilarli ta’siri mavjud. Shuningdek, korxona rahbarlari, sex boshliqlari mazkur korxona yoki sexga dastgohlar dizaynida tortib, devorlar ranglari-yu, «ichki gulzor»larning joylashtirilishigacha nafosat qonun-qoidalari asosida bo’lishini ta’minlashlari lozim. Zero, o’shandagina ish joyida mehnat unumdorligini oshishi tabiiy. Buning uchun esa mazkur rahbarlar estetikadan albatta xabardor bo’lishlari shart.Umuman olganda, estetika hamma uchun ham zarur.Chunki, inson zoti baribir hayotda tez-tez san’at asarini idrok etuvchi sifatida maydonga chiqadi. Deylik, siz Samarqandga aylanib kelgani bordingiz. Agar estetikadan bexabar bo’lsangiz, Go’ri Amir maqbarasining gumbazi, Registondagi madrasalar yonida qad ko’targan minoralar, peshtoqlardagi ko’hna arabiy yozuvlar sizda qiziqish uyg’otmaydi. Bordi-yu, aksincha, nafosat ilmidan xabardor bo’lsangiz, u holda nafaqat ularning chiroyliligini, balki gumbaz shunchaki gumbaz emas, Xudo go’zalligining ramzi ekanini, u «jamol» deb atalishini, minoralar-Tangri qudratining timsoli o’laroq «jalol» deyilishini, peshtoqlardagi go’zal yozuvlar-oyatlar, Xudoning belgisi, «sifat» deb nomlanishini eslaysiz va olayotgan taassurotingiz bir necha barobar kuchaydi. Zero, estetika orqali biz faqatgina ko’rganlarimizning shakliy go’zalligini emas, balki ayni paytda shakl bilan birga uning falsafiy mohiyatini ham idrok etamiz.Shu sababli, fermerga yoki ishchiga, yoki tadbirkorga estetika haqida bosh qotirib o’tirish zaruz kelibdimi, degan gaplar xato va zararlidir.

Yuqorida ko’rib o’tganlarimizdan shu narsa ma’lum bo’ladiki, bugungi kun estetika fani oldida o’lkan vazifalar turibdi. Zotan biz qurayotgan fuqarilik jamiyatining a’zosi har jihatdan kamol topgan, yuksak nafis did egasi bo’lmog’i lozim. Qolaversa, hozirgi mashinasozlikni, aviasozlikni, umuman, sanoatni zamonaviy dizaynsiz tasavvur etish mutlaqo mumkin emas. Bunda bevosita texnika estetikasining ahamiyati katta.

Bulardan tashqari, ayniqsa yoshlarning nafosat tarbiyasiga alohida e’tibor berish- zamonning dolzarb talabi bo’lib bormoqda. Shu bois «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirish tamoyillaridan biri: «Ta’limning ijtimoiylashuvi-ta’lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarasgni hosil qilish, ularda yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish», deb aniq belgilab qo’yilgani bejiz emas.